Мазмұны Кіріспе І тарау. Мазасыздану феноменінің теориялық қалануы

3 сынып

• 
  Балаға берілетін тапсырма оның мүмкіндіктеріне сәйкес келу керек. Өте қиын, шамасы жетпейтін тапсырманы балаға ұсынғанда, сіз алдын-ала баланы сәтсіздікке душар еткізіп, ал одан өзін-өзі бағалаушылғы төмендейді, өзіне қанағаттанбаушылық туындайды.
  
• 
  Мазасыз баланың өзін-өзі бағалаушылығын көтеру. Балаға ұсынылатын қызмет алдында, оның жетістігіне сенімділігін білдіретін сөздермен айтылып берілуі қажет. («Бұл сенің қолыңнан келеді», «Сен мұны жақсы істей аласың»). Тапсырманы орындау барысында жалпы жақсы эмоциональды фон міндетті түрде қажет.
  
• 
  Баланы біреумен салыстыруға болмайды, әсіресе, егер ол салыстыру оның пайдасына болмаса. Салыстыру тек баланың өзіндік жетістіктері мен сәтсіздіктерінен болуы керек («Қарашы, бүгін сен аз тырысқан едің, сондықтан сенде кешегіден қарғанда нашарлау болды. Бірақ, ертең жақсы істей аласың деп ойлаймын.»). «Ертеңге» деген белсенді болжамдар балаға өзін үмітсіз деп есептеуіне жол бермейді және өзі-өзінет сенімділіктің жоғарлауына әсер етеді.
  
• 
  Мазасыз баланы бәсекелестік, көпшілік алдына шығу жағдайында мүмкіндігінше болдырмау. Мазасыз балаларға «кім бірінші» сияқты тапсырма беруге болмайды. Көпшілік алдында шығып сөйлеу стресстік болып табылады, сондықтан баланы топ алдына шығуына көндіру қажет емес: оның жауабын жеке отырғанда да, тыңдауға да болады.
  
• 
  Балалық мазасыздану белгісіздіктен пайда болады. Сондықтан, балаға тапсырма бергенде, оның орындалу жолдарын жасап, жоспар құру қажет: қазір не істейміз, кейін не істейміз, т.с.с.
  
• 
  Мазасыз баланың өз беттілігін және сенімділігін дамыту. Мұндай балалар өздеріне мәнді үлкендердің пікіріне тәуелді болып келеді және бұл тәуелділік оларды тым сенімсіз, дербессіз етеді. Олар үлкендердің айтқанын орындайды, бірақ өздеріне өз бетінше шешім қабылдау құқығы берілсе, сасқалақтап алаңдайды («Мүмкін мен дұрыс емес істеп қоямын?»). Өзіндегі сенімсіздікті және өз бетінше шешім қабылдаудағы қорқынышты жою үшін, оларға көбіне, шығармашылығын көрсететін мүмкіндік беру керек. Бірақ бала, оның жанында әрқаша үлкендер барын және олар көмектесетінін білуі қажет. Балаларды құрылған ситуациядан жол табуға үйрету керек.
  

1. 
   Мазасыздану жиі балаға жақын адамдар тарапынан, оған қарсы келетін талаптар нәтижесі. Сондықтан, адамдарға арқан сияқты біресе бір жаққа, біресе екінші жаққа тартып, айлалы амал, әрекет қолданбау қажет. Ешқандай жағдайда да баланың алдына «сен кімді жақсы көресің? Көбірек - анаңды немесе әкеңді?» деген сияқты таңдау қойылмау қажет.
   
2. 
   Үлкеннің өзі де өзінің әрекеттеріне қайшы келмеуі керек. Егер бүгін кешегіден басқаша қарсы сөйлесек, онда балаға бәрін әділ айтып беруіміз қажет. Үлкендердің әділдігі және шынайылығы - бала эмоциясының жақсы болуына негіз.
   
3. 
   Кейде үлкендердің балада көргісі келетін сапаларының қызықты болғаны сонша, үлкендердің көздері қапталады, ал ол балалардың шынайы мүмкіндіктеріне сәйкес келмейді. Дегенінде тұрғанша, балаға зейін аударып қараңыз. Сіз қалайда баланың қызығушылықтарын байқайсыз. Сіз оны өзіңіздің дегеніңізге сай болу міндеттілік мазасыздануынан құтқарасыз.
   
4. 
   Бұл үшін балаға сену қажет. Өзіне сенетін ортаның арасында өмір сүрген адам сабырлы, сенімді, өзін жақсы бағалай алады. Сенімсіздік, керісінше, ішкі күресті, үрейді тудырады.
   
5. 
   Әділдік және балаға сенімділік – бала эмоциясының жақсару негізі және де баланы сөзсіз қабылдау. Сөзсіз, яғни ешқандай шартсыз. Баланың жетістігі де, бағасы да негізгі құндылық ретінде қарастырылмау қажет. Баланы жалқаулығы, үлгермеушілгі үшін ұрысқандар оның мүмкіндіктеріне сенімді адам ретінде бағалайтыныңызды айтуды ұмытпаңыздар, әсіресе боған жағдайға өкінетініңізді. Бала білуі қажет: ол жақсы, сүйікті және сондай барлық уақытта болады.
   
6. 
   Біздің балаларымызға сеніп, олардың таңдауларына сену керек. Олар кіммен дос болады, қайда барады, немен айналысады – бұл олардың жеке жұмыстары. Баланың үлкендердің біреуімен шынайы және терең контактіні сақтап қалуы маңызды, бірақ бұл контакт басқару үшін емес, уақытылы көмек үшін, бала жұмыстарына араласуға емес, эмоциялық қолдау үшін. Баланың қарым-қатынас аймағы неғұрлым үлкен болса, соғұрлым оның біреуінен болса да қолдау табады деген мүмкіндігі көбірек. Аса ерекше мұқтаждықсыз балаларыңыздың қарым қатынас аймағын шектемеңіздер.
   
7. 
   Одан қалса балаға оның шамасы жетпеген нәрсе ұрыспай, аяушылық танытып, қайта оған мазасызданудың көрінісін айтып бере алу керек.
   
8. 
   Мазасыз балалардың әлсіз жері болып, жиі тез шаршау және қосылудағы, яғни кірісудегінің қиындығы. Мұны біліп, сауатты мұғалім оқушыдан сабақтың басында емес, аяғында емес, ортасында сұрайды, тағы бір кзге үйіне қайтарады, бақылау жұмысында асықтырмайды.
   
9. 
   Бала мазасыздануы қандай формада көрінсе де, бір кеңес бар, оның өзін-өзі бағалаушылығын жоғарлату. Оны жиі мақтап, ол ең жақсылардың бірі болып табылатын ситуацияны іздестіруге көмектесу. Мұнда мынаны есте сақтау маңызды: мазасыз балаға оның шынында да жақсы екеніне сендірте алу оңай емес. Мазасыз баланы асыра мақтап жіберу қорқынышты емес – ол бәрібір мақтауларға біраз сенімсіздікпен қарайды.
   
10. 
    Баланың өзі де мазасызданумен қандайда бір күрес жолын тапқанын ескерру қажет. Ол қаншалықты қисынсыз болса да оны күліпмұқатуға болмайды.
    

Құрылымдық және бақылау экспериментінде жүргізілген Филипстің “Оқушылардың мектепке мазасыздануын анықтау” тестінің нәтижелерін салыстыру

Шартты белгілер:

9. 
   Мектептегі жалпы мазасыздану;
   
10. 
    Әлеуметтік стресс жағдайында болу;
    
11. 
    Сәттілікке жетудегі фрустрацияның қажеттілігі;
    
12. 
    Баланың өзін-өзі бағалауына деген қорқыныш;
    
13. 
    Баланың білімін тексеру мен бағалау жағдайынан қорқу;
    
14. 
    Айналасындағы адамдардың баладан үміт етуін ақтай алмаудан қорқуы;
    
15. 
    Стресске психофизиологиялық қарсы тұруының төмен болуы;
    
16. 
    Мұғаліммен қарым-қатынас жасауға қорқатынымен байланысты проблемалары.