Дене мәдениетінің даму ерекшеліктері

Республикалық Римде (біздің эрамызға дейін ҮІ-І ғасырлар) құл иеленушіліктің дамуына және соғыстардың жиі болуына байланысты, тәрбие жүйесі рим әскерінің жасақталу міндеттерімен сәйкес құрылды. Бірақ, өзіндік экономикалық және саяси дамуы, әскери ұйымдастыру ерекшеліктері құл иеленуші Римнің дене тәрбиесінің әдістері мен түрлері грек жүйесінен өзгешеленуіне мүмкіндік берді. Рим мектептерінде (элементарлық, грамма-тикалық, шешендік) дене тәрбиесі болмайтын. Елдегі болып жатқан саяси-экономикалық ахуалдар өзінің септігін тигізді. Байлар байларды, кедейлер кедейленді. Катон - үлкен біздің эрамызға дейін ІІІ-ІІ ғасырларда өзін гимнастикалық жаттығуларымен үйреніп, баласын үйретіп әскерге жіберуге 17 жасынан даярлады. Онда найза, дротик лақтыру, суыққа, аштыққа, төзімділікке үйретіп, Рим әскерінде әскери-дене тәрбиесі мектебін өтті. Спартандық жүйе енгізілді. Әскерилер үшін Марс алаңында сайыстар өткізілді. Онда доп ойыны, дротик, диск лақтырды.

Ғалымдардың пайымдауынша, римдіктер спартандықтарға қарағанда, одан да өткір әр жауынгерді дайындау жүйесін жасаған. Жауынгерді үйрету өте қатаң болатын, онда барлық мүмкіншіліктерді сарқа пайдалануды үйрететін. Әртүрлі іс-қимылдар мен қару-жарақты қолдана білуден басқа, жүгіру, секіру, сырықпен секіру, тауға өрмелеу, күрес, жүзу т.б. секілді жаттығуларды орындау міндетті болатын. Оны тек жаңадан қызметке алынған жастар ғана емес, сонымен бірге, талай ұрыстарды басынан өткізген тәжірибелі жауынгерлер де орындауға міндетті болатын. Бұл дене қуатын арттырып, көңіл-күйді сергітетін. Бұндай жүйе кәсіпқой римдік әскер пайда болғанша өмір сүрді. Тек біздің дәуірімізге дейін ІІ ғасырдың аяғында әскерде арнайы жалдамалылар қызмет ете бастағаннан кейін ғана, бұл жүйе өзінің маңызын жоғалтты. Бірақ, римдік бай жастар дене қимылы жаттығуларымен және ойындармен әрі қарай айналыса берді. Мұнда доп ойнау, қырдан сайға, сайдан қырға жүгіру, дротик пен диск лақтыру жаттығулары орындалды. Бірақ, бұл сабақтар ешқашан да ойын, жарыс түрлеріне айналған емес [7].

Біздің дәуірімізге дейінгі І ғасырдың соңында Римде әскери-құл иеленушілер диктатурасы орнады. Бұл рим қоғамының бірден бөлініп кетуіне әкелді. Бір шетінен, әбден байып, есірген бай-шонжарлардың аз ғана тобы, екінші шетінен - тұрмысы әбден жүдеген кедей халықтың өте үлкен тобыры болды. Әскери-дене қимылы даярлығын жоғалтып алған рим бай-манаптары жалдамалы әскерлерінің арқасында шат-шадыман өмір сүріп, қарапайым халықтың әбден ашу-ызасын келтірді. Әсем термаларда (шомы-латын орындарда) жылы суда мәз болып, уқалау қабылдап, жеңіл-желпі жаттығулар жасап рақат өмір сүрді. Цирктер мен амфитеатрларда әртүрлі қызықтарға батып жүрді. Осындай ойын-сауықтар арасында күймедегі ат жарыстар, күрес, жұдырықтасу, семсерлесу түрлері кеңінен танымал болды.

Сол кезде аш-жалаңаш қарапайым римдіктер «нан мен сауықты» талап етті. Ойын-сауық үшін үлкен амфитеатрлар мен цирктер салына бастады. Осылайша, біздің дәуірімізге дейін І ғасырда 50 мың көрерменге арналған Колизей амфитеатры салынды. Оның қалған қалдықтары осы күнге дейін сақталынған. Әртүрлі саяси топтар өздерінің мүдделерін астыртын орындап алу, алға қойған мақсаттарына жету үшін, қарапайым халықтың ойын-сауықтарға құмарлығын пайдаланып, әртүрлі қойылымдар көрсетіп жатты. Осындай мерекелер мен әртүрлі ойын-сауық іс-шаралары әсіресе, Цезарьдің билікке күресі кезінде көп қолданылды. Жеңіске, билік басына осындай жолмен жетіп алуға мүмкіндіктердің көп екенін байқаған Ежелгі Римнің басқа да императорлары қолдана бастады. Мысалы, император Нерон б.д.д 60 жылы Неронея мерекесін ұйымдастырды. Онда атлеттер мен күймеде шабу жарыстары өтті. Б.д.д. 86 жылы император Домициан Капитолиялық ойындарды ұйымдастырды. Онда дене қимылы жаттығуларын орындайтын атлеттермен қатар, музыкашылар, тақпақ айтушылар, ақындар өнер көрсетті.

Грек мәдениеті енгелі, римдіктер Олимпиадалық ойындарды өткізбекші болды. Бірақ, ол сәтсіздікке ұшырады. Рим байлары армия, құлдар ұстап өздері дене қимылы жатығуларын ұмыта бастады. Байлар кедейлер арасындағы алшақтық өсе берді. Көптеген кедейленген римдіктер әртүрлі ойындар мен қызықшылықтар өткізілуіне күш салды. Ол үшін көптеген цирк алаңдары мен амфитеатрлар салына бастады.

Римдіктер арасында гладиаторлық шайқастар ерекше орын алатын. Онда шайқастың әртүрлі түрлері (теңіз шайқастары - навмахийлер, жабайы аңдармен шайқастар) өткізілетін. Қызық қуушылар үшін бұндай қанды шайқастар - күнделікті көріністер еді. Гладиаторлар негізінде қолға түскен жау тұтқындары, құлдар, азаматтықтан айырылғандар және ақша үшін жанын қиятындардан тұратын еді. Гладиаторлық мектептің ең ірі, әрі белгілісі - Капуя қаласындағы мектеп еді. Онда Спартак құл езушілерге қарсы шығып тарихта өзінің атын қалдырды. Гладиаторларды дайындау үшін, арнайы мектептер ашылды. Оларды әртүрлі қару түрлерінде семсерлесу өнеріне баулыды. Гладиаторлардың өте ауыр жағдайлары олардың көтерілістерді ұйымдастыруына әкелді. Спартак бастаған құлдардың көтерілісі б.д.д. 74-71 жылдары болды. Бұл көтеріліс Рим империясын кәдімгідей әбіржітті. Спартак қарудың кез келген түрлерін тамаша меңгерген, төзімділігі мен күші өте жоғары болды. Ол гладиаторлардың жақсы дене қимылы дайындығын және олардың қарудың кез келген түрлерін тамаша меңгеруін пайдаланып, құлдарды құл иеленуші-аристократтардың езгісінен босату үшін көтерілісті ұйымдастырды. XX ғасырдың 20 жылдары Спартак есімімен спортшылар спартакиада атты жарыстар өткізе бастады.

Ежелгі Римде дене қимылы жаттығуларымен айналысудың пайдалылығы, адам денсаулығын үнемі бір қалыпта ұстап тұру үшін, оларды үнемі орындап тұру туралы Квинтилиан, Ювенал, Сенека секілді, ежелгі рим ғалымдары дене шынықтыру мен тәрбиесіне байланысты көптеген еңбектер жазған. Әсіресе, сол кездегі ақын Ювеналдың «Дені саудың - тәні сау» деген ұраны осы күнге дейін өз маңызын жоғалтпай келеді. Осы жағдайлардың бәрі құл иеленушілердің дәуірін құлатып, қоғамның жаңа сатысына ауыса бастады [8].

Барлық ғылыми-зерттеу іс-қызметтерін одан әрі жақсарту мақсатында үлкен жұмыстар атқарылды. Әсіресе, КСРО ғылымдар академиясының және КСРО медициналық ғылымдар академиясының академик И.П. Павловтың физиологиялық еңбектерін зерттеу мәселелеріне арналған ғылыми сессия үлкен серпіліс әкелді. Аталмыш сессияның пікір алысу, жарыссөздерінде ұлы ғалымның дене тәрбиесінің жүйесіне енгізілген ғылыми жұмыстарында спорттың ілімі мен сараманына әкелер септігі жайлы сөз қозғалды. Пікір алысулар өткір, қызықты, кейбір авторлардың ғылыми еңбектері мен жұмыс-тарының кемшілігі көрсетілген сыни жағдайда өтті. Шынын айту керек, ол кезде барлық жердегі сияқты, ғылым саласында да қудалаушылық, репрессия сарыны әлі басылмаған еді. Соның әсерінен, кейбір ғалымдардың еңбектері-не сол кездегі «социалистік» көзқараспен қараған «коммунисшіл-белсенді», өз жұмыстарын білмесе де, қара күйе жағуға дайын кейбір топас ғалымдар-дың айтақтауымен «капиталистік өмірді көксеушілер, құйтырқылар», деген айыптаулар тағылды. Аты әлемге белгілі ғалымдар Н.А. Бернштейн, Ю.Е. Зеликсон, А.Д. Новиков, И.М. Саркизов-Серазини, Д.А. Крадман және т.б. ғылыми еңбектері әділетсіз құдалауға ұшырады. Оларға батыс ғылымы алдында қол қусырушылық, космосаясат, кейбір «білгіш» отандық ғалымдардың еңбектерін бағаламау секілді, айыптаулар тағылды. Бұндай жағдай ғылымның дамуына өз кесірін қатты тигізді. Тек 1956 ж. өткен СОКП ХХ съезіндегі Сталиннің жеке басына табынушылықты қатты сынға алғаннан кейін ғана, ғылым аясында шығармашылық жағдай жақсара бастады. Соның ішінде дене тәрбиесі және спорт саласында да көптеген ғалымдардың жақсы аттары қайта аталынды [9].

Соғыстан кейінгі жылдары елде кеңестік дене тәрбиесі жүйесінің ғылыми негіздерін құрайтын ғылыми мақалалар, еңбектер, жұмыстар саны көбейді. Профессор А.Н. Крестовниковтың «Дене қимылы жаттығуларының физиологиясы туралы очерктер» (1950 ж.), «Спорт физиологиясы туралы очерктер» (1955 ж.) еңбектері жарық көрді. Н.В. Зимкиннің «Күш, жыл-дамдық және төзімділіктің физиологиялық сипаттамасы» (1956 ж.) ғылыми еңбегі үлкен қызығушылық туғызды. Н.Н. Яковлевтің «Спорт биохимиясы туралы очерктер» атты монографиясында спортпен айналысу кезінде адам ағзасында болып жатқан биохимиялық процестері зерттелді. Сонымен қатар, спорт түрлері бойынша оқыту және жаттықтыру мәселелері де көтеріліп жатты. К.В. Градополовтың «Бокс» (1950 ж.), «Жеңіл атлетика» (1951 ж.), бұл еңбекті Д.А. Семенов, Г.В. Васильев, Н.Г. Озолин 1952 ж. редакциялады. Бұған қоса, П.Т. Кащуроның «Спорттық ойындар» (1953 ж.), А.Т. Брыкиннің «Гимнастика» (1950 ж.) еңбектері жарық көрді. Бұған қоса, Мәскеу (1959 ж.) және Ленинград (1960 ж.) дене шынықтыру институттарының ғылыми ұжымдары шығарған дене тәрбиесінің ілімі (алғашқысы 1953 ж. шыққан) оқулықтарын айтуға болады. И.М. Саркизов-Серазинидің емдік дене шынықтыру және спорттық уқалау, М.Ф. Иваницкийдің динамикалық және пластикалық анатомиясы, П.А. Рудик және А.Ц. Пунидің спорт психологиясы, С.П. Летуновтың спорттық медицинаға арналған оқулықтары дене тәрбиесінің кеңестік жүйесінің ғылыми негіздерін айтарлықтай байытты. 1951-1955 жылдары П.Ф. Лесгафттың бес томдық педагогикалық шығармалары, В.В. Гориневскийдің (1951 ж.) таңдаулы еңбектері ғылыми қоғам үшін маңызды оқиға болды. Күндізгі және сырттай аспирантурада ғылыми-педгогикалық кадрлардың дайындық аясы едәуір көбейді, қорғалған диссертациялық жұмыстарды саны өсті.

Дене тәрбиесі және спорт саласындағы кеңестік ғалымдардың еңбектері шетел ғылыми орталықтарына да әжептәуір үлгі болды, олардың ғылыми-зерттеу жұмыстары көптеген шетелдік басылымдарда жарияланды.

Сондай-ақ, жыл өткен сайын, еңбек резервтерін даярлайтын оқу орындарындағы дене тәрбиесі жұмыстары да жақсара түсті. Бұл оқу орындарында 1946 жылдан бері дене тәрбиесі сабақтары өздігінше пән ретінде бағдарламаға кіріп, оқу және өздігінше жұмыстардың негізгі түрлері анықталды, бағдарламалар және оқу құралдары жасалынды. Оқу сабақтары-нан басқа, таңертеңгілік гимнастика, оқу және жұмыс кезіндегі денешынық-тыру үзілістері, шынығу, серуендер тұрақты түрде орындалды. «Еңбек резервтері» спорттық қоғамының атсалысуымен бұқаралық дене шынықтыру және спорттық жұмыстар жақсы жолға қойылды. Еңбек резервтері жүйесіндегі барлық оқу орындарында дене шынықтыру ұжымдары құрылды, ЕҚД кешені нормативтерін тапсыру ұйымдастырылды. Дене тәрбиесі мен спорт жұмыстарына байланысты, барлық іс-шаралар оқу-өндірістік және оқушылардың саяси-идеологиялық аясында іске асырылды [10].

1947 ж. бастап, барлық жоғары оқу орындарында дене шынықтыру мен спортты жақсарту мақсаттарында дене тәрбиесі және спорт кафедралары қайта қалпына келді, оқу бағдарламалары жасалды. Мектеп бағдарламасы секілді, бұл оқу орындарында да міндетті түрде өтілетін дене тәрбиесі сабақтары аптасына 2 сағат бөлінді. Уақыт өткен сайын, заман талаптарына сәйкес, дене тәрбиесі бағдарламалары жаңаланып, өзгеріп отырды. Бұдан басқа, спорттық жетілдіру факультативтері енгізілді. Жаңа бағдарламалар білімпаздардың дене қимылы дайындығына жоғары талаптар қойды. 1956 ж. бастап, барлық жоғары оқу орындарында: жеңіл атлетика (барлық ЖОО-лар үшін), шаңғы спорты, гимнастика, жүзу, велосипед спорты, спорттық ойындар және спорттың басқа түрлері (ЖОО-ның қалауы бойынша) секілді, спорттық мамандықтар енгізілді. Денсаулығы нашар, арнайы медициналық топқа жататын білімпаздар үшін, бөлек оқу сабақтары өтілді. Білімпаздардың денсаулығының және дене қимылы даярлығының жақсаруына, олардың спорттық-техникалық нәтижелерінің өсуіне, қысқы және жазғы демалыс кездерінде елдің ЖОО-лары ұйымдастырған спорттық-сауықтандыру лагерьлері үлкен роль атқарды.

Білімпаздар жарыстары да қызғылықты өтті. Олардың арасында спорттық-бұқаралық жұмыстар жоғары деңгейде болды. Осыған байланысты, білімпаздардың спорттық клубтары, қоғамдары ашыла бастады. 1957 ж. «Буревестник» атты білімпаздардың бірыңғай спорттық қоғамы ашылды. Ол білімпаздардың бұқаралығын және спорттық шеберлілігін одан әрі жетілдіру-ге, спорттық клубтардың ұйымдастырылуына үлкен септігін тигізді. Білім-паздардың бүкілодақтық спартакиадалары да дәстүрлі бола бастады. Бұнымен қоса, халықаралық жарыстарға да шыға бастады. Олар халықара-лық арена - Универсиадаларға қатысып, жүлделі орындарды жеңіп алып жүрді. Және де жастар мен білімпаздардың спорттық ойындарында, басқа да сайыстарға қатысып, ел мәртебесін көтеріп жүрді. Спорт түрлерінен кеңес құрама командалары қатарында көптеген білімпаздар болды. Олардың қатысуымен әлем, Еуропа біріншіліктерінде, ірі халықаралық турнирлерде, Олимпиадалық ойындарда жеңімпаз, жүлдегерлер қатарында болды.

Ұлы Отан соғысына дейін КСРО дүние жүзінде жалғыз социалистік ел еді. Шетелге шығу үшін, өте көп кедергілерден өту керек болды. Оның үстіне, 20-шы жылдардың аяғында басталған, 40-шы жылдарға дейін созылған репрессия әсері спортшыларға да кері әсерін тигізген еді. Шетелге шығып, ойламаған жерден жеңіліп қалса, шетелдік шпион деген жалаға қалатын. Бұған қоса, шетелдер де дүние жүзіндегі жалғыз жұмысшы-шаруа елі өкілдерін жек көретін, себебі, жұмысшы-шаруалық қозғалыс, төңкеріс алауы оларға да кері әсерін тигізер деген ойда еді. Халықаралық жарыстардағы менсінбеушілік те осындай әсерлерден туған еді [11].

Осының бәрін есептеген КОКП (Кеңес Одағының Коммунистік партиясы) басшылығы енді спортшыларды өз қазанында пісіре бермей, халықаралық жарыстарға шығуға мүмкіндік берді. Кеңес елі халықаралық байланыстарды экономикалық, мәдени, ғылым және спорт салаларында кеңейтуге күш салды. Халықаралық спорттық байланыстар халықтар арасында достық пен бейбітшілікті нығайтуға ықпал етті.

Кеңес спортшылары тығыз спорттық байланыстарды социалистік елдермен орнатуға құлшыныс танытты. Көптеген шетел мемлекеттерінің спорттық ұйымдары, дене тәрбиесі саласының мамандары дене тәрбиесінің кеңестік жүйесін өздерінде үлгі тұтты. Осындай жинақталған тәжірибемен алмасу үшін, кеңестік жаттықтырушылар, спортшылар, педагогтар мен дене шынықтыру мамандары шетелге шығып тұрды. Көптеген шетелдік білімпаздар кеңестік оқу орындарында білім алды. Мәскеу, Ленинград, Киев, Тбилиси дене шынықтыру оқу орындарының білімпаздары шетелдіктермен оқу-әдістемелік, ғылыми-зерттеу жұмыстарымен, ғылыми-әдістемелік әдеби-еттермен, білімпаздармен алмасып тұрды. Әсіресе, Африка, Азия, Латын Америкасының дамушы елдерінің спорттық ұйымдарымен қарым-қатынасы тығыз болды. Мысалы, кезінде кеңестік мамандар Кубада бокс мектебін ашып, сондағы спортшыларды жоғары деңгейде дайындағаны соншалық, дүние жүзілік рейтингіде Куба боксшылары ең жоғарғы орынды соңғы 25-30 жылдың ішінде ешбір мемлекетке бермей келе жатыр. Олардың Теофилио Стивенсон, Феликс Савон т.б. боксшылары аты аңызға айналып отыр.

Кеңес дене тәрбиесі және спорт ұйымдарының халықаралық байланыстары жылдан жылға артып келеді. Халықаралық байланыстардың аясы да кеңейіп жатты. Мысалы, 1958 ж. кеңестік спорттық ұйымдар әлемнің 63 елдерімен байланыста болса, жылдар өте олардың саны арта берді. Бірақ, кеңес спортының халықаралық жарыстардағы жеңіс жолдары өте ауыр болды, көптеген қол жеткізулермен қатар, кемшіліктер де болып жатты. Оның да сол кездегі объективті, субъективті себептері болды. Олардың себептері - спорттың материалдық базасын дамытуға қаржылай мүмкіндік-тер бола бермеді, құрал-жабдықтардың жетіспеушілігі, әсіресе, олардың сапасының төмендігі және санының аздығы, ең аяғы, жарыстарда киюге арналған кәдімгі спорттық киімдердің аздығы кері әсерін тигізді. Одан басқа, спорттың кейбір түрлерінен кеңестік спортшылардың жетістіктері мен дайындық әдістемесі әлемдік деңгейден төмен еді. Ондай мәселелерді шеше алатын кеңестік спорттық ғылымның мүмкіндіктері аз болды.

Бұған қоса, халықаралық деңгейдегі жарыстарға қатысушы елдердің саны неғұрлым көп болған сайын, бәсеке деңгейі жоғары болатынын, шеберліліктің артатынын, жеңістің оңайға түспейтінін әлемдік тәжірибе дәлелдеуде. Ал, саясаттың кесірінен, сол кездердегі дүние жүзіне ықпалын жасайтын екі мемлекет - КСРО мен АҚШ-тың өзара қитұрқы әрекеттер жасауының арқасында, капиталистік елдердегі өткен жарыстарға КСРО-ны қолдаған социалистік бағыттағы елдердің спорттық командалары, ал, социалистік елдерде өткен жарыстарға АҚШ-ты қолдаған елдердің спорттық командалары қатыспай, спорттық бәсекелестікті арттырмады. АҚШ бастаған халықаралық империализм елдеріне КСРО-ның спорт түрлерінен құрама командалары, спортшылары қатысудан бас тартып, өздерінің спорттық баптарын әрі қарай жетілдіре алмады, тәжірибе жинақтамады, объективті түрде өздерінің күштерін анықтай алмады. Оның үстіне, шетелге осындай жарыстарға, тәжірибе алмасуға шыққан спорттық делегациялардың мүшелерін арандатуға түсіп қалған, шпиондыққа шырмалып қалған, деген күдіктілік басым болып тұрды. Жарыс, күш сынасу арқылы өз шеберлілік деңгейін біле алмағаннан соң, спортшылардың да баптары жоғалды.

Дегенмен, кейіннен КСРО спортшылары халықаралық аренаға көптеп шыға бастады. Бұрын Сталин кезінде «егер жеңбесеңдер, сотталасыңдар» дейтіндей емес, кеңес спортшылары қандай да болмасын, жүлделі орындардан қалмайтын болды. Тіпті, соғыс уақыты кезінде футбол командасы Англияға жолдастық кездесу жасап қайтты. 1950-ші жылдардың соңынан бастап, спорттың басым көпшілігі түрлерінен кез келген жарыстарда жүлделі орындардан түспей келді.

Жалпы алғанда, КСРО кезінде дене мәдениеті, спорт дәуірлеп, жақсы жолға қойылды. Елдің ыдырауы сол кезде әжептәуір теріс ықпалын тигізіп, әр республика өз алдына дербес мемлекет болып, жылдар бойы қалыптасып келе жатқан дәстүрді бұзып, ыдырады. Ең соңғы рет тұтас команда болып, Барселона Олимпиадасында ТМД елдерінің біріккен командасы болып қатысып, одан кейін тарап кетті.

Басылымдар кейде халықтың денсаулығының нашарлығын, тұрғын үйлердің гигиенасы мен жеткіліксіз тамақтану секілді жағымсыз көріністерге сипаттама бере отырып, оларды дене тәрбиесінің жоқтығынан осындай халге ұшырап отыр дегенге сайды. Олар осы ауыр жағдайларды туғызған негізгі әлеуметтік-экономикалық себептерді көрсеткен емес. «Күш және денсаулық» журналы (1909 ж.) сол кездегі жағдайды былай деп жазған: «Ресей ұсақталып бара жатыр, бұған себептер көп, бірақ, ең басты себеп - сапалы да, саналы спортқа негізделген дене тәрбиесінің жоқтығы. Ілмиіп қалған зиялылар, әлсіз, рахитпен ауыратын балалар, бұның бәрі - Ресейдегі спорттың нашар дамуының жемісі». Ресми буржуазиялық басылымдар отандық ғалымдардың ғылыми-ілімдік жұмыстарын менсінбей, шетелдік авторлардың ғылыми жұмыстарына жармаса берді.

Орыстың алдыңғы қатарлы ғалымдары, педагогтар, дәрігерлер, дене тәрбиесінің ілімі мен әдістемесінің отандық үлгісін дамытуға бар күштерін салды. Шетелдік жүйелердің үлгілерін көшірмеді. Олар өздерінің ғылыми дәлелденген көзқарастарын жасауға тырысты [12].

Гориневский В.В. (1857-1937) дене тәрбиесінің ілімі мен әдістемесін және спортын дамытуға, қоғамдық іс-қызметпен айналысып, көп еңбегін сіңдірген орыс демократы және гуманист. Оның ғылыми іс-қызметі ХІХ ғасырдың 90-шы жылдары басталған. Ол өзін П.Ф. Лесгафттың шәкіртімін деп санаған. В.В. Гориневский үлкен біліми және әдістемелік жұмыстар атқарды. Басылымдарда, әдістемелік жиналыстарда, халықтық білім беру министрлігінде сөз сөйледі. Гориневскийдің төңкеріске дейінгі жұмыстары-ның ішінде «Дене қуаты жайлы білім беру» (1913 ж.) атап көрсетуге болады. Бұл басылымда ол шетелдік (неміс, қаршыға, швед) гимнастикалық жүйелерді ғылыми тұрғыда талдап, сынға алды. Балалардың денсаулығы жағдайына, мектептегі дене тәрбиесін дұрыс жолға қою мәселелерімен айналысты. Гориневский әскери гимнастикаға қарсы болды, мектептерде ойындардың енгізілуіне, жағдайы төмен ата-аналардың балаларына тегін тамақ беруді ұйымдастыруға, дене қимылы жаттығуларын орындау барысында медициналық бақылаудың болуына талаптарын қойды. Ол өзінің жұмыстарында дене қимылы жаттығуларының ағзаның жүрек-қан тамыры, сүйек, бұлшық ет жүйелеріне көп пайда келтіретінін көрсеткен. Оның ғылыми жұмыстары дене тәрбиесі аясынан шығып, спорттағы жаттықтыру мәселелеріне байланысты болған.

Дене тәрбиесінің ғылыми-ілімдік негіздемесін қалаушы, ғалым-гигие-нист Игнатьев В.Е. (1867-1927 ж.) үлкен жұмыстар атқарды. Оның «Дене тәрбиесі» (1912 ж.) жазған еңбегі - төңкеріс алдындағы Ресейдің ең маңызды кітаптарының бірі болып, әлі күнге дейін саналады. Оны оқушылардың денсаулық мәселелері және олардың дене тәрбиесінің түйткілдері көп алаңдататын. Игнатьев өзінің жұмыстарында дене қимылы жаттығуларымен айналысудың медициналық-биологиялық тұрғысынан негіздейтін, гимнасти-ка мен ойындардың ағзаның бұлшық ет, жүрек-қан тамыры, сүйек жүйелері-не әкелер маңызын көрсететін.

Аталмыш ғалымдармен бірге, А. Вирениус, В. Крамаренко, А Анохин, А. Крассуская және т.б. көзі ашық, көкірегі ояу ғалымдар болды. Олар да әртүрлі жиындарда ғылыми мақалалармен және әдістемелік нұсқаулармен сөз сөйлейтін. В Поллинидің «Жеңіл атлетика оқулығы» (1912 ж.), Б. Котова-ның «Олимпиадалық спорт» (1916 ж.), Н. Панинаның «Конькиде мәнерлеп сырғанау» (1910 ж.) жұмыстары дене тәрбиесі мен спорттың ілімі мен әдістемесіне үлкен маңызын тигізді.

Отандық дене тәрбиесінің және спорттың ілімі мен әдістемесінің дамуына көптеген дәрігер-ғалымдар, педагогтар, спорт майталмандары өздерінің үлесін қосты. Олардың еңбектерінде дене тәрбиесінің және спорттық жаттықтырудың ғылыми негіздері салынған еді.

Алғашқы қоғамдық дәуірде пайда болған, құл иеленушілер қоғамында біраз өзгерістерге ұшыраған, одан кейінгі дәуірлерде ойындары мен дене қимылы жаттығулары әжептәуір жетілдірілген Ресейдің қол астындағы бұратана халықтардың да дене қимылы жаттығулары, ойындары, ұлттық спорт түрлері дамыды.

ТМД жерін мекендеген әр халықтың бұрынғы кезінде өз жері, экономикалық-саяси, мәдени дамуы, географиялық жағдайлары, салт-дәстүрлері, дене тәрбиесінің өздігінше түрлері болды. Олардың дене тәрбиесі мен спорты туралы қажетті ақпараттардан алуға болады.