Әдебиет теориясының ғылым ретінде қалыптасуы

Әдебиет теориясының ғылым ретінде қалыптасуы

Қарастырылатын сұрақтар:

1.

Ұлттық әдебиеттану ғылымының алғашқы кезеңінде фольклор мұраларын жинау, жариялау, кітапқа басып шығару, мақалалар жазу, жүйелеу сияқты жұмыстар жасалды. Бұл үлкен ғылымға алғашқы баспалдақ, бастау болатын.

• Ұлттық әдебиеттану ғылымының алғашқы кезеңінде фольклор мұраларын жинау, жариялау, кітапқа басып шығару, мақалалар жазу, жүйелеу сияқты жұмыстар жасалды. Бұл үлкен ғылымға алғашқы баспалдақ, бастау болатын.
• Яғни, ХІХ ғасырдың 60-80-жылдары ұлттық фольклортану филологиялық ғылымның бір саласы ретінде көрінді. Осы кезден бастап қазақ фоль­к­лоры ғылыми мақсатта жиналып, ака­демиялық, арнаулы жинақтар құрастырылып, ғылыми тұрғыда зерттеле бастады. Оның көшбасында Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбайұлы тұрды.
• Бұлардың ең­бек­терінен тарихи-мәде­ни мектептің талаптарына сай келетін та­рихилық принципі айқын көрініп, әде­би-теориялық, ғылыми-зерттеушілік ой-пі­кірді еуропалық деңгейде байқата ал­ған тереңдік танылады.

Әдебиет теориясы жөнінде ең алғаш құнды пікірлер айтқан Ш. Уәлиханов болды. Ол қазақ халық поэзиясының жанрлық түрлерін (жыр, жоқтау өлеңі, қайым өлең, қара өлең, өлең т.б.) жүйелеп берді.

• Әдебиет теориясы жөнінде ең алғаш құнды пікірлер айтқан Ш. Уәлиханов болды. Ол қазақ халық поэзиясының жанрлық түрлерін (жыр, жоқтау өлеңі, қайым өлең, қара өлең, өлең т.б.) жүйелеп берді.
• Әдебиет туралы еңбектеріндегі негізгі бағыттар: қазақтың ауыз әдебиетінің халық өміріндегі маңызы, эпостық жырлардың тарихилығы мен көркемдігі, халық поэзиясының жанрлық түрлері мен өзгешеліктері, аңыздар, ертегілер, айтыстар, мақалдар-мәтелдер;
• Асан қайғы, Бұқар жырау, Тәтіқара жырау, Шал ақын, Шөже, Орымбай, Нұрымбай шығармашылығы;
• Әдеби алмасулардың сыр-сипаты, әдеби салыстырулар т.б.
• Ғалым еңбектерінде қазақ ауыз әдебиеті алғашқы рет қазақтың мәдени рухани мұрасы есебінде зерттелді.

• Ы. Алтынсарин еңбек­тері­­нің бағалылығы халықтың көне за­ман­нан келе жатқан әдет-ғұрыптарын кеңінен тал­да­уында ғана емес, сонымен бірге кей­бір құбылыстардың шығу төркіні мен әлеу­меттік негіздерін ашып көрсетуінде.
• «Қазақ хрестоматиясына» халық ауыз әдебиетінің әртүрлі жанрын ен­гізе отырып, тек жариялаушы емес, зерт­­теуші ретінде танылды.
• Ғылыми-зерт­теу­­шілік ой-пікірінде әдебиеттің тари­хи­лығы принципі де тыс қалмаған. Н.Иль­минскийге жазған бір хатында: «Қа­зір «Қазақ хрестоматиясының» екін­ші бөлімін құрастырып жатыр едім. Кітаптың осы бөлімінің тарих тарауына қазақ тарихынан да мақалалар берілуі керек. Қазақтар жайында тарихи материалдар Қазаннан табылмас па екен», - деп жазады.
• Ы.Алтынсарин педагогтік, ағартушылық қызметімен қоса, фольклорлық мұраны жинау-жа­риялау саласында ғы­лыми-зерттеушілік ой-пікірге әдеби мұ­ра­ның ұлттық, халықтық, тарихилық си­паты туралы ұғымдар енгізді.

• Өлең сөздің патшасы – сөз сарасы,
• Қиыннан қиыстырар ер данасы.
• Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,
• Жұп-жұмыр, тегіс келсін айналасы (Абай)