Демалу және сауық құру саласы түсініктерінің әрекеттестік иерархиясы

Демалу және сауық құру саласы түсініктерінің әрекеттестік иерархиясы

1-сурет
Үшбұрыш табанында - «демалу және сауық құру әрекеті», бұл әлеуметтік (қайырылымдылық, қоғамдық, мәдени және басқа) және бейәлеуметтік (ештеңе істемеу) сипаттағы қажеттілікті қанағаттандыратын демалу және сауық құру әрекетінің алуан түрін қамтиды. Осында демалу және сауық құру әрекетінің әдепсіз (бұзақылық) түрлерін де кіргізуге болады. Бағдарламада оқушылардың әлеуметтік сипатты қажеттілігін іске асыруға назар аударамыз. Іс-әрекет түрлерін үйлестіру әр адамның тұлғалық ерекшеліктеріне негізінделген, яғни белгілі бір әрекет түрінде әр нақты тұлға өзін-өзі тану, сезіну қажеттілігіне байланысты, оның салыстырмалы түрде еркін талғамы («салыстырмалылық» қоғам мен адамның қоғамдық норма мен әлеуметтік-экономикалық дәлелділікпен белгіленеді). Бос уақыт өткізуде екінші баспалдақ «мәдени демалу және сауық құру әрекеті» болып табылады. Ол әлеуметтік сипатты іс-әрекеттен тұрады. Мұнда бос уақытты әдепсіз және бейәлеуметтік өткізу амалдары қосылмайды. Үшінші баспалдақ – «бос уақыт саласындағы социомәдени әрекет» - қоғам даму игілігіне үшін әлеуметтік сипатты әрекет (қоғамдық, қайырымдылық, қорғау-сақтау және т.б.) [2].

Оқушылардың демалу және сауық құру әрекетін ұйымдастыру барысында аталмыш әрекеттің келесі өзгешіліктерін ескеру қажет:

1. Оқушылардың демалу және сауық құру әрекеті балалар мен жастар көбінесе өз бетімен жүретін бос уақыт саласында ұйымдастырылады. Бос уақыттағы оқушылардың әрекетіне әлеуметтік бақылау жасау қиынға түседі, кейде іс жүзінде тіпті қолдан келмейді.

2. Оқушылардың демалу және сауық құру әрекеті еріктік негізінде ұйымдастырылады.

3. Демалу және сауық құру әрекетінде оқушылардың әлеуметтік-психологиялық әрі жас ерекшеліктерін ескеру қажет. Алуан жас демалу және сауық құру ұжымдарын құрған абзал.

4. Балалар мен жастардың демалу және сауық құру мүдделері мен тілектерін іске асыру мақсатында оқушылардың бүкіл жас бойынша топтарына және елді мекен типіне демалу және сауық құру инфрақұрылымдардың ыңғайлылығы.

5. Оқушылардың демалу және сауық құру әрекетін ұйымдастыру өткізілу формаларының әр түрлілігін талап етеді.

6. Демалу және сауық құру әрекетін ұйымдастыруда үрдістің айқын реттемесі болмайды, бағдарламалар қозғалмалы және алуан түрлі, тәрбиелік міндеттермен, оқушылардың тілегі мен мүдделерімен белгіленеді.

• 
  қала шағын ауданында, ауылда аталмыш мекемелер саны;
  
• 
  аталмыш мекеменің қызметі балалар, жеткішнектер, жастармен байланысты;
  
• 
  шағын ауданда тұратын балалар, жеткіншектер, жастар саны;
  
• 
  аталмыш мекеме қызметінің мазмұны балалар, жеткіншектер, жастардың тілектері мен мүдделерін іске асырылуымен байланысты;
  

- қалада – аулалық клуб (басым) не мектеп;

- ауылда – мектеп (егер тегін аулалық клуб жоқ болса).
Аймақтық бағдарлама үлгісін жүзеге асыру барысында келесі сипатты объективті қиыншылықтар пайда болуы ммүкін:

1. 
   Балалар мен жастарға арналған қаладағы тегін аулалық клубтарының жетіспеушілігі әрі олардың ауылдағы жоқтығы (әлеуметтік-демалу және сауық құру орталықтарының);
   
2. 
   Қала шағын аудандарының және ауылдың спорт пен ойын алаңдарымен жеткілікті жабдықтанбауы.
   
3. 
   Қаржыландыру көлемі, қосымша қаржыландыру көздерін іздеу.
   

Оқушылардың демалу және сауық құру әрекетінің үрдісі келесі кезеңдерді іске асыруды көздейді:

1. 
   Нақтамалық кезең – оқушылардың мүдделері мен демалу және сауық құру тілектерінің нақтамасы (әлеуметтік және психологиялық-педагогикалық құрал-сайман), нақтама қорытындысын өңдеу мен талдау.
   
2. 
   Жоспарлау кезеңі – нақтамалық кезең нәтижесін ескере келе, жоспар мен жұмыс бағдарламаларын (мақсат көздеу, жұмыс міндеттері, формалары, жету құралдары (әдістері, амалдары), бағдарламалардың негізгі мазмұны және т.б.) жасау.
   
3. 
   Әрекеттікті кезең – балалар ұжымында белгіленген жоспар мен жұмыс бағдарламаларын жүзеге асыру (Ескертпе: ең ұзақ кезең).
   
4. 
   Бақылау кезең – демалу және сауық құру әрекетін ұйымдастыру мониторингі, қажеттілік бойынша жоспар мен бағдарламаларды түзету (Ескертпе: әрекеттікті кезеңмен, оны аяқтау сатысында, қатар жүзеге асырылуы мүмкін).
   
5. 
   Жасалған жұмыстың әрекет соңы (қорытынды кезең) – оқушылардың демалыс және сауық құру әрекетінің іске асырылған ұйымдастыруының қорытынды қимылы (БАҚ-да жариялау, бейнематериал, фотокөрме, қорытынды фестивальдер, концерт, бой жазу, шерулер өткізу және т.б.), оқушылардың демалыс және сауық құру тілектері мен мүдделерін демалыс және сауық құру әрекетін ұйымдастыру барысында нұсқаулар жоспарлаудың мүмкіншілік тудырарлық баламалы іске асырылуы (Ескертпе: бағдарламаның уақыт шегіне байланысты іске асырылады – жыл, тоқсан және т.б..).
   

Оқушылардың демалу және сауық құру әрекетін кезеңмен ұйымдастыру оралымдықты талап етеді (2 сурет).

1. 
   Нақтамалық кезең. Нәтиже – оқушылардың мүдделері мен тілектерінің нақтамасы.
   
2. 
   Жоспарлау кезеңі. Нәтиже – оқушылардың демалу және сауық құру әрекетінің жоспары мен бағдарламасы
   
3. 
   Әрекеттікті кезең. Нәтиже – оқушылардың демалу және сауық құру әрекетінің үрдісін жүзеге асыру.
   
4. 
   Бақылау кезең. Нәтиже – оқушылардың демалу және сауық құру әрекетінің мониторингі, жоспары мен бағдарламасына түзету енгізу, оқушылардың демалу және сауық құру әрекетінің ең жақсы тәжірибесін көпшілікке тарату және тәжірибе алмасу.
   
5. 
   Жасалған жұмыстың әрекет соңы (қорытынды кезең). Нәтиже – оқушылардың демалыс және сауық құру әрекетінің қорытынды қимылы, оны ұйымдастыру бойынша идеялар қорын жасау.
   

Әлеуметтік институттардың құрылымы оқушылардың тұратын жері бойынша демалу және сауық құру әрекетін ұйымдастыру мақсатындағы ынтымақтастығы келесі түрде болады (3-сурет).

• 
  әлеуметтік институттық көздеулі нысаналары;
  
• 
  білікті кадрлардың жеткілікті саны болуы (кәсіби білім, жұмыс өтілі);
  
• 
  балалар, жеткіншектер және жастарға байланысты әлеуметтік институттың қызметі;
  
• 
  аталмыш әлеуметтік институттың қызмет көрсету кезеңі;
  
• 
  елді мекен типінің өзіне тән ерекшеліктері (қала, ауыл); облыстық орталық, елордасынан қашықтығы және т.б.;
  
• 
  шағын ауданда (ауылда) аталмыш әлеуметтік институттар саны және басқа.
  

1-кесте
Әлеуметтік институттар ынтымақтастығының болжалды мазмұны