М к И.Ә. Абеуова білім беру саласындағы психологиялық Қызмет: Әдіснама, технология, практика э в е р о алматы 2015 Эверо

қарай,  басқа да іс-әрекет түрлерінен көрініс табады” [17,440 6].  Юнг 

адамның  рухани  дамуы  адамның 

психикалық  өмірінің  ішкі 

детерминанты  болып  табылатын,  алдыңғы  ұрпақтан  мұра  ретінде 

берілген  тәжірибемен  байланысты  деді.  Алгашқы  “біріншіні”  жэне 

“бастапқыны”  білдіреді,  алғашқы  бейне,  демек,  жанның  ең  ертедегі 

көріністеріне  қатысты.  Адам  бұл  бейнелерді  оньщ адами,  сондай-ақ , 

адамзатган  бұрынғы  немесе  жануарлар  ұрпақтарының  бұрынгы 

тегінен  алады  [17].  Дегенмен,  адам  өз  болашағын  өзі  жасайды  жэне 

өзінің бұрынғы басынан өткендерінен тәуелсіз болады деп санаған.

К.  Юнг түлғаның күрделі жүйесін жасады жэне тұлғаның сыртқы 

немесе  ішкі  әлемге  (экстраверсия  —  интроверсия)  бағыттылығына 

байланысты мінез типологиясын ұсынды.

А. Адлер 

(1870-1937) 

З.Фрейд 

пен 

К. 

Юнгтен 

ерекше,

индивидуалдылықтың даму  негізінде тұқым  қуапау арқылы берілетін

санасыз  инстинктер  мен  биологиялық  факторлар  жатады  деп 

санамайды,  ол  әрбір  түлганың  бірегейлігін  және  оның  әлеуметтік 

байланыстар  мен  қатынастар  жұйесінде  дамуының  маңыздылығын 

баса айтты.

А.Адлердің тұлга теориясы  немесе  индивидуалды (жеке-даралық) 

психология  күрделі  жүйе  болып  табылады  және  төмендегі  негізгі 

ойлардан  тұрады:  фиюгивті  финализм;  артықшылықка  ұмтылу; 

толымсыздық  сезімі  мен  компенсация  (орнын  толтыру);  қоғамдық 

қызығушылық;  өмір  стилі;  шығармашьшық  “Мен”  [29,  57].  А. 

Адлердің  тұжырымдамасы  бойынша,  әрбір 

адам  қойылған 

мақсатгарга  қол  жеткізу  ушін  күрес  болып  табьшатын  өмір  стилін 

сана астында дамытады.  Типтік  мінез-құлық толымсыздықтың  нақты 

немесе  болжамды  орнын  толтыру  болып  табылады.  Толымсыздық 

сезімі адамның басты қозғаушысы, ол  қиындықтар мен адамның осал 

тұстарды  жеңуіне  мүмкіндік  береді;  эр  түрлі  салаларда  басқалардан 

басымдық таныта отырып, адам өз әлеуетін дамытады.

К.  Хорни  (1885-1952)  невротикалық түлға  құрылымын  қарастыра 

отырып,  балалық  шақтағы  сезімдерге  кебірек  көңіл  бөледі.  Өз 

тэжірибесіне  сүйене  отырып,  ол  қоршаган  орта  —  невротикалық 

түлғаны  калыптастырудың  басты  көзі  деген  қорытындыға  келді.  Ол 

жалгыздық  пен  дәрменсіздікті  терең  сезіну  ретіндегі  базальды 

мазасындану  ұгымын  енгізді.  Аталмыш  сезім  бапалық  шақта,  бала- 

ата-ана қатынастарында қалыптасады [28, 64 6].

Э.Фромм  (1900-1980) түлга табиғатын  экзистенциалдық  адамның 

бірегейлігі мен әрбіреудің өз мэселелерін өзінше шешуге қабілеттілігі

54

дихотомияларына  сүйене  отырып  қарастырады:  осыған  сәйкес  ол 

түлға деп, “индивңдті сипатгайтын және оны бірегей ететін туа біткен 

жәие  жүре  игершген  психикалық  қабілеттердің  тұгастығын  түсінді

[31,44 6 .]

Э.Эриксон  (1902-1994)  тұлғаның  психоэлеуметтік  теңдестірілуі 

(идентичность)  тұжырымдамасын  ұсынды.  Бұл  тұжырымдамаға 

сәйкес,  түлға  өз  Менін  өзінің  барлық  элеуметтік  байланыстарымен 

ажырамас  бірлікте  қабылдайды.  Әлеуметтік байланыстардың өзгеруі 

бұрынғы теңдестірілудің (идентичность) трансформациясьша экеледі, 

ол  индивид  жаңа  теңдестірілуді  қалыптастырғанша,  белгілі  бір 

дагдарыстарды туғызады [32].

Психодинамикапық 

тәжірибе 

3. 

Фрейдтің 

психоанализіне 

негізделеді.  Клиент пен терапевт арасында қалыптасатын қатынастар 

пациент  пен  дәрігердің  арасындағы  қатынастар  секілді.  Психо- 

аналитикалық тұрғыда көмек сұрап келген клиенттің пациент ретінде 

анықталатындығы 

да 

сондықтан. 

Бастапқыда  аталмыш 

эдіс 

пациентгің  бағдарлары  мен  қажетгі  процедураларды  қатаң  түрде 

анықгады,  сол  арқылы  медициналық  тәжірибедегі  сияқгы  өзара 

қатынастардың директивті  принциптері  құрылды.  Кейінірек 3.  Фрейд 

аналитик  пен  пациент  арасындағы  өзара  қатынастар  терапевтік 

байланыстың (контакт) бөлігі болып табыпады жэне олар  пациенттің 

мәселесін  шешуге  кедергі  келтіруі  немесе  көмектесуі  мүмкін  деген 

қорытындыға келді.

Психоаналитикалық тұрғыда терапевт дәрігер  рөлін  қабылдайды, 

бірақ  пациентке  катысты  позициясы  бейтарап  болуы  тиіс,  бұл  оған 

тасымалдау қатынасын еркін дамытуға мүмкіндік береді.

Тасымалдауда  шешілмеген  конфликтілер,  көрінбеген  сезімдер, 

іске  аспаган тәжірибе  көрініс табатындықтан тасымалдау аналитикке 

көп материалдар береді.

Психоаналитиктер, пациент мәселенің көзі оның өзінде жатқанын 

жэне  оның  қиындықтары  -  тілектері  мен  қорқыныш  арасындағы 

конфликтіден,  сәйкес  емес  тілектер  арасындағы  конфликтілерден 

бастау  алатындыгын  мойьщдауы  тиіс  деп  санайды.  Осы  жерде  К. 

Хорнидің айтуынша, пациентгің алдында үш міндет тұрады:

1.  өзін мейлінше қалтқысыз және толығырақ таньггу;

2.  өзінің санасыз қозғаушы күштері мен олардың өз өміріне тигізер

ықпалын ұгыну;

3.  өз-өзімен  және  қоршаган  ортамен  үйлесімді  қатынастарын

бұзатын себептерді талдай білу қабілетін жетілдіру.

55

Клиенттің  еркін  ассоциациялары  конфликтілердің  табиғатын 

аныкггауға,  бастапқы  мәселелік  жағдайларды  табуға  көмектеседі. 

Еркін ассоциацияларды “туғыза білуге” қабілетгілік -  қабілетсіздік К. 

Хорнидің  пациентгердің  негізгі типтерін  бөліп  көрсетуіне  мүмкіндік 

берді:  еркін  ассоциациялары  қорқыныштар  немесе  ішкі тыйымдарды 

туғызатын  пациентгер;  “бетперде”  киіп  алатын  және  еркін 

ассоциацияларға  кіруге  “жол  бермейтін”  пациентгер:  анапитиктің 

белсенді  араласуынсыз  еркін  ассоциациялар  туғызуға  қабілетсіз

пациентгер [33,301-309 б.б.].

Клиентгерді  топтастыру  мен  қатынастарды  жүйелеумен  қатар

невротикалық  түлғаларға  қатысты  тұрғылары  мен  эдістері  эр  түрлі, 

емдеудің жеке эдістерінің түрлері бар.

Адлер  жеке-даралық терапияда  пациентпен  жұмыс  істеудің  үш 

сатысын  бөліп  көрсетті:  психотерапевтің  пациенттің  өзгешелік  өмір 

стилін  түсінуі;  пациенттің  өзін  және  өз  мінез-құлқын  түсінуіне 

көмектесу; оның жоғары әлеуметтік қызығушылығын қалыгггастыру.

Бірінші  саты  пациентгің  өмір  стилін  тануға  бағытталған.  Ол 

үшін  одан  өзінің  балалық  шағы,  тап  болған  қиындықтары  туралы 

айтып 

беруін 

сұрайды, 

пациентгің 

гиперқамқорлық 

немесе 

шетгетілуіне ерекше көңіл бөлінеді. Адлер сондай-ақ, мінез-қүлықты, 

эмоцияларды,  интонацияларды,  мимика  мен  ым-ишараларды  ескеріп 

отырды.  Әңгімемен қатар түс  көрулер, еркін  ассоциациялар, суреттер 

жэне  т.с.с.  пациенттің  өмір  стилін  дәлелдейтін  материалдар  бола 

алады.

Зерттеудің  екінші  сатысы  терапевтің  алдына  пациентгің  өмір 

стилінің шынайы қүрылымын ашу, жалған мақсаттар мен міндеттерді 

анықтау,  оларды ұғыну формасына келтіру мақсатын қояды. Түсіну — 

Адлер  бойынша,  оның  қоршаған  ортада  алатын  орнын  үғынуы. 

Түсіндірулер  пациентке  анық  және  түсінікті  болуы  тиіс,  олар  сенім 

мен эмпатиялық негізде қалыптасады.

Үшінші  саты  — жеке  мәселелерден  қоғам  мәселелеріне  ойысу. 

Адлер  невротикалық  сезімдердің  негізінде  невротиктің  өзінің 

мәртебесі  туралы  қам  жеуі  жатыр  деп  санайды,  сол  себепті  оньщ 

қызығушылыктарын қоғам мэселелеріне аудару терапевтіц терапевтік 

және реабилитациялық міндеті болып табылады [33,49-50 б.б.].

Психоанализде  негізгі  терапевтік  мақсат  клиентгердің  өз 

мәселелерін сана астындағы ұғыньшмайтын  материалды ашу  арқылы 

түсінулеріне мүмкіндік беруде.

56