М. Е. Лобашев к. В. Ватти

конститутывті 
заттар  және  клетка  циклінің  бір  бөлігінде  немесе  гомологиялық 
хромо  сомалардың  біреуінде  ғана  кездесетін 
факультативті 
заттар  табылды. 
Иитерфазада  эухроматинді  учаскелер  деспиральданады,  бұл  олардың  өте  жоғары 
мотеболистік  активтігін  көрсетеді.  Сірә,  интерфаза  ядросындағы  хроматин  тұйірлері, 
хромссоманың гетерохроматинді учаскелері болуы мүмкін. Қоршаған ортанық әсеріне 
олар  әсіресе  тұрақсыз  болады,  хромосомалардың  үзілу  жиілігі  және  олардың  қалпына 
келу қабілеті оларға байланысты болады. 
ДНК молекулаларына денатурация — ренатурация белгілі құрылысы бар ДНК жоне 
РНК  молекулаларын  будандастыру,  басқа  әдістер  қолдану  мынаны  көрсетті: 
гетерохроматиннің эухроматиннен айырмасы оиың спиральдану дәрежесінде ғана емес, 
химиялық  құрамы  бойынша  да  айырмашылығы  бар.  Гете-рохроматиндегі  ДНК. 
нуклеотидтері  қысқа  және  б£ЛгШ  бір  ретпен  қайталап  отырады,  көбінесе  оларды 
қайталамалар,  репликтер 
деп  атайды,  ал  ДНК  — 
сателлитті 
деп  аталады. 
Эухроматин-де  ДНҚ  нуклеотидтері  ұзын,  қайталанбайтын  бірыңғай  ретпен 
орналасқандығы байқалады (17-тарауды қараңыз). 
Хромосоманың үзына бойына дифференциациялануы алып хромосомалардан әсіресе 
жақсы көрінеді. Дене және жыныс клеткаларыыың кәпшілігінің қалыпты метафазадағы 
хромосомаларымен салыстырғанда,  
алып хромосомалар .100—200 есе ұзын және ондағы хромонемалар да 1000 есе көп 
болады. Мұндай кү-рылымы бар хромосомалар қос қанатты насекомдар личинкасының 
дене  клеткасындағы  ядроға,  ішекқарын,  малышгий  тамырлар,  сілекей  бездер 
клеткаларына  тән  болады,  сол  сияқты  ондай  хромосомалар  кейбір  әсімдіктерден 
(антиподалар мен синергидтерде) және карапайым организмдерден табылды. 
Алып  хромосомалардың  политендігі,  эндомитоз  кезінде  пайда  болады.  Бүл 
жағдайда  2  хромонема  жүйелі  тоғыз  рет  екіден  еселенгеннен  кейін  бір-біріне  тығыз 
орналасқан 1000-ға жуық жіпше түзеді. Алып хромосомалардың хромонемалары үнемі 
біршама  және  біркелкі  деспиральданған  күйде  болмайды,  ол  жағдай  хромосомалар 
ұзындығының  100—200  есе  ұлғаюына  себеп  болады.  Кәдімгі  алып  хромосоманы 
дрозофила личинкаларының  сілекей бездерінен (Огозорһііа туысы, 8-сурет) байқауға 
болады. 
Олардың  ерекшеліктеріне  мыналар  жатады.  Морфологиясы  және  келемі  бірдей 
хромосомалар  (біреуі  әкесінің,  екіншісі  шешесінің)  бірігіп,  коньюгациялана 
(дене 

конъюгациясы) 
алады, бұл жағдай алып хромосомалардың жуандығын одан әрі үлғанта 
түседі. 
Екінші  ерекшелігі  өте  көп  хромонемалардың  хромомералары  біріне-бірі  жанаса 
отырып,  өзара  тығыз  орналасады,  буылтықтар  — 
дискілер 
түзеді,  олар  боялған  кезде 
қарайып боялады және көлденен, сызылған сызықтар сияқты болып көрінеді. 
Дискілердің көлемі мен морфологиясы өте өзгеріп отырады, бірақ әр хромосоманың 
бүл көрсеткіштері түрақты болады және хромосомаларды ұқсатып — ажырату үшін өте 
жақсы  маркер  болып  табылады.  Хромосомалардын,  политенділігі  дискілер  арасынан 
жақсы көріыеді. Дискілердің құрылысы онтогенезде өзге- 
 
8-сурет. Дрозофиланың сілекей безі клеткалары (алып) жэне ганглия клетка лары  
 (митоздьтқ) ядросыидағы хромосомалардьщ салыстырмалы көлемі.реті, ол өзгеру 
хромосоманың  қызмет  атқаруына  байланысты  болады,  ал  ол  жөнінде  22-тарауда 
баяндалады. 
Хромосомалардың  нәзік  құрылысымен  және  олардың  қызме-тімен  танысуға 
болатын 
екінші 
модель 
«лампа 
щеткасы» 
сияқты 
хромосомалар. 
Бұл 
хромосомалардың  түрлері  әйнек  пробирка-ларды  жууға  арналған  ершке  үксайды, 
ертеде  онымен  керосин  лампалардың  шыныларын  жуатын  еді.  (I  табл.,  Б).  Бұл 
хромосомалардың  жекелеген  учаскелері  өте  созылған  және  хромосома  осіне 
перпендикуляр  симметриялы  ілмектер  жасайды  (9-сурет).  Хромосомалардың  мұндай 
күйі балықтың, амфибияның, рептилияның және құстың ооциттерінде кездеседі. 
 
 
«Лампа  щеткаларының»  алып  хромосомалардан  айырмасы—  олар  политенді 
болмайды, 
күшті 
деспиральданған 
хромонемалары 
болады. 
Өте 
күшті 
9-сурет. «Лампа щеткасы» типтес хромосоманыц жеке ілмегінің құрылыс 
схе-масы. 

деспиральдануы 
ооциттердіқ 
өсуі 
кезінде 
хромосбмалардың 
метаболистік 
белсенділігінің артуымен  
 
 
 
байланысты деп жобалайды (17, 21-тарауларды қараңыз 
 
10-сурет. Жеке нуклеотидтің (жоғарғысы) және ДНК жеке тізбегі- 
нің құрылысы (төмен-г і с і); 
ф— фосфор кыпщылының ңалдығы; 
Д
— дезоксирибо-за; Л— пуриндік немесе 
пиримидиндік негіз. 

Хромосомалардың  химиялық  құрамы.  Хромосомалардың  химиялық  құрамын 
зерттеу,  олардың  негізінде  нуклеопротеидтерден  (90—92%)  тұ-ратынын  көрсетті. 
Нуклеопротеидтер 
дезоксирибонуклеин  қышқылынан 
(ДНК)  және  белок  гистоннан 
(немесе протаминнен) тұрады. Хромосомада бұдан өзге РНҚ, біраз мөлшерде кальций, 
магний,  темір  т.  б.  иондарды  және  кейде  РНҚ  комплексін  түзетін  гистонды  емес 
белоктар болады. 
ДНК  өзінің  табиғаты  бойынша  биологиялық  полимер  болып  табылады,  оның 
құрылымы  күрделі  құрылысты  таспа  сияқты.  ДНҚ-ның  молекулалық  массасы  7-
Ю
6
—100• 10
6
Д шамасына жетеді. 
ДНҚ  молекуласы  кезектесіп  отыратын  мономер  бірлігінен  дезоксирибо-
нуклеотидтерден  құрылады.  Әр 
нуклеотидтің 
құрамына  гетероциклді  азот-ты  негіз 
(пуринді  немесе  пиримидинді),  дезоксирибоза  қанты  және  фосфор  қышқылының 
қалдығы  кіреді  (10-су-рет).  Басым  көпшілік  дезоксирибонук-леоидтер  құрамына 
универсалды  таралған  гетероциклді  негіздер:  пурин  туындылары  — 
аденин 
мен 
гуанин 
және пкримидин туындылары — 
щітозин 
мен 
тимын 
кіреді. 
ДНҚ  тізбегіндегі  нуклеотидтер  арасындағы  байланыс  қатал  біртекті  және  ондай 
байланыс  фосфор  қышқылынын,  диэфирі  түзілу  арқылы,  көрші  дезоксирибоза 
қалдықтарының 3 және 5-гидроксилдері арасында пайда болады. 
Сонымен, ДНК полимер тізбегі кезектесіп отыратын дезоксирибоза және фосфат 
қалдықтарынан тузіледі. Осы тізбек қаңқасындағы әр дезоксирибоза қалдыққа бүйір 
радикалдар — пуриндік немесе пиримидиндік негіздер жалғасқан. 
Өсімдіктердің,  жануарлардың  және  микроорганизмдердіқ  ДНК-ның  химиялық 
қүрамын  зерттеу  нәтижесінде  әр  түрдегі  пуриндік  және  пиримидиндік  негіздер 
өзіндік  ерекше  таралатындығымен  сипатталатындағы  анықталды.  Әр  түрде 
гуаницитозин мольдер санының аденинтимин мольдері санына қатысы 0,45-тен 2,8  
шамасына  дейін  ауытқып  отырады  (басқа  да  алшақ  ауытқулар  кездеседі).  Әр 
түрдегі  ДНҚ  макромолекуласында  нуклеотидтердің  кезектесіп  орналасуы  әр  түрлі, 
мұның  өзінен  тұқым  қуалаушылыққа  тікелей  қатысты  екені  көрінеді.Ал  ДНК 
құрылымын қарастыратын болсақ, бұлардың ғажап 
 

жүктеу 8,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: