Мутацияларды
генотиптің өзгеру
сипатына
қарай классифи
кациялау.
Клетканың
қүрылымындағы, немесе хромосомалары-ның санындағы, не кейбір аса мақызды
клетка органойдтарындағы өзгеріс клетканың әзін-езі өндіру қабілетін бүзбаса, кез
келген ондай өзгеріс организм белгілерінің түқым қуалауын қамтамасыз етеді.
Генотип бойынша мутациялардьщ жалпыға бірдей қабылданған классификациясын
келтіреміз:
гендік, хро-мосомоалық, геномдық, цитоплазмалық.
2. ГЕНДІК МУТАЦИЯЛАР
Гендік мутацияларға сипаттама.
Гендер мутациялары (нүктелі) барлық
органикалық формаларда кездеседі. Жоғарыда айтылғанындай, олар жекелеген
клеткаларда өтеді және жекелеген особьтарда (мутанттарда) сёкірмелі түрде
байқалады.
Түрдің жабайы формаларына тән болатын гендер аллелін
жабайы типі
немесе
қалыпты
гендер деп, ал өзгергендерін —-
мутантты
гендер деп атайды. Олардың
арасында принципті айырмашылық жоқ. Түрдің жабайы формаларына тән көптеген
гендер де бір кезде мутантты гендер болған, одан соң қолайлы мутанттық аллельдер
түр эволюциясының барысында сол түрге жататын особьтардың бәріне
таралатындай концентрацияға жеткен.
Пайда болған кезде мутациялардың көпшілігі рецессивті .болып шығады. Түрдің
тіршілігін сақтауда мүның өте зор ма-ңызы бар, өйткені жаңадан пайда болатын
мутациялар көп ретте генотиптің тұтас системасын бүза отырып, зиянын тигізе-ді.
Алайда олардың рецессивті сипатты болуы оларға түр особьтарына зиян
келтірместен гетерозиготалы күйде сақталу-ға және келешекте гомозиготалы күйге
өткен кезде көрінуге мүмкіндік береді.
Геннің жабайы типтен жаңа жағдайға мутациялануын — тура, ал мутанттықтан
жабайы типке мутациялануын —
кері мутация
деп атайды. Ал кері мутацйялану
процесінін, езін
ген реверсиясы
деп атайды. Бастапқы ген аралық сатысыз-ақ жаңа
жағдайға және керісінші утацияланады. Тура мутацияның пайда болу жиілігі әр түрлі
гендер үшін түрліше болады, орта есеппен алғанда 100 мың немесе 1 млн. генге бірден
беске дейін тура мутация келеді, демек, мутациялар — өте сирек кездесетін құб.ылыс.
Алайда әсімдіктер, жануарлар популяциялары мен адамда әр түрлі мутанттық
гендердің кездесуінің жиынтық жиі-лігін ескергенде бұл цифр кенет артады.
Мәселен, адамдардың әрбір гаметасында тіршілік қабілетін кемітетін 5—6-га дейін
рецессивті мутанттық гендер болатынын арнайы есептеулер көрсетті (29-тарауды
қара). Белгілі бір мутациялар әр түрлі уа-қытта пайда болуы мүмкін. Бұл гендердің бір
бағытта әлденеше рет мутациялана алатынын білдіреді.
Кептік аллелизм. Осы уақытқа дейін материалды баяндауда біз гомологты
хромосомалардың белгілі бір локусы екі аллель түрінде көрінуі мүмкін деген
қағиданы басшылыққа алып кел-дік. Олар:
А
және
а, В
және
е, С
және
с
т. б. Іс
жүзінде белгілі бір ген бірнеше күйге өзгере алады; кейде мүндай күй бірнеше
ондаған және түпті жүздеген шамаға жетуі мүмкін.
А
гені
а
1
, а
2
, а
ъ
,...а
п
күйіне
мутацияланады. Белгілі бір геннің бірқатар күйінжатқызады.
көптік аллельдер
сериясы
деп, ал құбылыстың өзін
көптік ал-леллизм
деп атайды.
Көптік аллельдер сериясын зерттеу мұндай серияның кез келген аллелі жабайы
типтегі аллельден немесе осы серияның кез келген басқа мүшесінен тікелей
мутация жолымен пайда бо-ла алатынын, ал серияның әрбір мүшесінің, сірә өзіне тән
мутациялану жиілігі болуы мүмкіндігін көрсетті.
Көптік аллельдер сериясы мүшелерінің түқым қуалауы Мендель заңдылықтарына
бағынады (VII -таблица). Мүнда, оларға екі күй ғана белгілі болатъш гендерден
езгеше, гетеро-зиготада көптік аллельдер сериясының әр түрлі екі мүшесінің үйлесуін
компаунд
деп атайды.
Көптік аллельдер сериялары мүйізді ірі қарадан, кроликтерден, тышқандардан,
теңіз Біошқасынан, дрозифила шыбынынан, сондай-ақ жүгері, темекі, бүршақ және
т. б. табылған. Адамда аллельдердің І
А
, 1
В
, 1° сериялары белгілі, олар қан топтары
бойынша мынадай полиморфизмді анықтайды: АВ тобы І
А
І
В
генотипіне сай келеді:
А » І
А
І
А
немесе І
А
1° » »
В » І
в
І
в
немесе І
в
1° » »
О » 1° 1°
» »
Өсімдіктердің
өздігінен стерыльділігін
анықтайтын көптік аллельдер сериясы
локусының болуы бірқат.ар жағдайларда айқас ұрықтануды қамтамасыз ететін
механизм болып табыла-ды. Мәселен, темекіде, бедеде және басқа өсімдіктерде
аналық аузында өздігінен стерильділік локусының аналық аузы генотипінде болатын
аллельдерден өгеше аллелі бар тозаң ғана есетіні кәрсетілді.
Жануарлар, өсімдіктер мен микроорганизмдер арасында кептік аллелизмнің көп
таралуы және оньщ адамда болуы бұлқүбылыс мутациялық өзгергіштік резервін
арттыратындығына, осыған орай эволюцияда бейімделушілік маңызы бар
екендігіне байланысты болуы мүмкін.
Достарыңызбен бөлісу: |
