М. Е. Лобашев к. В. Ватти

 
 
 
 
56-сурет. Ашытқы 
саңырауқұлақтардыңжырап 
айрылушы және вегетативті 
ергежейлі штаммаларының 
генетикалық анализінің 
схемасы. 
і— 
ңалынты; 
2-ажырап 
а
й
р
ы
л
у
 
к
 
Гиллоидты спорал&р 
Дип/гоид
 

е
з
д
е
г
і
с
і
;
 
3
—
 
в
е
г
е
т
а
т
и
в
-
т
і
с
і
. 

Кейбір  саңырауқұлақтарда  (ашытқы  саңырауқұлақтарда,  нейроспорада)  тыныс 
алу процесінің жеткіліксіз екендігі табылды, ол жағдай митохондриялар қызметіндегі 
тұқым  қуалайтын  қайтымсыз  өзгеріс-цитохромоксидаза  активтігі  жоғалғандығы-мен 
қамтамасыз етілген. 
Б.  Эфрусси  Зассһаготусез  сегеүізіае  ашытқы  саңырауқұлақтың  спонтанды  пайда 
болатын тыныс алу процесі жеткіліксіз  ергежейлі колониялар түзетін штаммаларын 
тапты. Колониялар гаплоидты саңырауқұлақтардың вегетативті көбеюі кезінде түзі-
летіндіктен,  олар  вегетативті  ергежейлілер  деп  аталды.  Вегета-тивті  ергежейлі 
колониялармен  қатар,  фенотипі  —  өсуі  және  тыныстану  жетімсіздігі  бойынша 
біріншіге  ұқсас  форма  табыл-ды,  бірақ  ол  ядролық  бір  генмен  анықталған  секілді 
ергежейлік  белгісі  бойынша  ажырау  берді.  Бұл  форма  ажыраушы  ергежей-лі 
штамма деп аталды. 
Вегетативті  және  ажыраушы  ергежейлі  штаммаларға  (56-су-рет)  генетикалық 
анализ жасау мынаны көрсетті: ажыраушы ергежейліліктіқ фенотипі ядролық генмен 
анықталады,  өйткені  шағылыстыру  кезінде  аскоспоралардың  ажырауы  1  :  1 
қатынасында 
болады. 
Вегетативті 
ергежейлілер 
мен 
қалыпты 
ашытқы 
саңырауқұ.лақтарды шағылыстырғанда алынған диплоидты зи-гота (мұнда қалыпты 
форманың митохондриялары бар) ажырау бермейді, аскоспоралардан ұсақ колониялар 
пайдаболмайды.  Демек,  бұл  формалардың  геномдары  бірдей,  тек
  цитоплазмасында 
ғана айырма бар. Мейозда цитоплазма типімен ажырау болмайды. Бұл экспериментте цитоплазмалық 
тұқым қуалау фактісі айқын байқалады. 
Ашытқы  саңырауқұлақтардан  тыныс  алу      жеткіліксіздігінің  ьтұқым  қуалау 
арқылы      берілуінде      митохондриялардың      ролін  көрсететін  тікелей  дәлел  алынды. 
Клетка  қабықтары  жоқ  вегетативті  ергежейлілер  қалыпты  саңырауқұлақтардың 
оқшауланған митохондриялары бар жағдайда өсірілді. Осының   нәтижесінде түзілген 
колониялардың  бір  бөлігінің  (2—2,5%)  үлкендігі  қалыптағыдай  болды.  Бүл  фактіні 
мынадай  болжау  жасап  түсіндіуге  болады:  «қалыпты»  митохондриялар  вегетативті 
ергежейлілердің  клеткаларына  түсіп,  олардың  тыныс  системасындағы  кемістігін 
жойды,  бөліну  барысында  клеткадан  клеткаға  беріле  отырып,  қалыпты колониялар 
түзілуге себеп болды. 
       I 
Ңитоплазмалық  аталық  стерильділігі.  Цитоплазмалық  түқым  қуалаудың  ең 
айқын  да  нақты  мысалының  біреуі  — 
цитоплазмалық  аталық  стерильділік 
(ЦМС) 

қүбылысы  ол  жүгері,  жуақызылша,  зығыр  сияқты  көптеген  өсімдіктерден  табылды. 
Жүгерідегі цитоплазмалық   аталық стерильділігін   30-жылдары СССР-де  М.  И. 
Хаджинов және АҚШ-та М. Родс бір мезгілде ашты. Жүгері бір үйлі өсімдік, оның 
аналық  гүлдері      собыққа,аталық  гүлдері  шашаққа  жиналған.  Жүгерінің  кейбір   
сорттарынан  шашақтарында  көбінесе  ішінде  тозаңы  жоқ,  бос,      кейде  жетілмеген 
стерильді тозаңдары болатын жетілмеген тозаңдықтары бар өсімдіктер табылды. Бүл 
белгі  цитоплазманың      ерекшеліктерімен  анықталатын  болып  шықты.  Аталық 
стерильділігі  бар 
өсімдіктерді  басқа  өсімдіктердің 
қалыпты 
тозаңымен 
тозаңдандырса,көпшілік жағдайда үрпағы стерильді тозаңы бар өсімдіктер береді. Бүл 
шағылыстыруды  бірнеше  үрпақ  бойы  қайталағанда,  аталық  стерильділік  белгі 
аналық линия арқылы беріле отырып, жоғалып кетпейді. Тіпті стерильді тозақы бар 
өсімдіктердің  10  жұп  хромосомаларын  фертильді  тозаңы  бар  өсімдіктердің 
хромосомаларымен  ауыстырғанда да, аталық  стерильділік сақталады. Осы белгінің 
цитоплазма  арқылы  түқым  қуалауына  бүл  сенімді  дәлел  болды.  Тозаңның 
стерильділігін қамтамасыз ететін цитоплазма
   
(стерильді   цитоплазма) белгісімен, 
фертильді      тозаңы      бар      өсімдіктердің      цитоплазмасы  (қалыпты  цитоплазма) 
белгісімен көрсетіледі. 
Стерильді цитоплазманың қасиетіне өсімдіктің генотипі бел-гілі дәрежеде әсер ете 
алатыны анықталды. Өсімдік генотипінде рецессивті ген 
 
гомозиготалы күйінде болса 
ғана  цитоплаз-ма 
 
тозаңның  стерильді  болуын  қамтамасыз  ете  алады..  Егер  осы  ген 
доминантты  аллель 
Я 
күйінде  болса,  онда  өсімдігінің  немесе  өсімдігінің  тозаңы 
калыпта-ғыдай болады. Сонымен 
 
аллелі тозаңның фертильділігін қал-пына келтіруші 
болып табылады. Демек, өсімдіктердің бәрінде фертильді бола алады,
 
өсімдігінің ғана 
тозаңдары толық стерильді болады. 
Шағылыстыруларын көп қайтала-ғанда да әр уақытта ұрпақтарындағы тозаң толық 
стерильді болады. Тек шағылыс-тырулары кезінде ғана цитоплазмасының болғанына 
қарамай, барлық өсімдіктерінде қалыпты  
 

тозаңы бар үрпақ алы-
 
Фертильділігі  Стермльаілкі 
57-сурет. 
Цитоплазмалық  аталық  стерильділігінің  тұқым 
қуалау схемасы: цитоплазма стерильді; К/—ген — тозаңның фертиль-ділігін ңалпына 
келтіруші.нуы  мүмкін  (57-сурет).  цитоплазманың  құрылымы  мен  ерекшелігін 
өзгертпейтінін, тек оның әсерінің көрінуін те-жейтіндігін тағы да ерекше атап өтуді 
қажет етеді. 

жүктеу 8,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: