Литературоведение

 
 Казахский государственный женский 
 педагогический университет                                                                                  Вестник №3(51), 2014 г. 
 
100 
- сол тіл өкілі емес, бірақ сол тілді меңгерген жергілікті кәсіби мұғалімдермен.  
Тілдік ортада шет тілді жетік меңгеру үшін мыналар керек: тілді қарым-қатынас ретінде 
қолдануға  ынта  керек;  адамның  шет  тілінде  сөйлеп  үйрену  қабілеті;  басқа  елдің  тіліне, 
мәдениетіне тікелей қатысты болуы. 
Көптілділік – зерттеу объектісі ретінде лингвистикалық, әлеуметтік, педагогикалық, 
психологиялық аспектілерді қамтиды. 
Лингвистикалық  аспект  көптілділіктің  тілдік  құрылым  элементтерін  талдайды: 
олардың ара қатынасын, өзара ықпалы, әсері, тілдік жүйенің барлық деңгейде өзара енуін; 
байланыста әр тілдің дифференттік белгілерін анықтау; дыбыс құрамындағы жалпы және 
спецификалық  ұқсас,  ұқсас  емес  моменттерді  орнықтыру;  ана  тілінің  интерференциясын 
шет тілді оқығанда пайда болуын зерттейді, себептерін анықтайды, яғни лингвистикалық 
түсініктеме беріледі. 
Әлеуметтік аспекті қостілді елдің қолданған әрбір тілдерінің жалпы функцияларын 
анықтайды.  Осы  функция  шеңберіне  тіл,  ұлтаралық,  халықаралық  қатынас,  тіл  үйрену 
ретінде  іс  қағаздары  тілі,  бұқаралық  ақпарат  тілі,  ғылыми,  оқулық,  көркем  әдебиет, 
отбасы-тұрмыстық тілдерін қолдану саласын зерттейді. 
Психологиялық аспект қостілділік, көптілділік ана тілінің интеллектуалды дамуына 
әсерін, тіл мен ой бірлігінде көптілділік қалай көрінеді және шет тілінде ойлауына қалай 
әсер  етеді,  ана  тіліндегі  транспозиция  механизмі  мен  интерференцияның  екінші  шет 
тілінде  көрінуі,  екі  тілдің  функциясы  ерте  және  ересек  жастағы  екітілділік  механизмі 
қалай екенін зерттейді. 
Педагогикалық  аспект  екітілділіктің  әдіснамалық  мәселелерін  қарастырады. 
Мысалы,  біздің  елімізде  ұлттық,  яғни  қазақ-орыс  қостілділігіне,  ұлттық-орыс-ағылшын 
көптілділігіне  қатысты  мәселелер,  сұрақтар  қарастырылады.  Қай  кезде  шет  тілін  үйрену 
өнімді және нәтижелі. Сол шет тілінде сөйлейтін ортаның болмаған жағдайында шет тілін 
қай  жастан  бастап  оқытып  үйрету  нысаналы  түрде  ұғымды  екенін  зерттейді.  Қай кезден 
бастап  шет  тілін  ана  тілімен  бірге  қоса  немесе  ана  тілін  меңгеріп  барып  (ұлттық 
мектептерде)  шет  тілін  оқып  үйренуде  қандай  тиімді  жолдарын  және  ұлттық-орыс 
екітілділік пен ұлттық-орыс-ағылшын көптілділікті қолдану үлгілерін қарастырады. 
Қазіргі  кездегі  билингвальді,  мультилингвальді  білімінің  мәселелерін  шешу  –  бұл 
бірінші тілмен екінші тілдің табиғи өзара әрекетін сезіну, ұғу. Жаңа тілді оқып үйренуде 
жеке тұлғаның психологиялық жағынан да өзгеруі қажет болады. 
Көптеген  зерттеулер  бойынша  шет  тілін  оқып  үйренудегі  мәселелерді  талқылауда 
көпшілік меңгеріп, үйреніп жатқан тіл ана тіліне «сүйенеді» деп есептейді. Егер ана тілін 
ұғу  ана  тілінде  ойлау  арқылы  құрылса,  «негізгі  функционалды  тілде»  индивидттің 
алдымен  тілдік  ұғымында  қайта  кодтау  жүреді,  сосын  ретімен  ана  тіліндегідей  толық 
түсініктер  алаңы  мен  кодтар  бейнеленеді  [3].  Шет  тілінің  құрылуы  бейнеленілген 
функциялық  тілдік  ұғым  жағдайында  болады.  Шет  тілді  меңгерудегі  жетістіктерді 
анықтайтын  дәлелдемелердің  бірі  ана  тілінің  немесе  бірінші  тілдің  оң  және  кері  әсері. 
Функциялық  әрекеті  мен  құрылымындағы  үрдісте  екінші  тілде  бірінші  тілге  әсер  етеді, 
бірінші тілді байыта түседі. Шет ел тілін оқып үйренуде, салыстыруда, тілдік құралдарды 
өзара  қоюда,  адам  өзінің  бірінші  тілдегі  танымын  тереңдете  түседі  және  тілдің  жаңа 
потенциалды  мүмкіншіліктерін  ашады.  Осылай  екінші  тіл  бірінші  тілге  әсерін  тигізіп, 
индивидтің сана-сезіміндегі әлем картасын өзгертіп, басқаша да көріністерін бейнелейді. 
Жаңа  тіл  әсерінің  үрдісі  анағұрлым  кең  және  терең.  Тек  тілдік  таным  өзгеріп  қоймай, 
индивидте  психологиялық  өзгеріс  те  болып,  лингво-мәдени  жеке  тұлғаның  келбеті 
бейнеленеді. 

Қазақ мемлекеттік қыздар  
педагогикалық университеті                                                                                Хабаршы №3 (51), 2014 ж.  
 
101 
 
Шет  тілін  меңгерген  тұлға,  индивид  –  бұл  адамның  жалпы  мүмкіншіліктері. 
Мәдениаралық  деңгейде  шет  тілінде  қарым-қатынас  жасай  алуы,  яғни  оның  басқа 
елдердің өкілдерімен барабар өзара әрекеті. Бұдан шығатыны, шет тілі – бұл құрал. Жеке 
тұлғаны өзгертетін, әсерін тигізетін лингвомәдени құрал. Оның өмірге деген көзқарасын, 
өмір  құндылығын,  оның  мінезі  мен  тұла  бойындағы  қадамдары  мен  іс-әрекеттерін 
анықтайды. Тек осындай жеке тұлға ғана, басқа мәдени ел өкілдерін түсіне алатын, жалпы 
адамзат  мәселелерін  нәтижелі  шешуге  әрекет  ете  алады.  Мәдениаралық  құзыреттілікті 
бейнелей  отыра,  көптілді  индивид  елдер  арасында  бейбітшілік  пен  өзара  түсіністікті 
орнатуға септігін тигізе алады. 
Жоғарыда  атап  айтқандай,  екінші  тілді  меңгеру  индивидтің  тіл  танымының 
құрылымына  өзгеріс  ендіреді.  Шет  тілін  меңгеру  үрдісінде  алдымен  негізгі 
грамматикалық  үлгілер,  сосын  күрделі  конструкциялар,  кең  және  сапалы  сөздік  қоры, 
стилистикаға  бейімдеу  бейнесі  басталады.  Көпмағыналы  сөздердің  астарлы  мағыналары 
мен олардың басқа сөздермен тіркесуі, сонымен қатар фразеологизмдердің мағыналарын 
анықтайды. 
Қостілділік пен көптілділікке жалпы мінездеме берілді. Бәрімізге белгілі қазіргі шет 
тілдердің ішінде ең алдыңғы қатарында ағылшын тілі  тұр. Ағылшын тілі – халықаралық 
тіл,  көптеген  елдерде  осы  тілде  сөйлейді.  Ағылшын  тілі  –  бұл  қарым-қатынас,  жаңа 
технология және жаһандану тілі.  
Жаһандану – бүкіл әлемге өзгеріс беріп, білімге де терең әсерін тигізіп отырған XXI 
ғасырдың шындығы. Қазақстан Республикасының Болон процесіне мүше болып кіруі, 47 
ел  ұлтаралық  бірлесіп  іс  атқару  міндеті  жарқын  мысал.  Қазақстанның  бірегейлік 
Еуропалық  зонада  жоғарғы  білім  құруы.  Ең  басты  көздеген  мақсат  –  еліміздің 
халықаралық  білім  кеңістігіне  кіру  –  барабар  жоғарғы  білімді  әлемдік  стандартқа 
сәйкестіру. Мамандарды дайындау да білім сапасын жақсарту, жоғары оқу орындарының 
артықшылықтарын  көрсетеді.  Отандық  маман  иелерін  қабылдау,  академиялық  деңгейдің 
жақсаруы,  Қазақстандағы  жоғары  оқу  орындарының  дипломдары  еуроаймақта 
айырбасталуы  және  де  жоғары  оқу  орындарының  түлектері  сол  елдерде  жұмысқа 
орналасуға  құқылы  болуы.  Оқытушылар  мен  білім  алушылардың  академиялы  мобильді 
болуы.  Елбасымыздың  халыққа  «Жаңа  бағыт  –  Жаңа  экономикалық  жетістік  – 
Қазақстанның  жаңа  мүмкіншіліктері»  атты  Жолдауында  атап  айтқандай,  еліміздегі 
жоғары  білімнің  сапасын  жақсарту,  қазақстандық  жоғарғы  оқу  орындарын  әлемдегі 
университеттердің  алдыңғы  қатарларына  жеткізу  [2].  Оқыту  әдістемелерін  жаңа  заман 
талабына  сай  сәйкестіру.  Қазақстанның    әлемдегі  экономикалық  және  мәдени  саласына 
интеграциясы,  халықаралық  қатынастардың  кеңеюі,  араласуы  тілдік  қазіргі  еңбек 
нарығында  жас  маман  иелеріне  қойылатын  талаптардың  бірі  –  шет  тілін  білу.  Қазіргі 
технология  дамыған  әлемде,  біз  жоғары  білімді,  жаңа  технологияларды  қолдана  алатын, 
бірнеше шет тілдерінде сөйлей алатын, әсіресе ағылшын тілінде еркін сөйлей алатын жас 
маман  иелерін  дайындау  қажет.  Тек  осындай  талапқа  сай  маман  иелері  ғана  еңбек 
рыногында  сұранысқа  ие  болады.  Ағылшын  тілі  –  керек  тіл.  Әлемдегі  басты  тілдердің 
ішінде бірінші болып тұр. Көптеген елдер де осы тілде сөйлейді. Көптеген елдерде қазіргі 
кезде  бұл  тілді  меңгеруге  үлкен  қызығушылық  танытуда.    Қазіргі жаһандану  нарығында 
да  ағылшын  тілін  жетік  білетін  жоғары  білімді  жас  мамандар  сұраныста.  Жаһандану 
заманында  жаңа  заманауи  маман  иесі  тек  өз  саласын  ғана  жетік  біліп  қоймай,  әлемнің 
мәдени  келбетін  білуі  маңызды,  яғни  халықтар  арасындағы  мәдени  айырмашылықты 
қабылдап  танып  білу,  тіл  арқылы  әлем  мәдениетінің  келбетін  тану.  Тілдің  мәдени 
ендірілген  ұғымымен  танысу,  мәдени  және  этникалық  бірегейлік  пен  қарым-қатынас 
екенін тіл – (ана тілі, шет тілі немесе басқа бір халықаралық тіл болсын) тұлғааралық және 
мәдениаралық қарым-қатынастағы жаһандану әлемін түсінудің негізі болып отыр.