12.Түркі және ислам мәдениетінің өзара әсері мен өзара іс-қимылы
Ұлы Түрік қағанаты өмір сүрген уақытқа дейін көшпенділер арасында өзінің идеологиялық қағидаттарын қайта қарау қажеттілігі туындамаған. Бірақ империя ыдырағаннан кейін жағдай өзгерді: жаңадан келген миссионерлер тангрианизм дінін және ата-бабалар рухына табынуды бастады. Кейбір түркі хандары Сирия мен Ираннан әкелінген жаңа идеяларды қабылдай бастады.
Ислам мен ежелгі түркі дінінің арасында көптеген ұқсастықтар бар, олар әдетте бұл ұқсастыққа баса назар аударады. Монотеисттер арасындағы Ұлы аспан құдайы Алламен байланысты болса керек, жындар мен періштелерге деген мұсылман сенімі өзгерген түрінде болса да, ескі екінші құдайларды, сансыз "рух иелерін"сақтауға ықпал етті. Алайда, болған қарама-қайшылықтар сөз болған кезде салттары туралы, диаметрлі қарама-қарсы Корану, мысалы культ мертвых "және" культ жерлеу. Мәселелерде абсолютті келіспеушіліктер де болды, олар бойынша екі тарап та берік тұрды және ымыраға келмеді. Мысалы, жануарларды құрбандыққа шалу рәсімі: Исламға сәйкес, жануар жұлдыруды кесіп, қан шығаруы керек, ал түріктер оны бір тамшы қансыз тұншықтыруы керек еді. Бұл қарама-қайшылық түркілердің конверсиясына кедергілердің бірі болды.
Түркі мұсылман билеушілері Бағдад халифтерінен шыққан мұсылман әлемінің интригаларына араласа бастады. Бұл интригаларға жоғары діни қызметкерлер қатысты, олар әдетте діни қызметкерлердің өлімімен немесе мемлекеттегі толқулар мен төңкерістермен аяқталды. Бұл Қараханидтер қағанаты, Селжұқ мемлекеті, хорезмшах мемлекеті, кейінірек Алтын Орда, Шағатай ұлысы және т.б. болған кезде, 1258 жылы Қарақорым билеушілері Бағдадтағы халифа мен Халифа билігін құлатқанға дейін. Ең бастысы, түріктер Таяу Шығыстағы орта ғасырлардағы ең үлкен діни соғысқа тартылды, онда олар крестшілермен соғыстың негізгі ауыртпалықтарын бастан кешірді, араб жерлерін және еуропалықтардың көз алдында өкілдері болған исламды қорғады.
13.Философия мен ортағасырлық ғылымның дамуы.Әл-Фараби:философиялық,әлеуметтік-этикалық және эстетикалық көзқарастар.
Әл-Фарабидің эстетикалық ілімі туралы да олар жалпылама сипаттама айтқан. Бұл, біріншіден, эстетикалық мұраттары көрініс тапқан Екінші Ұстаздың негізгі еңбектерінің ғылыми айналымға енгізілмегенінің өзіндік себептері бар. Бұл 1992 жылы әл-Фарабидің «Музыка және поэзия туралы трактаты» және «Фарабидің таңдамалы трактатының» басылып шығуымен мүмкін болды. Егеменді Қазақстанның талаптарына сай осындай еңбектер жарық көрді. Әл-Фарабидің көптеген шығармаларына қарағанда, көркем шығармашылықты адамдардың бақыты (өмірі) үшін пайдалы игіліктерді жасаумен байланысты. Әл-Фарабидің пікірінше, өнер дегеніміз адам туындысы, оның қызметі – адамға оның интелектуалдық және моральдық қабілеттерін жетілдіруде падалы болу. Өнердің қайнар көзі болмыстың өзі болып табылады, ал оны жасаушы адам ғана. Арнайы эстетикалық еңбектер деп оның келесі трактаттарын айтуға болады: «Поэзия өнерінің канондары туралы», «Риторика», «Поэзия (өнері) туралы», «Бақытқа апарар жол», «Музыка туралы үлкен кітап», «Бақытқа жету туралы». Әл-Фарабидің болмыс пен логика, әлеуметтік утопия мен этика туралы ілімдері де оның эстетикалық көзқарастарын қамтып көрсетеді. Ғалымның эстетикалық көзқарастарын түсінуде ең маңызды әлемдік еңбегі Еуропада орта ғасырларда танымал болған және музыка теориясымен жалпы эстетикалық ойдың дамуына ерекше ықпал еткен оның «Музыка туралы үлкен кітабы» болып табылады. Болмысты эстетикалық қабылдаудың әр түрлі аспектілері Әбу Насыр әл-Фараби мұрасында теориялық мағынаға ие болды, атап айтқанда, еліктеу, әсемдік, шешендік, үйлесушілік сынды категориялар. Әл-Фараби эстетикалық шығарманың қайнар көзі болмыстың өзі екендігіне сенімді болды, яғни естілетін, көрінетін, сезілетін материя, әсемдік, әсемденген обьективтілік бар. Әл-Фарабидің эстетикалық көзқарастарынан терең мәні бар, әсемдіктің симетрия, мақсатқа сәйкестілік, пропорция, өлшем, үйлесушілік сияқты қасиеттерін сипаттауда, яғни әсемдік категориясының эстетиканың басқа категорияларымен байланысы ашылғанда көрінеді. Еліктеу, әл-Фараби бойынша, бірнеше аспектілерде: обьективті шындықты бейнелеу мен талдап қорыту тәсілі ретінде де, кескінделгеннің мәнін білдіретін ұғым ретінде, болмысты тану үрдісін бейнелейтін форма реиінде де көрініс табады. Әл-Фараби өз трактаттарында эстетиканың негізгі категориясын, атап айтқанда әсемдік категориясын ашуға және оны негіздеуге үлкен назар аударады. Ойшылдың пікірінше, әсемдік – бұл адамның дене, рухани және өнегелік сұлулығының көрінісі. Оның эстетикасында әсемдік пен пайдалылық, сұлулық пен пайда біртұтастықта көрсетілген. Олар үйлесімді қосылған, бір-бірінен ажырамайды. Адамдарда үйлесушілікке, ырғақтылыққа және сұлулыққа деген табиғи (туа біткен) бейімділік бар. Біздің мақсатымыз әл-Фарабидің эстетикалық мұрасын жай ғана талдау емес, оны сонымен қатар оның идеяларының түркі, ислам әлемі ойшылдарына ғана емес, әлемдік мәдениетке тигізген ықпалын ашу. Әл-Фараби мұрасын зерттеу халықтарда ғасырлар байланысы, олардың көркемдік құндылықтарының сіңісуі бар екендігін көрсетеді. Ол әрбір халықтың ұлттық игілігін олардың музыкалық ойлау, музыкалық тіл жүйесінің ерекшелігін ешқандай төмендетпейді. Ұлттық сана-сезімнің өсуімен, ол басқа мәдениеттерден барлық озық үлгілерді өз бойында қабылдау қабілетіне ие болды. Бародин, Балкирэп, Мусоргский, Ремски-Корсаковтардың Шығыс халықтарының музыкалық фальклорының жеке үлгілерін немесе элементтерін пайдалануы олардың шығармашылығын байыта түскен жоқ па?, - деп жазады Шостакович. Бородиннің «Қыпшақ биінсіз», Балакировтің «Исламиясынсыз», Мугорскийдің «Парсы қыздарының биінсіз», Ремски-Корсаковтардың «Шахерездасынсыз» және Шығыс туралы жазылған орыс музыкасының көптеген басқа беттерінсіз әлемдік музыка, оның ішінде орыс музыкасы, қаншалықты кедей болар еді [1, С.13-14]. Әл-Фарабидің эстетикалық мұрасын зерттеуде Ибн Сина еңбектері үлкен демеу болды. Әл-Фарабидің эстетикалық білімін дамыта отырып, «ешбір зорлықсыз, қажеттіліксіз және мақсатсыз жасалған жақсылық ретінде шүбәсіз жақсылық», - деп жазды ол. Әл-Фарабидің ойын жалғастырушы Азербайжан ақыны және ойшылы Низами (1141-1209), өз ұстазының эстетикалық ілімін дамыта отырып, табиғаты сұлу, адам игілігі үшін қажетті байлыққа толы, ол сүйіспеншілік пен құрметке лайық деп сендіреді. Адам жақсы өмірге нақ жер бетінде талпынуы және оның барлық игіліктерін пайдалануы қажет... Әл-Фарабидің эстетикалық-теориялық пайымдауларымен толық танысу үшін оның мұрасын, дәуірін терең түсінуге көмектеседі. Оның еңбектеріндегі көтерілген сұрақтардың барлығы дерлік оның заманынан өтіп қазіргі заманда да маңызды болып табылады. Әбу Насырдың ізденген эстетикалық мәселелер шеңбері әр түрлі, ол ізашарларының озық дәстүрін меңгере және дамыта отырып заман талабына сәйкес оларды қарастыруда өзінің жаңа сөзін айтты. Орта Азия мен Қазақстан халықтарының музыка тарихында жан-жақты, кең интернационалдық өзара байланысты бақылауға болады. Жергілікті мәдени дәстүрлер негізінде дами отырып, ол сонымен қатар түрлі өркениеттер мен іргелес музыкалық мәдениеттердің жетістіктерін таңдап алды және өңдеді. Бұл туралы мағұлматтар ғалымдардың еңбекерінде де, музыкалық-теориялық трактаттарда да, халықтық бейнелі музыка тартуда да сақталған.
Достарыңызбен бөлісу: |
