«Компьютер архитектурасы»


Арифметикалы-логикалық құрылғы



жүктеу 10,19 Mb.
бет8/8
Дата11.02.2020
өлшемі10,19 Mb.
#28710
1   2   3   4   5   6   7   8

Арифметикалы-логикалық құрылғы

ұл ДК-нің ортанңғы блогы есепті, машинаның барлық жұмысын басқару үшін және информациямен арифметикалық және логикалық операцияны орындауға арналған. Микропроцессор немесе әдетте процессор деп атайды, компютерде оның миы болып табылады. Процессордың негізгібөліктері –арифметикалы-логикалық құрылғы, басқару блогы, жад регистірлері (Сурет 1).

Басқару блогы



Группа 433

Жад регистірлері

............................................................................................

Сурет 1. Процессор құрылғысы
Арифметикалы-логикалық құрылғыда сандық және символдық информациялармен арифметикалық және логикалық операциялар орындалады.

Басқару құрылғысы-компьютердің барлық компоненттерінің жұмысын үйлестіреді, яғни белгілі бір басқару сигналдарын қалыптастырып, қажетті уақыттаоларды жібері птұрады, операцияларды орындау үшін жад үяшықтарының адресін пішіндейді және адрестерді ЭЕМ- нің сәйкес блогтарына жібереді.

Тактілік жиілік пен разрядтылық процессордың мінездемесі болып табылады. жұмыс барысында процессор нақты бөлінген уақыт бірлігінде, яғни уақыттың бір аралығында-тактта, нақты операцияларды (жазу, оқу, екі санды қосу сияқты) орындайды. Неғұрлымаз уақыт кетсе немесе процессордың тактілік жиілігі жоғары болса, соғұрлым ақпараттық өңделуі тезірек болатыны анық.

Процессордың тактілік жиілігі мегагерцте өлшенеді. 1МГц тактілік жиілік процессордың сикундына бір млн. қарапайым операциялар орындалуына эквивалентті. Pentium процессордың тактілік жиілігі 1000МГц деңгеіне дейін жетеді.

Процесордың өңдеу кезінде оғна түскен деректердің мазмұны үшін өзінің ұяшығының ішкі жады болады. Оларды регистірлер деп атайды. Процессордың регистірлерінде деректер бір байтта, екі байтта немесе сегіз байтта орналасуы мүмкін. бұл бір байтта регистірлі процессордың, немесе оны тағы да сегіз разрядтты процессор деп те атайды, 1тактіде бір байт өлшемде деректерді өңдей алатындығын білдіреді. Процессордың разряды неғұрлым көп болса, онда компьютер соғұрлым көп информцияны бір такт ішінде өңдеуі мүмкін. Регистірлер машинаның жоғарғы тез әрекеттілігін қамтамасыз ету үшін қолданылады.




«Тоғыз сөздің түйіні»демекші, компьютердің өнімділігі ішкі жад көлеміне, процессордың тактілк жилігіне, процессордың разрядтылығына, кеңарна (магистраль) разрядтылығына байланысты.


Микропрооцессордың интерфейстік жүйесі - процессордың ДК-нің басқа құрылғыларымен байланысын іске асырырады. ЭЕМ-ның типі оның процессорының типі арқылы анықталады. Жоғарыда атап өткен және процессордың негізгі сипаттамалары разрядтылығы және тактылық жиілігі (ЭЕМ-нің жылдамдығын анықтайды) туралы толығырақ тоқталайық.

Разрядтылығы. ЭЕМ бір уақытта бірлік ақпаратты теруімен шектеле алады. Бірлік ақпараттың ең кішісін екілік разряд дейді. ЭЕМ әлемінде бір разряд бит (bit – бөлік) деп аталады. Егер ЭЕМ бір рет сегіз разрядты өңдей алса, онда процессор 8 разрядты деп аталады, егер 32 разрядты болса, онда процессор 32 разрядты деп аталады.

Тактылық жиілік. Жиілік – бұл бір секундтағы тербелістің саны. Тактылық жиілік – бұл бір секундтағы тактының саны. Яғни бір секундта процессор тактыны немесе қозғалысты көп орындаса, онда ол соншалықты тез жұмыс істейді.

Ал оның барлығы IBM PC компьютерлерінің Intel 8088 процессорларынан басталған. Ол 16 разряды бар 4,7 МГц-ті тактылық жиілікпен жұмыс істеді. Одан кейін 16 разрядты Intel 80286 процессоры болды. Intel 80386 процессорының көп мүмкіншілігі болды, ол 32 разрядты болды, оны көпшілік қалады. 1993 жылы майда 64 разрядты Intel Pentium процессоры жасалды. Ал 1995 жылдың соңында Pentium-166 процессоры шықты.

Процессор жадыға тура жол беретін 20 биттік төрт жабдықтау құралдарының каналы, 16 битті үш таймер-санауыш каналы және приоритетті үзуінің бөлімдерінің сегіз каналының көп функцияналдық топтарын сүйейді.

Intel-80386 микропроцессорлары жүзуші үтірлі сандармен жұмыс істейтін арнайы командалары жоқ. Мұндай сандармен жұмыс істегенде әрбір операция олардың алдында ондаған жай операциялар арқылы модельденеді. Бұл ЭЕМ-дерді ғылыми есептеулерде машиналық графикада және де көптеген жүзуші үтірлі операцияларда қолданылуын төмендетеді. Сондықтан IBM PC компьютерларында арнайы орнатылған матиматикалық сопроцессорлар қолданылады. Кез келген модельді IBM PC компьютеріне сәйкес сопроцессор орнатыла алынады. Ол жүзуші үтірі бар операциялардың орындалуын 5 – 15 есе арттырады. Pentium микропроцессорларының өздерінде жүзуші операцияларды орындай алады, сондықтан оларға сопроцессорлар керегі жоқ.


Дәріс №10.Өзін-өзі тексеру сұрақтары

  1. Процессор қандай қызмет атқарады?

  2. Микропроцессордың құрамына қандай құрылғылар креді?

  3. Арифметикалы-логикалық құрылғылар қандайқызмет атқарады?

  4. Басқару құрылғысы не істейді?

  5. Тактілік жилік дегеніз не?

  6. Процессордың разрядттылығы дегеніміз не?



Дәріс №11-12 Жадыны ұйымдастыру және қорғаныс (сақтану) режимі. Жадыны қорғау. Процессордың жұмыс жылдамдығын ұлғайту

Мақсаты: Процессор жылдамдығын ұлғайтудың мүмкіндіктерімен таныстыру

Жоспар:


  • Микропроцессордың жалпыланған құрылымы

  • Микропроцессордың негізгі өндірістік салалары

  • Болашақтағы микропроцессор

  • Микропроцессорлық жинақтар

Процессорлардвң параметрлері мен құрылғыларын сипаттау адамды көбінесе шатастырады. Мәліметтер шинасы мен адрес шинасының разрядтылығы, жылдамдығы секілді процессорлардың кейбір параметрлерін қарастырамыз. Процессорларды екі негізгі параметрлерге жіктеуге болады: разрядтылық және жылдамдық. Процессор жылдамдығы - қарапайым түсінік. Жылдамдық мигагерцпен (МГц) өлшенеді; 1 МГц бір сикундтағы миллион тактіге (қадамға) тең. Жылдамдық жоғары болған сайын процессор тез жұмыс жасайды. Процессор разрядтылығы – күрделілік түсінік. Процессорғаа разрядтылық негізгі параметрі болып табылатын үш маңызды құрылғы болып кіреді:

  • мәліметтерді еңгізу және шығару шинасы;

  • ішкі регистрлер;

  • жады адресінің шинасы.

Төмендегі кестеде IBM PC және оған сәйкес келетін компьютерлерде Intel процессорлар тобының негізгі спецификациясы келтірілген. Бұл кестеде Intel фирмасымен сәйкес келетін процессорлар тобының спецификациясы келтірілген. Келесі тарауларда келесі спецификациялар толығырақ қарастырылады.

Pentium II және Pentium III процессорлар платасының 512 Кбайтты екінші деңгейлі кэш – жадысынан тұрып, процессордың жарты жиілігінде жұмыс жасайтынына назар аударыңыз. Ал Xeon процессорларының екінші деңгейлі кэш – жадысы 512 Кбайт, 1 Мбайт немесе 2 Мбайттан тұрып, процессордың жиілігінде жұмыс жасайды. Процессор жиілігінде жұмыс жасайтын екінші деңгейлі кэш – жадысы Celeron және Pentium II РЕ, сондай – ақ AMD – K6 – 3 процессорларында орнатылды. Қазірде жаңа процессорлардың барлығында екінші деңгейлі кэш – жадысы процессор жиілігінде жұмыс жасайды.



Кестеде транзистор санын көрсету кезінде Pentium Pro және Pentium II процессорларына орнатылған 256 немесе 512 Кбайтты стандартты екінші деңгейлі кэш – жадысы транзисторлар ескерілген жоқ. Екінші деңгейлі кэш – жадысы қосымша 15,5 (256 Кбайт), 31 (512 Кбайт) немесе 62 млн. (1 Мбайт) транзистордан тұруы мүмкін.



Процессорлардың жылдамдығы Жылдамдық – бұл процессордың сипаттамаларының бірі, оны көбінесе әр түрлі түсіндіреді. Осы тарауда сіз процессорлардың, оның ішінде Intel процессорларының жылдамдығы туралы білетін боласыз. Әдетте компьютордың жылдамдығы МГц- пен өлшенетін такт жиілігіне байланысты болады. Ол шағын қалайы контейнер ішіне алынған кварц кристалы болып табылатын кварцты резонатор параметрімен анықталады. Кварц кристалында электр кернеуінің әсерінен кристалл формасымен және өлшемімен анықталатын жиіліктегі электр тогының тербелуі пайда болады. Осы айнымалы ток жиілігі такт жиілігі деп аталады. Әдеттегі компьютер микросхемасы бірнеше милион герц жиілігінде жұмыс жасайды (Герц – секундына бір рет тербелу). Жылдамдық мегагерцпен, яғни секундына миллион циклмен өлшенеді. Сурет 1-де синусойдалы дыбыс графигі көрсетілген.


Сурет 1. Такт жиілігі түсінген графика түрінде көрсету
Бұйрықты орындауға жұмсалатын уақыт та тұрақсыз болып келеді. 8086 және 8088 процессорларында бір бұйрықты орындау үшін 12 такт кетеді. 286 және 386 процессорларында бұл көрсеткіш бір операцияға орташа есеппен 4,5 тактіге дейін кішірейді. Pentium процессорында екі паралель конвейерді және басқада қулықтарды қолдану орташа статистикалық бұйрықты орындау уақытын бір тактіге дейін қысқартуға мүмкіндік берді. Соңғы үлгідегі Pentium Pro Pentium II/ III, Celeron және Xeon процессорларында бір такт ішінде кемінде үш бұйрық орнатылды.

Бұйрықты орындауға қажетті тактінің түрлі саны такт жиілігіне (яғни, бір сикундтағы такт саны) ғана негізделген компьютердің өнімділігін салыстыруды қиындатады. Бірдей такт жиілігінде процессордың бірінің екіншісіне қарағанда жылдам жұмыс жасайтындығы неліктен? Оның мәнісі өнімділікте. 486 процессоры 386 процессорымен салыстырғанда жоғары жылдамдыққа ие, себебі оған бұйрықты орындау үшін 386 – ға қарағанда 2 есе кем такт керек болады. Ал Pentium процессоры үшін 486 – ға қарағанда 2 есе кем такт қажет. Осыған байланысты такт жиілігі 133 МГц болатын 486 процессоры 75 МГц такт жиілікті Pentium процессорына қарағанда баяу жұмыс жасайды.

Процессорлардың салыстырмалы нәтежелігін салыстыра отырып, 600 МГц такт жиілігіне жұмыс жасайтын Pentium III процессорының өнімділігінің теориялық тұрғыдан 900 МГц такт жиілігінде жұмыс жасайтын Pentium процессорының өеімділігіне тең екендігін көруге болады. Сондықтан такт жиілігіне ғана сүйеніп, компьютер өнімділігін салыстыруға болмайды, жүйе нәтежілігіне басқа да факторлардың әсер ететінің назарға алу керек.

Орталық процессор нәтежілігін бағалау едәуір күрделі нәрсе. Ішкі архитектуралары әр түрлі болып келетін орталық процессорлар бұйрықтарды түрліше орындайды: бірдей бұйрықтар түрлі процессорларда не тез, не жай орындалуы мүмкін. Әр түрлі жиілікте жұмыс жасайтын түрлі архитектуралары орталық процессорлардысалыстыруда орташа шаманы табу үшін Intel процессорлардың салыстырмалы нәтежелігін өлшеуге арналған эталондық тестінің өзгеше құрамын ойлап тапты. Бұл жүйе жуық арада 32 – разрядты процессорлардың нәтежелігін өлшеу мақсатында толықтырылды. Жүйе iCOMP 2.0 (Intel Comparative Microprocessor Performance – Intel фирмасының микропройцессорының салыстырмалы нәтежелігі ) индексі (немесе көрсеткіші) деп аталады. Кестеде кейбір процессорлардың салыстырмалы өнімділігі, немесе iCOMP 2.0 индексі келтірілген.



iCOMP 2.0 индексі бірнеше тәуелсіз байқау нәтежесінде есептеліп, процессордың салыстырмалы өнімділігін дұрыс сипаттайды. iCOMP индексін есептеу кезінде мультимедиялық қосымшаларды орындауға қажетті операциялар ескеріледі. Pentium III процессорларын шығарған соң Intel фирмасы жаңа iCOMP 3.0 индексін ұсынды. Бұл индексті есептеу кезінде үш өлшемді графика, мультимедия және Интернет технологиясының жұмысы ескерілді. Дұрысында, iCOMP 3.0 индексі 6 тест өлшемінің нәтежесінің қиысуы болып табылады: WinTune 98 Advanced CPU Intiger, CPU Mark 99, 3D WinBench 99 – 3D , MultimediaMark. Осы тест нәтежесінде SSE жаңа бұйрықтар жиыны ескеріледі. Төменде Intel Pentium III процессорларының iCOMP 3.0 индекстері келтірілген:


Дәріс №11-12.Өзін-өзі тексеру сұрақтары



  1. Intel фирмасының процессорларының түрлері.

  2. Microsoft фирмасының операциялық жүйесі қандай?

  3. Процессордың жылдамдығы деген не?

  4. Процессордың тактілік жиілігі неге байланысты?

  5. Процессор разрядтылығы?

  6. Процессорғаа разрядтылық негізгі параметрі?

  7. Мәліметтерді еңгізу және шығару шинасы?

  8. Ішкі регистрлер деген не?

  9. Жады адресінің шинасы деген не?


Тәжірибелік сабақтардың жиынтығы

Тәжірибе 1. Дербес компьютерлердің пайда болуы. Алғашқы ДК пайда болғанға дейінгі ЕТ даму тарихының кезеңі. Компьютерлердің дамуының негізгі кезеңдері.

Жоспар:

  • Механикалық калькуляторлар.

  • Бірінші мехнаникалық компьютер.

  • Электронды компьютер.

  • Қазіргі заманғы компьютерлер.

  • Электронды лампалардан транзисторларға.

  • Интегралды схемалар. Бірінші микропроцессор.

  • Дербес компьютердің пайда болуы.

  • IBM компаниясының қазіргі заманғы дербес компьютерлері.


Компьютерлердің даму тарихы

Дербес компьютер (ДК) ғылымға көптеген жаңалықтар ашуға негіз болды. Оның құрылымы мен мүмкіндіктері туралы айтпай тұрып, компьютерлік технологияның негізгі даму этаптары туралы айта кетейік.

Ең алғашқы компьютерлер қарапйым калькуляторға ұқсас болған. Олар қарапайым механикалықтан бастап, күрделі сандық электронды құрылғыларға дейін өсті.

ЕТ негізгі даму кезеңдері:

Төменгі оқиғалар компьютерлік техниканың дамуына үлес қосты.

1617 жылы. Джон Непер (John Napier) қарапайым есептеулерді орындайтын ағаш машина құрастырды.

1642 жылы. Блез Паскаль (Blaise Pascal) сандарды суммалайтын машинаны сипаттады.

1822 жылы. Чарльз Бэббидж (Charles Babbage) механикалық құрылғымен таныстырды, кейіннен оны аналитикалық машина деп атады, оны алғашқы нағыз есептеуіш машина деп атауға болады.

1906 жылы. Ли Ди Форест (Lee DeForest) алғашқы электрондық компьютерларда қосқыш ретінде қолданылатын ваккумды триодты жасады.

1937 жылы. Джон И. Атанасов (John V7 Atanasoff) Атанасова-Берри компьютерімен жұмыс бастайды (АВС), ақырында ол алғашқы электронды – есептеуіш машина болып саналды.

1943 жылы. Ағылшын Алан Тьюринг (Alan Turing) Colossus-ты жасайды.,арнайы құпия жасалған компьютер,неміс әскерінің хабарламаларын расшифрлауға аналған.

1945 жылы. Джон Фон Нейман (John von Neumann) First Draft of a Report on the EDVAC мақаласын жазады, онда қазіргі программалық компьютер архитектурасы қарастырылған болатын.

1946 жылы. Джон Мошли (John Mauchly) мен Дж. Преспером Эккертом (J.Presper Eckert) ENIAC электронды – есептеуіш машинасын жасады.

1947 жылы. 23 желтоқсанда Джон Бардин (John Bardeen), Уолтер Браттейн (Walter Brattain) және Уильям Шокли (William Shockley) алғашқы транзистор тестіленді, жартылай проводталған техникада өзгеріс енгізді.

1949 жылы. Кебридж университетінде Морис Вилке (Maurice Wilkes) ең алғашқы тәжірибелік программалық компьютер EDSAC-ты жасады.

1950 жылы. Миннеаполистегі зерттеу ұйымдары ең алғашқы коммерциялық компьютерді ERA 1101-ді жасады.

1952 жылы. BU.S. Census Bureau –та UNIVAC I компьютері орнатылды.

1953 жылы. IBM компаниясы алғашқы 701 электронды компьютерін жасады.

1954 жылы. Texas Instruments,Inc компаниясында Гордон Тил жасаған,бағасы 2,5 доллар тұратын жартылай проводталған транзистор тұңғыш рет саудаға шықты.

1954 жылы. IBM бірінші массалық калькулятор 650-ді шығарды; сол жылы осы модельдің 450 данасы сатылды.

1955 жылы. Bell Laboratories бірінші транзисторлы компьютер TRADIC-ті шығарды.

1956 жылы. Массачусет технологиялық институтында бірінші көп жүйелі трансизторлы программаланатын компьютер ТХ-0 жасалды.

1906 жылы. IBM 305 RAMAC моделінің пайда болуымен мәліметтерді магниті сақтайтын құрылғылар дәуірі басталады.

1958 жылы. Texas Instruments-тегі Джек Килби (Jack Kilby) бір жартылай проводталған пластинада транзисторлар мен конденсаторлардан тұратын бірінші интегралды схемены жасады.

1959 жылы. IBM 7000 мэйнфрейм сериясын жасайды, олар ірі компанияларға арналған алғашқы транзисторлы компьтерлер.

1959 жылы Роберт Нойс (Robert Noyse) компания Fairchild Camera және Instruments Corp.- интегралды схема жасайды.

1960 жылы. Bell Labs алғашқы Dataphone коммерциялық модемін шығарды.

1960 жылы. DEC компаниясында бағасы 120 мың доллар тұратын PDP-1алғашқы мини компьютері жасалды.

1961 жылы. Datamation журналының мәліметтері бойынша компьютерлік базарда IBM өнімдері 81,2% алды. Сол жылы IBM 1400 системасын шығарды.

1964 жылы. Сеймур Креем жасаған суперкомпьютер СDC 6600,ол секундына 3 млн-ға жуық инструкция орындады, ол жақындағы қарсыласы IBM Stretch-тан 3 есе артық.

1964 жылы. IBM System/360 компьютер жанұясын шығарды.(алты сәйкес модификациясы және 40 переферилді құрылғы).

1965 жылы. Digital Eguipment Corparation алғашқы коммерциялық PDP-8 атты миникомпьютер жобасын жасады.

1969 жылы. АҚШ-тың қорғаныс министрінің бұйрығымен 4 желі сызығы ARPAnet жасалды, ол бүгінгі интернеттің бейнесі.

1971 жылы.Electronic News журналында алғаш рет Intel 4004 микропроцессорына жарнама шықты.

1972 жылы. Newlett-Packard HP – 35 тұрақты жады бар системасымен таныстырды.

1972 жылы. Intel 8008 микропроцессорының дебюты болды.

1972 жылы. Стив Возняк (Stive Wozniak) “көк жәшік”-тоналды генераторын, оның ақысыз телфонды званок жасайтын мүмкіндігі бар болды.

1973 жылы. Xerox компаниясының Пало Альто зерттеу ұйымында Роберт Меткалф (Robert Metcalfe) желілік байланысу әдісі Enternet туралы баяндап берді.

1973 жылы. Micral компаниясы алғашқы Intel 8008 микропроцессор негізінде коммерциялық дербес компьютерін шығарды.

1973 жылы. Дон Ланкастер (Don Lancaster) теледидар қабылдағышының негізінде алғашқы әріпті – сандық монитор TV Typewriter жасады.

1974 жылы. Xerox компаниясының Пало Альто зерттеу ұйымында жұмыс станциясы жасалды, енгізу құрылғысы негізінде тышқан болды.

1975 жылы. Алғашқы Telnet пакеттік каммуникациясының коммерциялық желісі-азаматтық аналог ARPAnet пайда болды.

1975 жылы. Popular Electronics журналының қаңтарлық шығарылымында Intel 8080 процессорының негізінде жасалған Altair 8800 компьютері туралы жазылған.

1976 жылы. Стив Возняк (Steve Wozniak) Apple i. Бір платалы компьютерін жасады.

1976 жылы. Shugart Associates 5.25-дюймдік жұмсақ дискісін және дисководын алғаш шығарды.

1976 жылы Алғашқы коммерциялық векторлы процессор Cray I. жасалды.

1977 жылы Tandy Radio Snack компаниясы TSR-80 компьютерін шығарды

1977 жылы Apple компьютері шықты.

1977 жылы Commodore компаниясы PET(Personal Eletrronic Transactar) компьютерін жасап шығарды

1978 жылы Digital Equipment Сorporation компаниясы Vax 11/780 атты компьютер жасап шығарды,сақтау жадысы 4,3 Гбайт.

1979 жылы. Motorola компаниясы 68000 микропроцессорын шығарды.

1980 жылы Джон Шох Пало Альтоның Xerox зерттеу орталығынан ең бірінші компьютерлік «червя»-шағын программа және ол желілік сетте тез таралып кетті.

1980 жылы Seagete Technologies компаниясы микрокомпьютерге ең бірінші катты диск шығарды.

1980 жыл. Сыйымдылығы 5,25-дюйм жұмсақ дискінің сыйымдылығынан 60 есе артық алғашқы оптикалық диск құрастырылды.

1981 жыл. Xerox компаниясы қолданушының графикалық интерфейсі бар алғашқы Star дербес компьютерін ұсынды.

1981 жыл. Адам Осборн 1 795 доллар тұратын алғашқы Osborne I компьютерін шығарды.

1981 жыл. IBM компаниясы алғашқы РС компьютерін жасап шығарды.

1981 жыл. Sony компаниясы 3,5 дюймдік дискет пен дискіжетекті ұсынды.

1981 жыл. Philips пен Sony компаниясы CD-DA дискіжетегін ұсынды.

1983 жыл. Apple компаниясы қолданушының графикалық интерфейсі бар алғашқы Lisa компьютерін ұсынды.

1983 жыл. Compaq Computer Corp. компаниясы IBM PC компьютерінің клонын жасады.

1984 жыл. Apple компаниясы бір жыл ішінде 1,5 млн. Доллар әкелген қолданушының графикалық интерфейсі бар компьютер шығара бастады.

1985 жыл. Philips компаниясы алғашқы компакт-диск пен CD-ROM жинақтауышын жасап шығарды.

1986 жыл. Compaq компаниясы Intel 386 процессоры орнатылған алғашқы Deskpro 386 компьютерін шығарды.

1988 жыл. Compaq компаниясы және РС жүйесіне негізделген тағы басқа компаниялар компьютердің жаңа және жақсартылған архитектурасын құрастырды.

1989 жыл. Intel компаниясы құрамында миллион транзистор бар 486 процессорын құрастырды.

1993 жыл. Intel компаниясы Р5 негізіндегі алғашқы Pentium процессорын шығарды. Процессордан басқа бұл компания оған арналған жүйелік логика микросхемасының жиынтығын құрастырды.

1995 жыл. Microsoft компаниясы 32-разрядты Windows операциялық жүйесін ұсынды.

1997 жыл. Intel компаниясы Pentium Pro негізінде және MMX инструкциясының қолдауымен Pentium ІІ процессорын шығарды.

1998 жыл. Microsoft компаниясы Windows 98 операциялық жүйесінің жаңа версиясын ұсынды.

1999 жыл. Intel компаниясы Pentium Pro негізінде және SSE инструкциясының қолдауымен Pentium ІІІ процессорын шығарды.

2000жыл. Microsoft компаниясы OC Windows Me мен Windows 2000 операциялық жүйелерін шығарды.

2000 жыл. Intel компаниясы 32-разрядтық жаңа Pentium 4 процессорын ұсынды.

2000 жыл. Intel компаниясы дербес компьютерлер үшін 64-разрядтық Itanium процессорын ұсынды.

2001 жыл. Intel компаниясы жұмыс жиілігі 2Ггц болатын Pentium 4 процессорын ұсынды.

2001 жыл. Microsoft компаниясы Windows XP Home және Professional операциялық жүйесін ұсынды.

2002 жыл. 3 Ггц жиілікпен жұмыс істейтін Pentium 4 процессоры нарыққа шықты.

2003 жыл. AMD компаниясы 64-разрядтық үй және офис жағдайында қолдануға арналған Athlon 64 процессорын ұсынды.
Электрондық компьютерлер

1947ж. заманға сай ЭЕМ-де программалайтын компюьтерлер пайда болды. Олардың қатарына коммерциялық компьютерлер-edvac және univac машиналары шықты, сондай-ақ оған қолданылатын есте сақтағыш құрылғы мен оған қолданылатын прогрммалар мен модульдер сақталды.

Univac машиналары пайда болғаннан кейін,компьютерлік эволюцияның қарқыны дами түсті. Алғаш пайда болған компьютерлерде вакуумдық лампалар қолданылды, кейіннен олардың орнына өлшемі жағынан кішірек келген және де қолайлы транзисторлар пайда болды.

Бұл электрондық ауыстырғыштар екі жағдайда бола алды-қосу және өшіру, оған рұқсат етіліп қолданылатын екілік ақпаратты сақтайды.

Алғашқы компьютерлерде «триод» деп аталатын – вакуумдық лампалар қолданылды, Оны 1906 жылы Ли Де Форест ойлап тапты.Триод үш негізгі элементтерден тұрды,олар шыны вакуумдық лампада орналасты. Бұл катод, анод және оны бөліп тұратын сеткалар. Катод қызыған кезде,ондағы негізгі тоқ көзі анодтағы жиналған электрондарды шығарады. Бірақ вакуумдық лампалар қолайсыз болды,оның ең басты себебі ол тез қызды және де үлкен жүйелерде лампаны екі сағатта бір немесе жиі ауыстырылып отырды.

Электрондық лампалармен салыстырғанда транзистор ауыстырғыш ретінде өте қолайлы және де өлшемі жағынан кіші болды.

2001 жылдың мамыр айында «Intel» компаниясы тез жұмыс істейтін кремнидан жасалған транзысторларды ұсынды, оның көлемі бар болғаны 20 нанометрден тұрды.

Тәжірибе 2-3. ДК компоненттері, жүйелік жобалары және оның мүмкіндіктері. Жедел жады: негізгі түсініктер

Жоспар:


  • ДК үшін программалық жабдықтардың индустриясының стандарттарын кімдер белгілейді.

  • ДК аппараттық құралдар нарығын кімдер бақылайды.

  • Жүйе типтері. Жүйе компоненттері.

  • ROM типті жады.

  • DRAM типті жады.

  • Кэш-жады – SRAM.

  • Жедел жадының жұмыс істеу жылдамдығы.


Жедел жад: оның түсініктемелері

Онда жад логикалық жағынан қалай қаралса,физикалық жағынан да солай қарастырылады. Және де компьютерде орнатуға болатын микросхемалар мен жад модулі туралы анықтама алуға болады.Сонымен қатар жадтың құрылымы, оның аймаққа жіктелуі және осы аймақтардың орналасуы туралы жазылады. Бұл тарау көптеген қажетті ақпараттардан тұрады; сіз оның көмегімен компьютерді тиімді пайдалана аласыз.

Жедел жады – компьютердің жүйелі блогының жұмыс аймағы. Онда жұмыс уақытында программалар мен мәліметтер сақталады. Жедел жад көбіне уақытша сақтау орны ретінде қарастырылады, себебі ондағы мәліметтер мен программалар компьютер қосулы тұрғанда ғана сақталады немесе reset кнопкасын баcқаға дейін. Өшірер алдында немесе reset кнопкасын басар алдында, жұмыс кезінде өзгеріске өзгеріске ұшыраған мәліметтерді, тұрақты мақтай алатын құрылғыда сақтау қажет (қатқыл диск). Компьютерді қосқанда, сақталған ақпарат қайтадан жадқа жүктеледі.

Жедел жады құрылғысын кейде сақтау құрыдғысы деп те атайды. Ол жедел жадта сақталған мәліметтер орналасу ретіне тәуелді емес.

Бірнеше жыл ішінде RAM (Random Access Memory) анықтамасы негізгі терминге айналды. DRAM микросхемаларының негізгі қасиеті – мәліметтерді динамикалық сақтау. Біріншіден, жедел жадқа ақпараттын бірнеше рет жазылуы, ал екіншіден әрбір 15 милисекунд сайын мәліметтердің жаңаруы. Сонымен қатар күнделікті мәліметтердің қажет етпейтін статикалық жедел жад бар (Static RAM-SRAM). Мәліметтер жедел жадта тек қана компютер қосулы тұрғанда сақталатының естен шығармаған жөн.

Жедел жад термині микросхемаларды ғана білдірмейді, сонымен қатар логикалық көрсетілім мағынасын білдіреді.

Логикалық бейнелеу – орнатылған микросхемадағы мекен-жайлардың көрсетілімі. Орналастыру – анықталған типті ақпараттың негізгі мекен жайы.

Кейбіреулер жедел жад пен дискідегі жадты жиі шатастырады, бірақ олардың өлшем бірлігі бірдей – мега немесе анология бойынша түсіндіруге болады.

Мысалы, кішіғұрым офисте жұмысшының картотекада сақталған ақпаратты өңдеп жатқаның елестетейік. Біздің мысалымызда программалар мен мәліметтерді ұзақ уақыт бойы сақтайтын картотека – қатқыл дисктің рөлін орандайды. Жұмысшы өңдеп отырған жүйенің жедел жадын жұмыс аймағы таныстырады, оның әрекеті жүйелі блогкебайланысты. Ол жұмыс аймағындағы кез келген құжатпен байланыстыра алады. Құжатты жұмыс аймағына ораластырудан бұрын, оны қатқыл дискіден іздестіру қажет. Егер жұмыс аймағы үлкен болса, онда бір уақытта бірнеше құжатпен жұмыс істеуге болады.

Офисте сақталған құжаттар мен компьютерде сақталған файлдар арасында бір ерекшелік бар: файл жедел жадта жүктелгенде, оның көшірмесі қатқыл дискте сақталады.Назар аударыңыз: ұзақ уақыт бойы файлдарды жедел жадта сақтау мүмкін емес, компьютерді өшірер алдында өзгеріске ұшыраған файлдар қатқыл дискте сақталу қажет. Егер өзгеріске ұшыраған файл сақталмаса, оның көшірмесі қатқыл дискте өзгеріссіз қалады.

Программаны орындау кезінде оның анықтамасы жедел жадта сақталады. Кейде жедел жад микросхемаларын энергия қажет ететін жад деп те атайды: егерондағы мәліметтер дискте сақталмаса, онда компьютер өшкен кезде мәліметтер жойылады. Осындай жағдайға кездеспеу үшін автоматты түрде мәліметтердің көшірмесін жасау керек.

Файлдар компьютер қосылғанда жедел жадқа жүктеледі. Жүйелік блок жадтағы негізгі командаларды орындайды. Жедел жад мәтіндік редактормен жұмыс кезіндегі басылған пернелердің кодын және математикалық операцияларды сақтайды. Сақтау (Save) командасын орындағанда жедел жадтағы мәліметтер қатқыл дисктегі файлдар сияқты сақталады.

Физикалық жедел жад системалық платаға қосылатын модульдер мен микросхемалардан тұрады. Бұл микросхемлар мен модульдердің өзіне тән ерекшелігі бар.

Қазіргі кезде жаңадан жад жасалып шығарылады, және жаңа компьютерге ескірген компютерлердің жадын енгізу мүмкін емес. Сол үшін системалық платаны ауыстыру кезінде жадты да ауыстыруға тура келеді.

Қазіргі кезде сақтаушы құрылғыны үш типі бар:


  1. ROM (Read Only Memory). Ұзақ уақыт сақтай алатын құрылғы – ПЗУ. Мәліметтерді жазу операциясын орындай алмайды.

  2. DRAM (Dynamic Random Access Memory). Динамикалық сақтаушы құрылғы.

  3. SRAM (Static RAM). Статикалық жедел жад.

ROM типті жад

ROM типті жадта (Read Only Memory) немесе ПЗУ (постоянно запоминающиеустроиство), мәліметтерді сақтауға ғана болады, оны өзгерте алмайсыз. Мәліметтерді оқуда осындай жад қолданылады.Кейде ROM энергия қажет етпейтін жад деп те аталынады, себебі онда жазылған кез келген мәлімет тоқ көзінен ажыратылған кезде сақталады. Сондықтан, ROM-ға жүйені жүктейтін программа орнатылады.

ROM мен жедел жад қарама-қарсы мағына білдірмейді. ROM жедел жадтың бір бөлігі.

BIOS коді системалық платадағы ROM микросхемасында орналасады, бірақ адаптер платасында аналогиялық микросхемалар бар.



DRAM типті жад

Динамикалық жедел жад (Dynamic – RAM – DRAM) қазіргі кездегі көптеген компьютерлердің жедел жадында қолданылады.Осындай типті жадтың бағаналары өте жақын орналасқан, кішіғұрым микросхемада көптеген бит орнатуға болады, олай болса, осындай тәсілмен көлемі үлкен жад құрастыруға болады.

Микросхемадағы DRAM жадтың бағаналары – бұл заряд ұстайтын кішкене конденсаторлар. Дәл осылай биттер кодталады. Осындай жадтың негізгі проблемасы динамикалық жағында: егер ол қалпына қайта келмесе, конденсатордағы электр заряды «ағып кетеді», мұндай жағдайда мәліметтер жоғалады. Қайта қалпына келтіру – жад системасының контроллеры қысқа үзіліс алғанда және жад микросхемасындағы жолақтар байқалғанда орындалады. Көптеген системалар қалпына келу жиілігі 15 мкс –қа тең жад контролерынен тұрады. Барлық мәліметтер жолағына ену үшін арнайы 128 циклді регенерациядан өту керек. Яғни, әрбір 1,92мс-та жадтағы барлық, жолақ оқылады.

Жадтың қайта қалпына келуі жүйелі блок жұмысының уақытын алады. Ескі компьютерлердың циклдік қайта қалпына келуі жүйелі блоктың 10%-ке дейін уақытын алады, ал қазіргі системалардың жиілігі 100 мегагерцке дейін жетеді.Ол жүйелі блоктың 1% -ке дейін уақытын алады. Кейбір системалар регенерация көрсеткішін орнатылған СМОS программасы арқылы өзгертуге болады, бірақ регенерация циклінің уақыты артқан сайын жадтағы заряд «ағып кетеді». Көптеген жағдайда регенерация жиілігінің көрсеткішін шамадан тыс арттырмаған жөн.

Қазіргі компьютерлерде регенерация шығыны 1%-ке тең, оның жиілігін өзгерту компьютер жұмысының бұзылуына әкеп соқтырады.Ең негізгі нұсқаларының бірі Setup BIOS көмегімен автоматты түрде өзгерткен жөн.

DRAM құрылғанда бір бит сақтау үшін бір транзистор мен қос конденсатор қолданылады. Қазіргі уақытта динамикалық жедел жад микросхемаларының көлемі 512 Мбайт және одан да көп. Ол бұндай микросхемалар 256 млн. Транзистордан тұратының білдіреді. Ал Pentium 4-тің 42 млн. транзисторы бар.

Транзистор – әр бірзарядты регистордағы DRAM коанденсаторды оқу үшін қажет. Егер зарядталған болса, онда бағанда «1» саны жазылады, егер зарядталмаса, «0» саны жазылады. Кішкентай конденсаторлардың заряды ағып кетеді, сондықтан жад қайта қалпына келіп отыруы қажет. Компьютерді аз уақыт ішінде тоқ көзінен айырғанның өзінде де, DRAM бағанындағы заряд жоғалады, ол мәліметтердің жоғалуына әкеліп соқтырады.

Динамикалық жедел жад жеке компьютерлерде де қолданылады; бағасы қымбат болмаса да оның микросяемалары тығыз орналамады, бұл сақтау көлеміүлкен құрылғы, көп орын алмайтының білдіреді. Бір типті жад өзінің жылдам жұмысымен ерекшеленбейді, ол жүйелі блоктан баяу. Сондықтан, әр түрлі DRAM құрылғысы пайдаланылады.



КЭШ-жады-SRAM

Жадтың тағы бір түрі қоллданылады, ол – статикалық жедел жад (Statik RAM – SRAM). Оның динамикалық жедел жадтан ерекщелігі – ондағы мәліметті сақтау үшін, оны қайта қалпына келтіру қажет емес. Бірақ, бұл оның басты ерекшелігі емес.Ол динамикалық жедел жадқа қарағанда жылдам жұмыс атқарады, әрі жиілігін өзгертуді қажет етпейді.

SRAM құрылғысында әрбір битті сақтау үшін алты транзисторлы кластар қолданылады. Транзисторды конденсаторсыз қолдану, ол қайта қалпына келтіруді қажет етпейді. (Егер конденсатор болмаса, онда заряд жоғалып кетпейді). Тоқ көзіне қосылып тұрғанда, SRAM сақталған мәліметті жоғалтпайды. Онда неге SRAM микросхемалары барлық системалық жадта қолданылмайды?

Динамикалық жедел жадпен салыстырғанда, оның тығыздығы өте төмен, әрі бағаксы қымбат. Тығыздығының төмен болуы, SRAM микросхемасының гобаритті үлкен екенін білдіреді. DRAM модулінің көлемі 64 Мбайт немесе оданда көп, 2 Мбайт-қа тең болады, және олардың бағасы да тең болады. Осылайша SRAM гобаритті динамикалық жедел жадтың көлемін 30 есе ұлғайтады. Осының бәрі SRAM типті жадта жедел жад ретінде қолдануға мүмкіндік бермейді.

Осыған қарамастын SRAM типті жадты ДС-тің әсерін күшейту үшін қолданылады. Сондықтан жылдамдығы жоғары SRAM жадының кішкене бөлігі орнатылады, ол кэш-жад ретінде қолданылады. Кэш-жадтың жұмыс істеу жиілігі жүйелі блоктың жұмыс істеу жиілігіне тең, дәл осы жүйелі блоктегі дискті оқу немесе жазу кезінде қолданылады. Кэш-жадтағы мәліметтерді оқу кезінде, опративтік жадтан DRAM-ға жазылады. Динамикалық жедел жадқа ену уақыты 60нс (16 МГц жиілікке сәйкес келеді). Ену уақытын наносекундтан мегегерцқа аудару үшін келесі формула қолданылады:

1/наносекунд? 1000=МГц

Кері айналдыру үшін:

1/МГц? 1000 = наносекунд

Компьютер жүйлі блогынің жұмыс істеу жиілігі 16 МГц тең болғанда, DRAM жүйелі блоктегі системалық платаның синхронды системалық плата және процессор , сондықтан кэш қажет болмаған.

Жедел жадтың жылдамдығы:

Жүйелі блоктың жұмыс істеу жылдамдығы мегагерцпен (МГц), ал есие сақтау құрылғысының жұмыс істеу жылдамдығы наносекундпен (нс) өлшенеді. Наносекунд 10-9 с-та 29,98 см-ге тең арақашықтан өтеді, ол жай ызғыштың ұзындығынан да аз!

Жүйелі блок пен микросхемалардың жұмыс ісиеу жылдамдығы мегагерцпен (МГц) өлшенеді, миллиондаған циклдер ьір секундта орындалады. Қазіргі кездегі жүйелі блоктердің жұмыс жиілігі 3000 МГц тең (3 ГГц, немесе бір секундта 3 млрд цикл), ал келесі жылы 4 ГГц дейін өседі.

Жүйелі блок пен жад модулінің жұмыс істеу жылдамдығының өлшем бірліктерін шатастырып алуға болады.

2000 жылы 100 немесе 133 МГц тең жиілікте жұмыс істейтін РС 100 немесе РС 133 жады қолданылған, 2001 жылдан батап DDR (200 және 266 МГЦ) және RDRAM (800 МГц) стандартты жадттыры үлкен сұранысқа ие болды. Ал 2002 жылы жиілігі 333 және 400 МГц болатын DDR, сонымен қатар жиілігі 1066 МГц тең болатын RDRAM стандартты жад модульдері пайда болды. Осыған байланысты компьютердің жұмыс істеу жылдамдығы орта түсті. Жад шинасының жылдамдығы мен жүйелі блок шинасының жұмыс істеу жылдамдығын салыстыра отырып, осы көрсеткіштер анықталған ұқсастықты байқауға болады.

Егер жад шинасының жылдамдығы жүйелі блок шинасының жиілігіне тең болса, онда жадтың жұмыс істеу жылдамдығы арта түседі, әрі тұрақты болды.



SDRAM - бұл динамикалық жедел жад, жұмысы жад шинасымен сәйкес келеді. SDRAM ақпаратты өте жоғары жылдамдықпен жеткізеді.

SDRAM жады модуль DIMM түрінде беріледі, оның жұмыс істеу жылдамдығы наносекундпен емес, мегагерцпен өлшенеді, DDR SDRAM - DDR жады (Double Data Rate – мәліметтерді екі есе жылдам жеткізу) – SDRAM стандартты, қолдану кезінде мәліметтерді екі есе тез жеткізеді. Ол жиілігінің екі еселенуімен жүзеге аспайды, бір циклде мәліметтерді екі рет жеткізеді: бірінші рет х циклдің басында, ал екінші – циклдің аяғында. Осыған байланысты жылдамдық екі еселенеді.

DDR SDRAM жады 184-байланыс модулі DIMM түрінде шығарылады. DDR SDRAM жадындағы DIMM модулі өзінің жылдам жұмыс атқаруымен ерекшеленеді, 2,5 В-ке тоқ күшінің көмегімен жұмыс істейді.

Ескерту. Банк (bank) – бұл көлемі кішкентай жад, бір реттік жолақ құрушы. Ол жүйелі блоктың физикалық жадына саналатын сан, жүйелі блоктегі мәліметтер шинасының еніне сәйкес келеді: Егер жүйелі блок 64 разрядтық шинадан тұрса, онда банк жадының ені 64 рязрядқа жетеді.

Жадтың жұмыс істеу жылдамдығы

Ақауы қайта қалпына келмейтін модульді ауыстырғанда немесе жад микросхемасының жаңа элементі сондай типті болуы керек.Ол оның уақыты аламастырылған модульдің уақытынан аз блу керек немесе модульдің уақытына тең болуы керек. Осындай жағдайда алмастырылған элементтің жұмыс істеу жылдамдығы артады.

Негізінен, проблеммалар микросхемалар мен модульдердің анықтамасы сәйкес келмегенде туындайды. Сонымен қатар, оның көлемі, конструкциясы сәйкес келмейуі мүмкін.

Тез жұмыс істейтін жад модулін орнатқанда, оның жылдамдығы артпайды, себебі жүйе өзінің бастапқы жиілігін өзгертпейді.



Жадтың көлемін арттыру

Жадтың көлемін арттыру - әсерлі, әрі арзанға соғатын компьютерді жаңартуының бір түрі, егер жад көлемінің Windows 9х/NT/2000/XP OS/2 операциялық жүйесіне назар аударыңыз.



Тәжірибе 4-5-6. Мәліметтерді сақтаудың магниттік құрылғылары. Қатты диск жинақтағыштары.Ауысымды сақтаушыларымен жинақтағыштар.
Флэш-жадтың қасиеттері: информацияны табу уақыты – 60-80 нс, бір информациялық блокты өшіру уақыты (512б=6 НКб) = 5мс-1,4с, әрбір блокта тәуелсіз информацияны жазу - өшіру циклы 100000. Флэш-жад массивін жылдам көбейтуге болады, ол 32 Мбит жадпен жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Флэш микрожүйесі жүйелік платадағы 2,7; 3,3 және 5В кернеуде жұмыс істей алады. ЕEPROM және флэш микросхемаларын Intel, Texas, instruments, АМД фирмалары шығады. Информациялық есептеу техникаларының (ИВС) конфигурациялау жады аналық тақшадағы 6,3В аккумуляторда сақталады. Ол компьютер ток көзіне қосылғанда зарядталып тұрады. Бұл микросхема CMOS RAM деп аталады, оның жады CMOS кристалдың базасында жасалған. Схеманың толық аталуы RIC CMOS RAM, онда нақты уақытты қою сағаты сақталды. Бұл микросхема МС 146,818 – аналық тақшадағы контроллерлердің құрамына кіреді. RIC CMOS RAM –дағы бағдарламаның мазмұнын оқу үшін BIOS-тан Setup бағдарламасын қолданады. CMOS RAM микросхемасы істен шыққан болса, немесе аккумулятор разрядталып қалған жағдайда Setup бағдарламасы автоматты түрде CMOS BIOS таблицасындағы BIOS Setup default ralues мәнін қабылдайды. Setup бағдарламасына жүйені дұрыс қосқан кезде немесе қате кеткен кезде кіруге болады.
Тәжірибе 7. Мәліметтерді оптикалық құрылғыларда сақтау

  • Оптикалық технология.

  • CD-ROM дегеніміз не?

  • DVD жинақтағыштар.

  • Оптикалық тасымалдауыштардың форматы.

  • CD/DVD жинақтағыштарының типтері.

  • CD-ROM жазушы жинақтағышы.

  • Қайта жазылатын құрылғылар стандарты және DVD диск.

  • Оптикалық жинақтағыштардың мәселелерін шешу.

  • CD/DVD жинақтағыштары үшін драйверлер және программалық жабдықтары.



Оптикалық технология

CD -ROM жинақтауыш

Соңғы уақыттағы компьютерлердің негізгі конфигурациясына СD-ROM дискжетек енгізген болатын. СD-RОМ-ның {Compact Disk Read Only Memory) абервиатурасы компакт-дискілер негізіндегі тұрақты еске сақтаушы құрылғы деп аударылады. Осы құрылғының әрекетінің принципі диск бетінде орналасқан лазерлік сәулелер арқылы цифрлік мәліметтерді оку болып табылады. Ақпараттарды тасымалдаушы ретінде қарапайым компакт -дискіні қарастыруға болады. Компакт-дискідегі цифрлік жазу өте жоғарғы тығыздығы бар магниттік дискілерден ерекшелінеді, сол себептен стандартты CD 650-700 Мбайтты сыйдыра алады.

CD-дің диаметрі 120 мм және қалыңдьны 1.2 мм болатын мөлдір пластиктен жасалады (Сурет 1).




Сурет 1. Жинақтаушылардың құрылымы
Пластикалық бетке алюминий немесе алтын қабаты жағылады. Дискіге ақпаратты жазу жолдардың бетіне басып жазу аркылы жүзеге асырылады. Бұл ақпаратты екі ретті жазуға мүмкіндік туғызады. Тереңдету пит (рit), ал оның беті лэнд (land) деп аталады. Логикалық нөл пит ретінде немесе лэнд ретінде болуы мүмкін. Логикалық бірлік питтен лэндқа өту кезінде кодталады.

Компакт-дискінің ортасынан шетіне дейін спираль түріндегі бір жолдар болады. Диск беті 3 облысқа белінеді. Бастапқы (Lead-In) дискінің ортасында орналасады. Және бірінші оқылады. Онда диск мазмұны жазылады, барлық жазулардың адрестерінің кестесі, диск белгісі және т.б. көмекші ақпарат. Ортаңғы облыс дискідегі үлкен орын алатын негізгі ақпараттары бар. Соңғы облыс (Lead-Оut) дискінің соңғы белгісі болады.

CD-ROМ жинақтауышы дискіні айналдыратын электродвигателі болады; лазерлік сәулешашушы, оптикалық линза диск бетінен оқуға арналға датчиктер мен линзалардан құралған оптикалық жүйесі; әкелу механикасын басқаратын микропроцессорлардан құралады.



СD-RОМ-ның негізгі сипаттамалары: мәліметтерді тасымалдау жылдамдығы – 150 Кбайт/сек; компьютердің жедел жадысына мәліметтерді тасымалдау жылдамдығының сипаттамалары: 2 жылдамдықты CD-RОМ (2х), 50 жылдамдықты (50х СD-RОМ); қолдану уақыты, яғни дискідегі ақпаратты іздестіру үшін миллисекундамен есептейді.

Бір ретті жазу СD-R және СD-RW құрылғылары болады.

СD-R(СD-Recordablе) жинақтауышы

Сырт жағынан ол СD-RОМ-ға ұқсас және дискілер көлемі мен жазу форматы жағынан бір-біріне тіркесуші болып келеді. Ол бір реттік жазуды орындауға мүмкіндік береді және оны бірнеше рет оқуға болады. Мәлі-меттерді жазу арнайы программалық жабдықтау көмегімен жүзеге асырылады. СD-R жинақтауышындағы жазу жылдамдығы 4х-52х-ті құрап отыр.

СD-RW(СD-ReWritable) жинақтауышы

Бұл көпмәтіндік мәліметтерді жазуға мүмкіндік береді және бұл жерде ақпараттарды бос кеңістікке жазып, сонымен қатар жаңа ақпараттарды толықтай қайта жазуға мүмкіндік бар (алдыңғы мәліметтер өшіріліп қалады). СD-RWжылдамдыгы 4х-52х, ал қайта жазу жылдамдығы - 24х.



DVD(Digital Video Disk) жинақтауышы

Бұл цифрлік жазуларды оку құрылғысы. Сырт жағынан DVD-диск кәдімгі СD-RОМ-ға (диаметрі - 120 см, қалыңдыга - 1.2 мм) ұқсайды. Бірақ оның ерекшелігі DVD-дискінің бір жағына 4.7 Гбайтқа дейін жететін мәліметтерді жазуға болады. Егер 2 қабатты жазу үрдісін қолдансаңыз, онда дискінің бір жағына 8.4 Гбайт ақпаратты жазуға болады. DVD-дискілері ақпараттарды қайта жазу мүмкіндігіне ие.
Жазу әдістері: Track-at-Once,Disc-at-Once Packet Writing

Тrаск-at-Once тәртібінде әр жолдар жазылғаннан кейін жазушы лазер қосылады. Осы тәртіпте жазылған жолдар аралықтармен бөлінеді (gaps). Егер музыкалды жолдардан кейін мәліметтері бар жолдары келетін болса, онда аралық 2 немесе 3 секундтты құрайды. Ал музыкалық жолдар арасындағы аралық әдетте 2 секунд.

Disc-аt-Опсе тәртібінде жазуда бір немесе одан да көп жолдар лазердің өшпеуінсіз жүзеге асырылады және бұл жерде диск жабылады. Disc -аt -Опсе-та жазу үшін жаңа диск қажет және ол multisesіоп дисктер үшін мүмкін емес.

Раскеt Writing. СD-ға жазудың жаңа әдісі. Бұл жерде мәліметтер кіші позициялармен жазылады және бұл көптеген шектеулерді шешеді. Аdaptec Direct CD программасы стандартты UDF спецификасына сәйкес тәртібінде жасалады. Бірақ барлық СD-рекодерлерде Раскеt Writingмүмкіндігі бола бермейді.

Тәжірибе 8-9. Жинақтауыштарды үйлесімділігі және орнату. Бейнеадаптер және мониторлар.

  • Оптикалық жинақтауыштарды орнату. Кез келген типтегі жинақтауыштарды орнату.

  • Форматтау. Дискті алмастыру. Қатты дискті орнату.

  • Ақпаратты кескіндеу технологиясы. Монитор таңдау критерилері.

  • Бейнеадаптерлер. Үшөлшемді графиканы күшейткіштер (3D Accelerator).

  • Жаңа бейнеадаптерді орнату немесе жетілдіру. Мультимедиа үшiн бейнеадаптерлер.

  • Мониторлар және адаптерлердiң ақауы.


Монитор

Монитор (дисплей) – текстік және графиктік мәліметтер, визуалді көрсетуге арналған стандартты шығару құрылымы. Қызмет принціпіне байланысты монитор – электронда-сәулелік трупкалы мониторға және сұйық криссталдағы дисплейға бөлінеді.

Монитор (немесе дисплей) - жедел жадында өңделетін информацияны -мәтіндік немесе графикалық бейнелерді экранда көрсетуге арналған құрылғы.

Экран түстеріне қарай дисплейлер монохромды (ақ- қара ) және түрлі- түсті болып , ал экранға шығарылатын информация түрлеріне байланысты символдық (тек символдық информация) және графиктік (символдық және оған қоса графиктік информация) болып бөлінеді.



Монитор экранының түрлері

Монитор экраны екі түрде: дөңес және жазық болып шығарылады. Қалыпты қолданылып жүрген монитор экрандары дөңес болып келеді. Экрандар тік және көлденең бағыт бойынша қисық бет түрінде орналасады. Қазіргі кезде Trinitron конструкциясы қолданылып жүр. Онда қисықтық горизонталь қималар бойынша ғана болады. Экранның бұл түрі бейненің сапасын жақсартуға мүмкіндік береді.



ЭЕМ –нің бейнелік құрылғысы екі бөліктен: монитор мен адаптерден тұрады. Адаптер -ЭЕМ қорабының ішінде орналасқан мониторды басқару блогы. Мониторда электрондық- сәулелік түтікше бар. Ал адаптерде бейне сигналдарын беретін логикалық схемалар орналасқан. Адаптерде бейнелер көрінісін сақтауға арналған бейнелік жад бар.

Көбінесе символдық режимде дисплей экранына 80 таңбадан тұратын 25 жол мәлімет, ал графикалық режимдегі экраның бейнелеу қабілеті адаптер тақшасын жүйелік блокпен байланыстыру құрылғысының мүмкіндіктеріне сәйкес болады. Экрандағы кесін көрінісінің сапасы графикалық адаптердің типіне қарай өзгеріп отырады.



Қолданушы мен компьютер арасындағы информациялық байланысты монитор орындайды. Компьютердің бейнелеу жүйесі екі негізгі компоненттен тұрады:

  • Монитор (дисплей)

  • Бейнеадаптер (бейнетақша немесе графикалық тақша)

Монитордағы информация көрсетудің ең көп тараған түрі – электрондық сәулелік түтікте (ЭСТ) бейне көрсету. Электрон - сәулелік монитор үш түсті; қызыл, жасыл, көк электрондық шоқ көмегімен экранда бейне беретін вакуумдық колба. Жоғары кернеу магнит өрісін тудырып, оны электрондық шоқтар көмегімен басқарып монитор экранында бейне алуға болады. Қазіргі кездегі мониторлар көпжиілікті деп аталады да әртүрлі стандарттағы бейнесигналдармен жұмыс істей алады. Ондай мониторларды әртүрлі; синхрондық (multis - ync), көпжиілікті (multifrequency), көпрежимді (multiscan), автосинхрондаушы (autosynchronous) және автобаптанушы (autotracking) терминдері арқылы атайды.


Сұйық кристалды дисплейлерді - LCD (Liquid – Crystal Display) дисплейлері деп атайды. Оның ерекшеліктері; жазық экранның болуы, қолдану қуатының аздығы (5 Вт). Активті матрицалы сұйық кристалдық панелдік түстерді сапалы беруі. Кемшілігі: ажырату қабілеті аз және бағасы қымбат.

Жазық параллель сұйық кристалды мониторлар.

Олардың төмендегідей ерекше қасиеттері бар:



  • Информацияны бейнелеу үшін экрандық бет толық қолданылады. (17 – дюймдік – 17 дюйм қалпында).

  • Өлшемінің шағын болуы.

  • Орнатылатын тұғырының алынатындығы, оны керегеге немесе кез – келген орынға қоюға мүмкіндік береді.

  • Тұтынатын электр қуаты аз, жылу аз бөлінеді.

  • Мониторды 90º бұрышқа бұрып орналастыру мүмкіндігі.

  • Салмағының жеңілдігі. Мысалы 15 – дюймдік View Sonic VA550 дисплейі 4.5 kg болады.


Электрлі-сәулелік трубкалы монитор

Электрлі-сәулелік трубка шыны колба ретіндегі электрлі-вакуумды құрылым, басжағында электронды трубкасы бар, ал түбінде люминофор қабығы бар экран. Жылыту кезінде электрондар ағымы электрон пушканы сәулелендіреді, ол жоғарғы жылдамдықпен экранға жылжиды. Электрондардың әсерінен, қолданушыға көрінетін,люминофор жарық шығарады. Люминофор электрондық ағымнан кейінгі жарықтану уақытымен ерекшеленеді. Электронды сеуле экранды солдан оңға, жоғарыдан төменге қарай қатарларға бөліп, өте тез қозғалады. Экранды жайған (развертка); яғни қозғалтқан уақытта, бейненің пайда болу жерінде сәуле сол қарапайым люминофорды қапталған аймақтарға әсер етеді.

Сәуленің интенсивтілігі әр уақытта өзгеріп тұрады, сондықтан сәйкес экран аймақтарының да жарықтығы өзгереді. Жарық тез жойылатындықтан, электронды сәуле ардайым экран бетінде оны қалпына келтіруі керек.

Жарық уақыттылығы мен жиілігі бір-біріне келу керек.вертикалды жою жиілігі 70-80 Гц тең, яғни экран жарығы 70-85 рет секундына жаңартылады.

Жиіліктің төмендеуі бейненің өшіп-жануына әкеліп соқтырады, ал ол көзді шаршатады. Мониторлар белгіленген жаю жиілігіне, сонымен қатар кейбір диапазонда әр түрлі жиіліктерге ие. Жаюдың екі режимі болады: Interlaced (жоларалық) және Non Interlaced (жолдық) әдетте, Non Interlaced-ті жоюды қолданады. Сәуле экранды жоғарыдан төменге қарай қатар бойымен сканерлейді бейнені бір өткен кезінде қалыптастырады. Interlaced режимінде сәуле экранды жоғарыдан төменге қарай екі рет өткен кезде сканерлейді: алдымен тақ қатарлар сонымен жұп қатарлар.

Жолдық режиміндегі толық кадрды қалыптасу кезіндегі кеткен уақытқа қарағанда жоларалық жаю кезінде уақыт 2 есе аз кетеді. Сондықтан екі режимгеде жаңару уақыты бірдей.

Электронды сәулелі трубкасы бар мониторлар үшін экрандар дөңес және тегіс болады. Кейбір үлгілерде Trinitron технологиясы қолданылады. Бұл техналогияда экран горизанталь бойымен сәл қисықтау, вертикаль бойымен тегіс болады. Мұндай экранда әдетте бликтер аз және бейне сапасы жақсырақ болады.

Сұйық кристалдағы дискілер (Liquid Crystal Display - LCD)

Сұйық кристал негізіндегі дисплей бликсіз, тегіс экран және электор энергиясын тұтыну қуаттылығы төмен (5Вт, электронды-сәулелі трубкасы бар и монитор 100Вт тұтынады). Сұйық кристал негізіндегі диспейлердің 3 түрі болады:



  • монохромды пассивті матрицамен;

  • түрлі түсті пассивті матрицамен;

  • түрлі түсті активті матрицамен;

Сұйық кристал негізіндегі диспрейлерде поляризациялы филтр, ол 2 түрлі жарық толқындарын құрады. Жарық толқыны сұйық кристалды қяшықтан өтеді. Әр ұяшық өз түсіне ие. Сұйық кристалдар молекулаларға ұқсас сұйық тәрізді ағып қозғалады. Бұл зат жарықты өткізеді, бірақ электор заряды әсерінен молекулалар өз бағытын өзгертеді.

Пассивті матрицасы бар кристал негізіндегі дисплейлерде ұяшық электр заряды (қуаты) басқарады, ол эран матрицасындағы қатар мен бағандар ұяшықтарының орналасу негізінде транзистірлі түрді қуатының импульсіне сезімтал.

Активті матрицасы бар сұйық кристал негізіндегі дисплейлерде әр ұяшықтың жеке транзистірлі кілті болады. Бұл бейненің жарық болуын қамтамасыз етеді (пассивті матрицасы бар дисплейлерге қарағанда, себебі әр ұяшықтың тұраұты электр қуаты әсерінен болады). Сәйкесінше, активті матрица электр қуатын көп қолданады. Бұдан басқа, жеке транзистірлі кілттің болуы өндірісті күрделендіреді, ол өз алдына олардың бағасын көтереді.

Монитордың негізгі параметрлері

Қолданушының көзқарасы бойынша монитордың негізі мінездемесіне оның диагональ бойынша өлшемі, шешуші қабілеттіліктер, регенерация жиілігі (жаңарту) және қорғау класы жатады.

Монитор өлшемі. Монитордың экраны диагональ бойынша дюймда өлшенеді. Оның өлшемі 9 дюймнан (23см) 42 дюйм (106см) арасында өзгеріп отырады. Ең кең тараған өлшемдер 14,15,17,19 және 21 дюйм.

Шешуші қабілеттілік. Гафикалық режимде бейненің жұмысы монитор экранына нүктелерден (пикселдер) құралады. Горизанталды және вертикалды орналасқан нүктелер саны шешуші қабілеттік деп аталады. «Шешуші қабілеттілік 800х600» сөзі монитордың әрқайсысынан 800 нүктесі бар 600 горизанталды қатарды шығара алады деген сөз.

Шешуші қабілеттіліктің стандартты режиміне: 800х600, 1024х768; 1152х864 және одан жоғары болады. Монитордың бұл қызыметі экран нүктесін (дән) өлшемімен анықталады. Экранның дән размері қазіргі мониторда 0.28 мм-ден аспайды.



Регенирацияның жиілігі. Бұл параметр басқаша кадрлы развертканың жиілігі деп аталады. Ол монитордың секундына экранды неше ретжаңартатынын көрсетеді. Регенирацияның жиілігі герцпен (Гц) өлшенеді.жиілігі көп болған сайын көз аз шаршайды және ұзақ уақыт жұмыс істеуге болады. Бүгінгі күні ең азы болып 75 Гц жиілігі болып саналады, орташасы-85 Гц, конфорттысы 100 Гц және одан көп. Бұл параметр бейнеадаптердіңміндетіне байланысты.

Мониторды қоғау класы стандартпен анықталады және қауіпсіздік техникасын талап ету көзқарас бойынша монитор жауап береді. Қазіргі жалпы қолданатын ТСО-92, ТСО-95 және ТСО-99 халықаралық стандарты болып табылады және адамның денсаулығына зиянсыз болатын электромагнитті сәуле деңгейін эргометриялық және экологиялық нормаларды шектейді.



Бейнеадаптер

Монитордың көмегімен арнайы тақша басқарады, оны бейнеадаптер деп атайды. Монитормен бірге бейне карта персоналдық бейне бағыныңқы жүйесін құрайды.

Бейнеадаптерда жеке тақшаның қаңейтілуі бар, оны аналық тақшасының арнайы слотына орналастырады (қазіргі ДК-де бұл слот AGP). Бейнеадаптер бейнеконтраллер, бейнепроцессор және бейнежады функцияларын атқарады.

ДК пайда болғаннан бері бейнеадаптердің бірнеше стандарттары өзгерді:



  • MDA (Monochrom Display Adapter) – монитор;

  • CGA (Color Graphics Adapter) – 4 түс;

  • EGA (Enhanced Graphics Adapter) – 16 түс;

  • VGA (Video Graphics Adapter) – 256 түс;

  • SVGA (super VGA) – 16.7 млн. түске дейін.

Бұл стандартқа барлық программалар есептелінген, IBM – біріктірілген. Құрастырылған графикалық бейнелер бейнеадаптердің ішкі жадысында сақталады. Ол бенежады деп аталады. Бейнежадының сиымдылығы берілген шешуші қабілеттілікке және түстер политрасына тәуелді, сондықтан жоғары шешуші қабілеттілікпен толық түсті гамма режимінде жұмыс істеу үшін көбірек бейнежады қажет. Қазіргі кездегі көптеген бейнекарталар бейнежадының көлемін 512 Мбайтқа және бейнеакселерация қасиеттерін кеңейтуге мүмкіндігі бар.

Бұл қасиеттің мәні операцияның бір бөлігі бейнелі құруда математикалық шығарылымсыз да жүре алады. Бейнеакселераторлар бейнеадаптердің құрамына кірсе алады және бейнекертаға жалғастырылып, және аналық тақшада орналастырылып жеке тақша кеңейтілуіне беріледі. Бейнеакселераторлардың 2 типін ажыратады: тегіс және үшдеңгейлі график үшін. Тегіс ол жалпы көрсетілген қолданбалы программалар үшін тиімді және ол Windows ОЖ үшін оптимизацияланған, басқалары әртүрлі мултимедиялы және ойын-сауық программаларымен жүмыс істеуге негізделген.


№9 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары

  1. Ақпаратты кескіндеу технологиясы қандай?

  2. Монитор таңдау критерилерін атаңыз.

  3. Бейнеадаптерлер дегеніміз не?

  4. Үшөлшемді графиканы күшейткіштер (3D Accelerator) қандай болады?

  5. Жаңа бейнеадаптерді орнату немесе жетілдіру қалай жүзеге асады?

  6. Мультимедиа үшiн бейнеадаптерлер қандай?

  7. Мониторлар және адаптерлердiң ақауын қалай қалай түзетеміз?



Тәжірибе 10. Аудиоаппаратура. Дыбыстық тақшалардың дамуы. Мультимедиалық компьютерлер тарихы

Жоспар:

  • Аудиожүйе компоненттері;

  • Дыбыстық тақша таңдау критерилері;

  • Дыбыстық файлдар;

  • Дыбыстық тақша: негізгі түсініктері және терминдері.


Дыбыстық тақшаны таңдау критериі

Компьютердің дыбыстық мүмкіндігінің кеңдігіне қарамастан, пайдаланушы құрылғының дыбысталуына талап өсті, аппараттық жабдықтардың күштілігінің жоғарлауына қажеттілік артты. Қазіргі күнде көптеген компьютерлерде қолданатын унифицирленген мультимедиялық аппараттық қамтуда құрамына келесілер кіретін мультимедиялық жүйе толық толық түрде санасы алмайды:



  • Компьютерлік ойындардағы шынайы көлемдік дыбыстарда;

  • DVD фильмдегі жоғары сапалы дыбыстар;

  • Сөзді тану және дауыстық басқару;

  • Дыбыстық файлдарды жазу құру форматтары MIDI, MP3, WAV, CD-Audio.

Ойындар

Дыбыстық адаптерлер арқасында компьютерлік ойындар сапалы жаңа деңгейге өтті. Әдеттегі стереофондық дыбыс ойналуы компьютерлік ойындардың жанкүйерлері үшін аздық етті. Төбелес алңдағы шынайы қатысушы ретінде өзін сезіну үшін пайдаланушыға 4 немесе одан да көп колонкалар қолданатын дыбыстық тақшаларды таңдау керек, сондай-ақ бағытталған дыбыстың технологясының бірін, мысалы: Creative Labs компаниясының EAX, Sound Blaster, Sensaura-ның 3D Positional Audio, ESS компаниялар пайдаланатын Video Logic, аналог Devices, C-Media және NVIDIA. Бұл стандарттарды қолдау көптеген дыбыстық тақшаларда аппараттық деңгейлерде немесе программалық қамту эмуляциялық өзгерісінде орындалады.

Дыбыстық тақша, соңғы жылдары құрылған дыбыстық тақшалар кейінгі замандық компьютерлік ойындар шарттарымен жақсы атқарады. Аппараттық жабдықтардың эмуляциясының деңгейі арқасында іске асатын DirectX-те тұрғызылған. НEL дыбыстық тақшалары өте ерте версиялы программаның іске асуы кезінде аппараттық мүмкіндіктер жоқ, мысалы: 3 мәртелік дыбыс. Мынаны ескеру керек: орындалған эмуляция дыбыстың қажетті сапасың қанағаттандырмайды және компьютерлік ойындар жылдамдығына әсер ету мүмкін.
Дыбыстық тақшаларда көрсетілетін минималды шарттар

Компьютерлік баталияларға толық қатысу үшін келесі төменде көрсетілген дыбыстық тақшалардың мүмкіндігіне көңіл аудару керек:



  • Микрокестеде құрылған 3 мәртелік дыбысты қолдау. 3 мәртелік дыбыс мынаны білдіреді, дыбыстың экранда болып жатқан алыстан немесе жақыннан шығуы, қасында немесе басқа жерде. Microsoft DirectX құрамына 3 мәртелік дыбысты қолдау кіреді. Алайда 3 мәртелік дыбыс тұрғызылған аудио адаптерді қолданған жөн.

  • DirectX басқа да API 3 мәртелік қатарында қолданады. Мысалы: Creative компаниясының EAX, EAX2.0, Sensaura компаниясы 3D Positional Audio және А3D технологисы немесе Aureal компаниясы.

  • D-дыбыстық жылдамдату. Микрокестесі бар дыбыстық тақшалар осы мүмкіндікті қолданатын өте төмен коэффициент процессор жүктелуі, ойындардың жалпы жылдамдығы ұлғаюына әкеледі.

  • Өте жақсы көрсеткіш әкелу үшін микрокестелерді қолдану. Бұл әсіресе процессор жиілігі 1 Ггц кем емес немесе жұмылу кезінде жоғары рүұсатпен түс тереңдігі үшін.

Дыбыстық тақташа: негізгі ұғымдар және терминдер

Дыбыстық тақташа не екенін білу үшін бірінші негізгі терминдерді анықтап, мысалы 16 разрядты компакт-дисктің қасиетің, MIDI порт және т.б.

Дыбыс табиғаты

Бірінші дыбыс не екенін анықтайық. Дыбыс – бұл ауадағы толқындар не басқа ортадағы толқындар. Дыбыстар құлаққа естілгенде, онда орналасқан элементтер жыбырын, дыбыс естіледі.

Әрбір дыбыс толқын мен жылдамдығымен бөлінеді.

Жиілік – бұл дыбыстың минуттағы қақтығысы, ол Гц өлшенеді. Бір цикл ол толқынның барып-қайтқан уақыты. Толқын неғұрлым жоғары болса, онда оның тоны да жоғары.

Адам құлағы толқынның аз ғанасың естиді. Кейбіреулер ғана дыбыстың төмен 16 гц және 20 кГц дыбысты естиді. Рояльдің ең төмен нотасы 27 Гц, ал ең жоғарғысы 4 кГц. Ең жоғарғы толқын, оларды FM станциялары береді, ол 15 кГц.

Дыбыстық адаптердің қасиетін бағалау

Дыбыстық адаптердің қасиетің анықтаудың 3 тәсілі бар:


  1. толқын диапазоны;

  2. дыбыс қатынасы;

  3. сызықтық емес коэффициент.

Дыбыстық мінездеме толқынның диапазоның, жазылатын және шығарылатын амплитуда деңгейі бір қалыпта тұрады. Көптеген дыбыстық диапазон 30 Гц-тен 20 кГц-ке тұрады.

Дискреттеу

Ол сандық формадағы процесс. Бірінші стандартты МРС 8-разрядты дыбыс қаралады. Дискреттік дыбыстың деңгейі 16,8 млн құрайды.

Дыбыстық микросхеманың негізгі шығарушысы

Дыбыстық қондырғының көбін шығаратын компаниялар Creative Labs, Philips, басқасы дыбыстық микросхема шығаратын фирмалардан тұрады.


  • Cirrus Logic/Crystal Semiconductors

  • ESS Technology

  • C-Media Electronics (CMI)

  • Forte Media, Inc

  • Realtec

Үш деңгейлік дыбыс

Дыбыстық тақшаға ең қиын кедергі, ойын қатарына кіретін, тапсырмалардың орындалуы, үш деңгейлік дыбыспен байланысты. Бұл сияқты тапсырмаларды орындаудың бірнеше факторы бар:



  • Дыбыстың әр түрлі стандартты позициялары;

  • Аппараттық және программалық қамтамасыздандыру, үш деңгейлік дыбысты қамту;

  • DirectX-пен қатысты проблемалар.

Позициялық дыбыс

Позициялық дыбыс тақшасы 3D-дыбыстың қасиетің көрсетеді. Direct 3D версиясының қазіргі және өтпелі кітапханасы Microsoft DirectX кіретін және оның версиясың көрсетеді.

1999 жыл бойы 2000 жылға дейін А3D компаниясының Aureal және EAX компаниялары Creative Labs. 2000 жылдың ортасына қарай Aureal компаниясы жабылды, одан Creative Labs. Бұл A3D компаниясы жабылуына әкелді.
Үш деңгейлі дыбысты өңдеу

Екінші жақсы қасиет ол үш деңгейлі дыбыстық тақшаны жөндеу. Үш деңгейлі дыбыс өндірісі және суреттеуі көрсететін қызығы сол ең алғаш компьютер ойындарда болады.


№10 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары

  1. Аудиожүйе компоненттерін атаңыз?

  2. Дыбыстық тақша таңдау критерилері қандай?

  3. Дыбыстық файлдар қандай?

  4. Дыбыстық тақша: негізгі түсініктері және терминдерін атаңыз.



Тәжірибе 11. Енгізу-шығарудың тізбектей, параллель және басқа да интерфейстері

Мақсаты: Порттармен танысу, оладың айырмашылықтары мен артықшылықтарын білуге үйрету.

Жоспар:

  • Енгізу-шығару порттарына кіріспе;

  • USB және IEEE-1394 (i.Link) FireWire;

  • Стандартты тізбектей, параллель порттар;

  • Тізбекті порттар. Параллель порттар.


Ендіру – шығару порттарына кіріспе

Порттар жасалу түріне қарай параллель және тізбекті болып бөлінеді.

Дербес компьютерлерде негізгі ендіру/шығару интерфейсі үшін тізбектелген және параллель порттар қолданылады. Тізбектелген портқа информацияны беруші және қабылдаушы қондырғылар жалғастырылады. Тізбекті портта информация бір ғана өткізгіш арқылы беріледі. Тізбекті портқа “тышқан” тетігі, модемдер қосылады. Компьютерде СОМ1/СОМ3 және СОМ2 / СОМ4 оларды бір мезгілде қолдануға болмайды. Тізбекті порт ұяшықтар (розетка ) түрінде жасалады да 9 немесе 25 контактілі болады.

Ендіру/шығару интерфейстеріне тізбектелген, параллель порттар және универсаль тізбектелген шина (Universal Serial Bus), IEEE – 1394, SCSI мен IDE жатады. Тізбектелген портты – асинхронды тізбекті интерфейс деп айтады да, ол компьютерлер арасында байланыс орнату үшін қолданылады. Тізбектелген термині деректерді бір ғана өткізгіш арқылы яғни бит информациялардың тізбектелініп бірінен соң бірінің берілуін сипаттайды.




шығыс пернелер тақтасы тізбектелген порттар параллель порт видео порт

ұяшықтар mouse ұяшығы

Типті жүйеде жүйелік блоктың артқы панелінде бір немесе екі тізбектелген порт орналастырылады. Цифрлық камера орнатуға арналған тізбекті порты бар компьютерлерде кездеседі. Ол жүйелік блоктың алдыңғы бөлігінде орналасады.

Қазіргі кездегі аналық тақшаның құрылымына тізбектелген портты басқаратын Super I/O микросхемасы кіреді. (Немесе South Bridge интегралдалған микросхемасы қолданылады). Тізбектелген портқа модем, плоттер, принтер, құралдарды басқару схемаларын, сканер және басқа компьютерлерді қосуға болады. Негізгі RS –232C стандартты тізбектелген порт қолданылады. Ол бір – бірімен сәйкес емес құрылғылар арасында да информация алмасуға мүмкіндік береді. Қондырғыларда жалғастырушы өткізгіш ұзындығы 15м аспауы керек.

Тізбектелген порт UART (Universal Asynchronous Receiver/Transmitter - әмбебап асинхронды қабылдаушы/таратушы) микросхемасында жасалынып, оның көмегімен компьютерден алынған деректерді параллель түрден тізбектелген форматқа және керісінше түрлендіру әрекеттерін басқарады. PC/AT компьютерлерінде UART 16450 микросхемалары, PS/2 компьютерлерінде UART 16550 микросхемалары қолданылады. Кейбір жағдайларда көптеген тізбектелген порттарды қолдану қажеттілігі туады. Ондай жағдайларда көппортты тақшаларды Remote Access Service – RAS қолдануға болады.

1990 жылдан бастап UART микросхемасын аналық тақшада Supe I/O деген атпен қолдана бастады. Бұл көпрежимді тізбектелген порт, ол екі UART тізбектелген портынан тұрады. (жұмсақ диск және пернетақта контроллері, кей жағдайда CMOS). Қазіргі жүйелерде Supe I/O функциясы South Bride микросхемасымен интеграцияланған. Компьютерге тізбектелген портты қосқаннан соң оның ендіру – шығару адресі мен IRQ үзілісін таңдап алу керек.

Компьютердің артқы бөлігіндегі панельде сыртқы құрылғыларды кабельдер арқылы қосуға мүмкіндік беретін ұяшықтар орналасқан. Олардың формалары әр түрлі, сондықтан атаулары да әр түрлі болады.


Параллель порттар

Параллель портқа негізінен принтер қосылатындықтан оны “принтерлік” порт деп атайды. Оның параллель деп аталуы сигналдарды бір мезгілде 8 өткізгіш арқылы бере алады. Параллель портта информация тізбекті портқа қарағанда жылдам жеткізуге болады. Компьютерде параллель порттар LPT 1, LPT 2, LPT 3 деп таңбаланады да вилка (штырлар) түрінде жасалады.


Параллель порттардың IEE 1284 стандарты

1994 жылы бекітілген. Бұл стандартты паралель порттардың физикалық сипаттамасы, сыртқы сигналдардың өзгеру сипаттмасы белгіленген. Ол принтермен қатар сыртқы құралдарды (дискіқозғағыштар, желі адаптерлері) қосуға мүмкіндік береді.



IEEE 1284 стандартының өткізгіштік қабілеті жоғары, оның көмегімен екі компьтерді қатар қосуға болады. IEEE 1284 стандарты А, В, С типтерінде жұмыс істей алады.



1993 жылдан бастап EPP, ECP 8-разрядты параллель порттар қолданылады. Олар 50 кб/c жылдамдықпен информация тасымалдауға мүмкіндік береді.

Қазіргі кезде РС- тобындағы компьютерлерде «PS/2» типті «екі бағытты» және «кеңейтілген» параллель порттар бар. Оның көмегімен екі бағытта деректерді компьютерлермен сыртқы құрылғылар арасында алмасуға мүмкіндік береді. Екі бағытты информация алмасу порты 8- разрядты ендіру/шығару мүмкіндігін береді, оның информация алмасу жылдамдығы 150 кб/c.

EEP жетілдірілген портын 1991 жылы октябрь айында Intel, Xircom және Zenith Data Systems компаниялары шығарған. Бұл порт ISA шинасында барлық жылдамдықта жұмыс істей алады, өткізгіштік қаблеті басқаларынан 10 есе жоғары. Оның желі адаптерлері, дискіқозғағыштар, магниттік дискілер үшін информация алмасу жылдамдығы 2 мб/c .

ECP- Enhanced Capabilities Port портын Microsoft мен Hewlett– Packard компаниясы 1992 жылы шығарады. Ол EPP –ға ұқсас, информация алмасу қаблеті жоғары.

USB ұяшығы

USB, Fire Wite – ендіру/шығару интерфейсін USB және IEEE –1394 тізбекті шинасында үстелге қоятын және портартивті компьютерлер үшін жоғары жылдамдықта жұмыс істейтін құрылғы жасалды, оларды iLink немесе Fire Wite деп атайды. Бұл жоғары жылдамдықты коммуникациялық порт бұрынғы порттардан өзгеше қолданылу аясы кең. Оны SCSI портына альтернатив ретінде қолдануға болады да сыртқы периферийлік құрылғылардың барлық түрін қосуға мүмкіндік береді. Ол бір мезгілде 8, 16 өткізгіш арқылы информация жеткізе алады.



USB құрылғысына басқа құрылғыларды қосу үшін жаңа тақшалар қою, жүйені түрлендіру қажет емес және жүйені үнемдеу қолдануға мүмкіндік береді. USB порты бар компьютерге сыртқы құрылғыларды қосқанан соң, баптап орналастыру өздігінен орындалады. Бұл стандартты Intel фирмасы жасады. Оның алғашқы түрі 1996 жылы, ал 1.1 түрі 1998 жылы жасалды.

USB арқылы бірнеше құрылғыларды қосу үшін концентраторды қолдану керек. Оның көмегімен USB –ның бір портына пернелер тақтасын, “ тышқан” тетігін, цифрлы камера, принтер, телефон т.б қосуға болады. Компьютерге негізгі концентратор деп аталатын модуль орналастырылады, ол басқа құрылғыларды қосуға арналған негіз болып табылады. Аналықтақшада 2 немесе 4 USB порты болады.



USB ұяшықтарының А және В типтері болады. USB штепселі USB ұяшығына бекітіледі.



Пернелер тақтасының ұяшығы арнайы DIN ( Deutsche Industry Norm) стандарты бойынша аналық тақшаға жалғастырылады. АТХ типті тақшаларға пернелер тақтасы PS/2 ұяшығы арқылы қосылады, сондықтан бұндай тақшаға ескі пернелер тақтасын қосу үшін аралық ауыстырып қосқышты қолдану керек.

№11 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары


  1. Енгізу-шығару порттары қандай?

  2. USB және IEEE-1394 (i.Link) FireWire порттары қандай?

  3. Стандартты тізбектей, параллель порттардың айырмашылықтары қандай?

  4. Тізбекті порттар және параллель порттар артықшылықтары қандай?



Тәжірибе 12. Қоректену блогы және корпус.

Жоспар:

  • Қоректену блогының рөлі.

  • Қоректену блогының жұмыс принципі және міндеті.

  • Жүйелік тақшаның қоректену разъемдары.

  • Перифериялық құрылғылардың қоректену разъемдары.

  • Қоректену блогының қызметі.

  • Қоректену блогына қатысты қиындықтар.

  • Қоректену блогын жөндеу.

  • Қоректену блогын айырбастау.

  • Қоректену желісіндегі қорғау құрылғылары. RTC/NVRAM батареялары.

Қоректендіру блогының қызметі желіден келетін электр энергиясын компьютердің жеке блоктарының тұтына алатын формасына түрлендіріп беру болып табылады. Қоректендіру блогы желіден келетін 220 В, 50 Гц айнымалы кернеуді тұрақты + 5 В, + 12 В кернеулерге түрлендіреді.

Қоректендіру блогының 7 форм факторы бар. Оның бесеуі IBM конструкциясы үшін, екеуі Intel негізінде жасалған. Қазіргі жүйеде оның үш форм факторы ғана қолданылады. Форм факторлардың атауы аналық тақшалардың атауына сәйкес келеді. PC/XT, AT және LPX форм факторларындағы қоректендіру блоктарын аналық тақшаға қосу үшін 6 контактілік жалғастырушылар қолданылады қазіргі кезде барлық компьютерлерде АТХ форм факторы қолданылады.

Цифрлық схемаларды (аналық тақша, адаптерлер тақшасы, дискілі ақпарат сақтағыштардың логикалық тақшалары) қоректендіру үшін + 5В, ал дискіқозғағыш және басқа да двигательдерді қоректендіру үшін + 12В кернеу қолданылады. Бұл кернеулер бір қалыпты болған жағдайда компьютер сенімді жұмыс істейді.

Қоректендіру блогы тек қана қажетті кернеулерді шығарып бермейді сонымен қатар кернеудің компьютер қалыпты жұмыс істеуіне сәйкес келетіндігіне де бақылау жасап отырады. Барлық қоректендіру блоктарында сыртқа шығатын кернеуді алдын–ала тексеріп отыратын құрал орнатылған. Кернеу нормаға сәйкес болғанда ғана аналық тақшаға Power Good (қалыпты қоректендіру) сигналы жіберіледі. Ол сигнал болмаса компьютер жұмыс істемейді.



Қоректендіру блогына артық жүктеме түскенде немесе ол қызып кеткен кезде шығыс кернеулері нормадан асып кетуі мүмкін. Бұл жағдайда компьютерде жұмыс істеуге болмайды. Одан қорғау тәсілін ІВМ фирмасы жасап шығарған. Бұл жағдайда Power Good сигналы компьютерді уақытша қолмен өшіруге мүмкіндік береді. Ауыстырып қосқыш көмегімен Power Good линиясын ортақ өткізгішпен тұйықтасақ, тактілік сигналдар шығару және процессор жұмысы тоқталады. Өткізгіш ажыратылғанда компьютер сигнал беріп, Power Good–тың қалыпты жұмыс істеуі басталады. Бұл қызметті компьютердің алдыңғы панелінде орналасқан Reset батырмасы атқарады. Қоректендіру блогынан шығатын өткізгіштер арнайы вилкалар арқылы бөлінеді де, ондағы өткізгіштер түрлі-түсті болады.


Коректендіру блогы 

Дискі қозғағыштарды қоректендіретін вилкалар өткізгіш түстеріне қарай төмендегідей кернеулер шығарады.

 




Өткізгіштің түсі

Кернеуі

1.

2.

3.



4.

Сары.

Қара.


Қара.

Қызыл


+ 12 В.

Ортақ.


Ортақ.

+ 5. 


 

Қазіргі кездегі қоректендіру блогының қуаты 250 Ватқа дейін жетеді. Ол мультимедиалық құрылғыларды да көректендіруге мүмкіндік береді.




АТХ тақшасы жұмыс істейтін қоректендіру блогының ерекше қасиеті, ол бағдарламалық әдіспен компьютерді өшіруге мүмкіндік береді. АТХ тақшаларындағы көректендіру ұяшығы стандартты Baby тақшасындағы ұяшығына сәйкес келмейді, сондықтан оларды бір – бірімен ауыстыру мүмкін есмес.

Қазіргі кездегі көректендіру блогы 5 В және 12 В кернеумен қатар 3,3В кернеу де бере алады.

  1. Қоректену блогының рөлі қандай?

  2. Қоректену блогының жұмыс принципі және міндеттерін атаңыз.

  3. Жүйелік тақшаның қоректену разъемдары қандай?

  4. Перифериялық құрылғылардың қоректену разъемдары қандай?

  5. Қоректену блогының қызметі қандай?

  6. Қоректену блогына қатысты қиындықтарды атаңыз.

  7. Қоректену блогын жөндеу және қоректену блогын айырбастау қалай жүзеге асады?

  8. Қоректену желісіндегі қорғау құрылғылары және RTC/NVRAM батареялары қалай жұмыс жасайды?


Зертханалық практикум

Зертханалық жұмыс 1. Санау жүйесі (2 сағ)

Мақсаты: Ондық санау жүйесіндегі сандарды екілік, сегіздік, он алтылық санау жүйелеріне ауыстыруды орындау, білімдерін бекіту.

Жоспар:


  • Ондық санау жүйесі;

  • Бүтін ондық сандарды екілік санау жүйесіне ауыстыру;

  • Ондық бөлшектерді екілік санау жүйесіне ауыстыру;

  • Ондық сандарды сегіздік санау жүйесіне ауыстыру;

  • Ондық сандарды он алтылық санау жүйесіне ауыстыру;

«Ондық» аты мынамен түсіндіріледі: бұл жүйенің түп төркінінде он негізі жатыр. Бұл жүйеде санды жазу үшін он цифры қолданылады: 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9. Ондық жүйе позициялық болып табылады, өйткені ондық санды жазуда цифрдың мәні оның позициясына немесе санда орналасқан орнына байланысты.

Саның цифрына бөлінетін позицияны разряд деп атайды. Мысалы, 526 жазуы 5 жүздіктен, 2 ондықтан және 6 бірліктен тұратын сан екенін білдіреді. 6 цифры-бірліктер разрядында, 2-ондықтар разрядында, 5-жүздіктер разрядында тұрады. Егер осы санды қосынды түрінде жазатын болсақ:

526=5*102+2*101+6*100

Бұл жазбадағы 10 саны санау жүйесінің негіздуішісі. Санның әрбір цифры үшін 10 негіздеуші цифрдың орнына байланысты дәрежеленеді және осы цифрға көбейтіледі. Бірліктер үшін негіздеуші дәреже-нөлге, ондықтар үшін – бірге, жүздіктер үшін-екіге тең және т.с.с. Мысалы, 555,55 ондық саны мынандай қосындымен белгіленеді:



555,5510 = 5*102 + 5*101+ 5*100+ 5*10-1+5*10-2

Осылайша, ондық санның кез келген цифрінің салмағы-оның белгілі бір бүтін дәрежесі, ал дәреженің мәнін сәйкес цифрдың позициясы бекітеді.


Бүтін ондық сандарды екілік санау жүйесіне ауыстыру

Ереже: Бүтін ондық санды екілік санау жүйесіне ауыстыру үшін осы санды 2-ге бөлу қажет. Алынған бөліндіні 2-ден кіші болғанша бөлінеді қайтадан 2-ге бөле береді және т.с.с.нәтижеде бір қатарға соңғы бөлінеді және соңғысынан бастап барлық қалдықтарды жазу керек.

Мысалы 891 санын ондық жүйеден екілік санау жүйесіне аудару.



Шешімі:

891:2=445, 1

445:2=222, 1

222:2=111, 0

111:2=55, 1

55:2=27, 1

27:2=13, 1

13:2=6, 1

6:2=3, 0

3:2=1, 1


1:2=0, 1 (екілік санның үлкен цифры жазылады)
Соңынан бастап барлық қалдықтарды жазамыз.

89110 =11011110112


Ондық бөлшектерді екілік санау жүйесіне ауыстыру

Ондық бөлшек сандарды екілік санау жүйесіне ауыстыру үшін оны 2-ге көбейтіп, бүтін бөлікті іздеу керек (үтірден кейін төрт таңбаға дейін).

Мысалы: 0,32210

0.322*2=0.644 0

0.644*2=1.288 1

0.288*2=0.576 0

0.576*2=1.152 1

Жауабы:


0,32210=0.01012
Берілгені: 8,8310
8:2=4 қалдық 0

4:2=2 қалдық 1

2:2=1 қалдық 0

1:2=0 қалдық 0

0.83*2=1.66 бүтін бөлік 1

0.66*2=1.32 бүтін бөлік 1

0.32*2=0.64 бүтін бөлік 0

0.64*2=1.28 бүтін бөлік 1


Жауабы: 8,83=1000,1101
Ондық сандарды сегіздік санау жүйесіне ауыстыру

Ондық жүйеден сандарды сегіздік санау жүйесіне ауыстыру үшін екілік жүйесі сияқты сандарды тек 8 санына бөлеміз. Егер алынған бөлінді 7-ден көп болса, онда оны да, қалдықты сақтап 8-ге бөлуге болады. Мысалы: Ондық жүйедегі 891 санын сегіздік санау жүйесіне келтірейік.


Шешімі: қалдық

891:8=111 3

111:8=13 7

13:8=1 5


1:8=0 1 (қалдық сегіздік санның үлкен цифры жазылады)
89110=15738
Ондық сандарды он алтылық санау жүйесіне ауыстыру

Ондық санды он алтылық санау жүйесіне ауыстыру үшін 16-ға бөлу керек.

Шешімі: қалдық

891:16 =55 11

55:16=3 7

3:16=0 3


89110=37B16
Екілік санау жүйесі. Сандарды екілік санау жүйесінен ондық, сегіздік, он алтылық санау жүйелеріне ауыстыру

Компьютерде әдетте ондық емес позициялық екілік санау жүйесі, яғни 2 негіздеуіші бар санау жүйесі қолданылады. Екілік жүйеде кез келген сан екі 0 және 1 цифрлардың көмегімен жазылады және екілік сан деп аталады. Тек қана 0 және 1 цифрларынан тұратын екілік саннан ондық санды ажырату үшін екілік санды жазуда екілік санау жүйесінің индексіне белгі қосылады, мысалы, 110101,1112. Екілік санның әрбір разрядын (цифрын) бит деп атайды.

Ондық сандар сияқты, кез-келген екілік санды екілік санға кіретін цифрлар салмағының айырмашылығын анық бейнелейтін қосынды түрінде жазуға болады. Бұл қосындыда негіздеуші ретінде 2 санын қолдануға болады. Мысалы: 1010101,101 екілік сан үшін қосынды мына түрде болады:

1010101,1012 =1*26+0*25+1*24+0*23+1*22+0*21+1*20+1*2-1+0*2-2+1*2-3


Бұл қосынды ондық сан үшін жазылған қосындының ережесі бойынша жазылады. Берілген мысалда екілік сан жеті санды бүтін және үш санды бөлшек бөліктерінен тұрады. Сондықтан бүтін бөліктің үлкен цифрі, яғни бірі 27-1=26-ға көбейтіледі, бүтін бөліктің нөлге тең келесі саны, 25-ке көбейтіледі және т.с.с., кішкентайға, үшіншіге, дейін екінің дәрежесі кемуі бойынша цифрдың бөлшек бөлігі 2-3-ке көбейтіледі. Осы қосындыда ондық жүйенің ережесі бойынша арифметикалық операцияларды орындай отырып, 85,625 санын аламыз. Осылайша, 1010101,101 екілік саны 85,625 ондық санына сәйкес келеді, немесе 1010101,101=85,62510

1. 111000112 = 1×27+1×26+1×25+0×24+0×23+0×22+1×21+1×20 = 128+64+32+2+1 = 22710

2. 0,101000112 = 1×2-1+0×2-2+1×2-3+0×2-4+0×2-5+0×2-6+1×2-7+1×2-8 = 0,5+0,125+

0,0078+0,0039 = 0,636710


Сандарды екілік жүйеден сегіздік санау жүйесіне ауыстыру

Кез келген цифрды сегіздік сан түрінде жазу үшін үш екілік цифрлар қажет. Сондықтан түрленетін екілік санды оңнан солға қарай екі цифрлар тобына үштен бөледі.

Екілік жүйедегі бөлшек санды сегіздік санау жүйесіне аудару үшін санның бүтін бөлігін оңнан сола қарай бағытта, ал бөлшек бөлігін солдан оңға қарай бағытта үш екілік саннан бөліп жазып, кестені пайдаланып, сәйкесінше сегіздік санды жазамыз. Сол жақтан және оң жақтан жетпеген цифр орындарын нөлмен толықтырамыз.

Мысалы: 1101111011 екілік саны екілік цифрлар бойынша үштен топқа бөлінгенде, 001 101 111 011 сияқты бөледі. Кестеде көрсетілген цифр түрінде қарастырамыз. 15738;

1. 1011101,10011 санын сегіздік жүйеге ауыстырайық,

1 011 101,100 11 → 001 011 101,100 110 → 135,468;




Екілік санау жүйесі

000

001

010

011

100

101

110

111

Сегіздік санау жүйесі

0

1

2

3

4

5

6

7


Сандарды екілік жүйеден он алтылық санау жүйесіне ауыстыру

Екілік жүйеден он алтылық санау жүйесіне түрлендіргенде, екілік сан төрт екілік сан бойынша бөлінеді, өйткені он алтылық санның кез келген цифрын жазу үшін төрт екілік цифр қажет.

Мысалы:

1101111011 екілік саны төрт екілік цифр бойынша топқа бөлгеннен кейін, 11 0111 1011 сияқты жазуға болады. 37B16;



Екілік жүйедегі бөлшек санды он алтылық санау жүйесіне аудару үшін санның бүтін бөлігін оңнан сола қарай бағытта, ал бөлшек бөлігін солдан оңға қарай бағытта төрт екілік саннан бөліп жазып, кестені пайдаланып, сәйкесінше он алтылық санды жазамыз. Сол жақтан және оң жақтан жетпеген цифр орындарын нөлмен толықтырамыз.

Мысалы: 101111,100011 санын он алтылық жүйеге ауыстырайық,

10 1111,1000 11 → 0010 1111,1000 1100 → 2F8C16;


Екілік санау жүйесі

0000

0001

0010

0011

0100

0101

0110

0111

Он алтылық санау жүйесі

0

1

2

3

4

5

6

7




Екілік санау жүйесі

1000

1001

1010

1011

1100

1101

1110

1111

Он алтылық санау жүйесі

8

9

A

B

C

D

E

F


Екілік сандарға арифметикалық амалдар қолдану

Екілік сандарды қосу сәйкес разрядтардың цифрларын тасымалды есепке алып қосуға саяды. Екілік санды қосқанда, келесі төрт ереже қолданылады.

0+0=1 1+0=1

0+1=1 1+1=10

Мысал: Екі екілік 101+11 сандарын қосуды (ондық жүйеде бұл: 5+3=8) орындайық.

Жетпеген нөлдерді қосып, қосу амалын бағанда орындаған жөн

101

+ 011



Қосу процесін кезеңмен қарастырайық.

Алдымен қосу кіші разрядта орындалады: 1+1=10. Қосындының кіші разрядына 0 жазылады да бірлік алдыңғы үлкен разрядқа тасымалданады.

Келесі сол жақ разрядтың цифрлары мен тасымалдың бірлігі қосылады: 0+1+1=10. Қосындыныің бұл разрядына 0 жазылады да, бірлік тағы да келесі разрядқа тасымалданады.

Енді үшінші сол жақ разрядтың цифрлары мен тасымалдың бірлігі қосылады: 0+1+1=10 Бұл разрядта 1 жазылады, ал бірлік келесі үлкен разрядқа тасымалданады.

Нәтижеде

101


+ 011

1000 Жауабы: 10002=810



АЗАЙТУ

Екілік сандарды азайту кезінде мыналарды есте сақтау керек:

0-0=0 0-1=1

1-0=1 1-1=0

Мысалы: 1010-101 екілік санның айырмасын табу. Кіші разрядтан бастап азайтуды бағанада орындаймыз:

1010


-101 - азайту процесін кезеңімен қарастырайық:

Кіші разряд үшін 0-1 бар. Сондықтан үлкен разрядтан бірлікті аламыз және 10-1=1 –ді табамыз.

Келесі разрядта 0-0 =0 болады.

Сол жақтағы разрядта тағы да 0-1 болады. Үлкен разряжтан 1-ді аламыз және 10-1=1 – ді табамыз. Келесі разрядта 0 қалады.

1010

-101


101 алынады.

КӨБЕЙТУ

Екілік санды көбейту ережесі:

0 х 0 = 0 1 х 0 = 0

0 х 1 = 0 1 х 1 = 1

Мысалы: 101*110 екілік санының көбейтіндісін табу.

101 Тексеру: 1012=1*22+0*21+1*20=5

´110 1102=1*22+1*21+0*20=6

000


+101

101


11110

111102=1*24+1*23+1*22+1*21+0*20=16+8+4+2+0=3010

яғни 5*6=30

Көбейту кестесін кезеңмен қарастырайық:


  1. Кіші разрядқа көбейте отырып, кесте бойынша 000 аламыз.

  2. Келесі разрядқа көбейткенде, бір разряд солға жылжыған 101-ді аламыз.

  3. Үлкен разрядқа көбейткенде де, тағы бір разряд солға жылжыған 101-ді аламыз.

  4. Енді екілік сандарды қосу кестесін есепке ала отырып, қосамыз да, 111102 нәтижені аламыз.

  5. Екілік жүйедегі көбейту кестесі тым қарапайым болғандықтан көбейту тек көбейгішті жылжыту мен қосудан тұрады.



Сегіздік санау жүйесіндегі сандарды басқа санау жүйелеріне ауыстыру

Сегіздік санау жүйесінің негізі 8, яғни сегіз цифрдан қүралады: 0, 1,2, 3, 4, 5, 6, 7. Сегіздік санау жүйесі позициялық санау жүйесіне жатады. Мысалы, 357 сегіздік санда жеті бірлік, бес сегіз және квадраты үш сегіз бар, яғни 3*82+5*81+7*80, мұнда 357 санының индексі «8» санау жүйесін білдіреді. Жазылған қосындыда ондық жүйенің ережесі бойынша арифметикалық әрекеттерді орындай отырып, 3578=192+40+7=23910 аламыз, яғни 357 сегіздік саны 239 ондық санға сәйкес келеді.

Сонымен сегіздік санау жүйесіндегі санды ондық санау жүйесіне аудару үшін ол санды негіздеуішінің дәрежелерінің қосындысы түрінде жазып алып, есептейміз.
Мысалдар:
1)4618= 4*82+6*81+1*80 = 4*64+6*8+1*1 = 256+49 = 305

2) 172,548 = 1*82+7*81+2*80+5*8-1+4*8-2= 64+56+2+0.625+0.0625=122.687510


Сегіздік санау жүйесіндегі сандарды екілік санау жүйесіне ауыстыру

Практикада екілік санау жүйесін пайдалану қолайсыз, сол себепті көбіне сегіздік және он алтылық санау жүйелері қолданылады.

23=8 екенін білеміз, осыдан төменде келтірілген сәйкестікті табамыз: сегіздік санау жүйесіндегі әрбір санға екілік санақ жүйесіндегі үш разрядты (орынды) сан сәйкес келеді.


Екілік санау жүйесі

000

001

010

011

100

101

110

111

Сегіздік санау жүйесі

0

1

2

3

4

5

6

7

Енді осы сәйкестіктерді пайдалана отырып сегіздік санау жүйесіндегі санды екілік санау жүйесіне ауыстыру ережесі шығады:

• Мысалдар:

1) 14478=001 100 100 1112=11001001112

2) 256,7738=010 101 110, 111 111 0112 = 10101110,1Ш110112


Он алтылық санау жүйесі. Он алтылық санау жүйесіндегі сандарды ондық санау жүйесіне ауыстыру

Он алтылық санау жүйесін екілік санау жүйесін қолдану қолайсыз. Сондықтан екілік санды жазуды қысқарту үшін 16 негіздеуіші бар санау жүйесі қолданылады. Бұл жүйені он алтылық деп атайды. Он алтылық санау жүйесі позициялық санау жүйесіне жатады.

Он алтылық позициялық санау жүйесінде санды жазу үшін ондық санау жүйесінің цифрлары 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 және жетпейтін алты цифрларды белгілеу үшін ондық сандарының мәні 10, 11,12, 13, 14 және 15 болатын сәйкес латын алфавитінің алғашқы үлкен әріптері: А, В, С, Б, Е, Ғ қолданылады. Мысалы, 4БС,А7і6; 48Е,89і6; 21ЕА16;

Он алтылық санау жүйесіндегі сандарды ондық санау жүйесіне ауыстыру үшін ол санды негіздеуішінің дәрежелерінің қосывдысы түрінде жазьш алып, есептейміз. Мысалы:

Ондық жүйенің ережесі бойынша арифметикалық операцияларды орындай және А=10, Е=14 ескере отырып, 48С,В716 = 400,0714810 аламыз.

2) 48С,В716 = 4*162+8*161+С*160+В*16-1+7*16-2 = 4+256+8*16+12*1+11/16+7/256=260+128+12+0.6875+0.02734=400.07148


Он алтылық санау жүйесіндегі сандарды сегіздік санау жүйесіне ауыстыру.

Он алтылық санау жүйесіндегі сандарды сегіздік санау жүйесіне ауыстыруды екі әдіспен ауыстыруға болады:


16 => 10 => 8 бұл ұзақ әрі қолайсыз әдіс.

16=> 2 => 8.

Осы екінші әдісті пайдаланып 4С1,2Ғ416 санын сегіздік санау жүйесіне ауыстырайық: а)4С1,2Ғ416 = 0100 1100 0001, 0010 1111 01002;

б) Енді екілік санау жүйесіндегі санды үтірден оңға қарай және үтірден солға қарай бағытта үш разрядтан жіктеп бөліп алып, кестені пайдаланып сегіздік санау жүйесіне ауыстырамыз: 010 011 000 001. 001 011 110 1002=2301,13648;



Зертханалық жұмыс 2-3. BIOS негізі. BIOS-тың аппараттық және программалық бөліктері Бейнекарта компоненттері: бейнекарта BIOS-сы. Графикалық процессор. Графикалық және жүйелік жинақтың микросхемасын таңдау. Бейнежады
Бейнекарталардың компоненттері

Бейнекарталардың жұмысына келесі негізгі компоненттер қажет:



  • BIOS (Basic Input/Output System – базалық енгізу – шығару құрылғысы);

  • Графикалық процессор немесе бейнекартаның жүйелік логикалық микросхемалары;

  • Бейнежад;

  • Dac (Digital to Analog Converter) – алғашында жеке микросхема ретінде қолданылған;

  • Айырым;

  • Бейнедрайверлер.

Бейнекарта BIOS-сы

Әрбір бейнекарталарда өзінің базалық енгізу – шығару құрылғысы болады, бірақ толығымен тәуелді емес. Егер, сіз компьютерді іске қосқан кезде лезде экранға қарасаңыз, онда BIOS бейнеадаптердің белгісі шығатындығын байқайсыз.

BIOS бейнекарталары ROM микросхемаларында сақталады.

BIOS бейнекарталарын екі тәсілмен модернизациялауға болады:



  1. Егер ол EEPROM микросхемасында жазылса, онда ондағы бар мәліметтерді арнайы программамен модернизациялауға болады.

  2. Кері жағдайда микросхеманы ауыстыруға болады. Жаңартылған BIOS бейнекарталарының қажеттігі тек, егер ондағы ескі адаптер жаңа ОЖ – де қолданылса немесе жасаушы ондағы алғашқы программаның кодында дефектінің бар екендігі байқалса ғана пайда болады. BIOS бейнекарталарының жаңа, қайта қаралған үлгісі пайда болды екен деп оларды модернизациялауға лезде жүгінбеңіз, Ондағы шарттарды сақтауға тырысыңыз: қажеттігі жоқ болса, модернизациялаудан бас тартқаныңыз жөн.

  1. TV – шығу;

  2. DVI – айырымы;

  3. VGA – шығу;

  4. Салқындатқыш вентилятордың айырымы;

  5. RADEON – графикалық процессор;

  6. AGP 8x – айырымы;

  7. DDR (128 Мбайт) – жады модулі;

  8. микросхемасы;

Графикалық процессор

Графикалық процессор немесе микросхемалардың жиынтығы әрбір бейнекарталардың жүрегі болып табылады және де адаптердің жылдам әсер етуі мен оның функциялық мүмкіндіктерін көрсетеді. Әрбір жерде жасалынып шығарылған, бірақ бірдей процессорлары бар екі бейнекарталар өздерінің жасалған ұқсастықтары мен графикалық мәліметтердің функциялық түзетулерін жиі көреміз. Тағы да бір айта кететіні, бейнекарталарды ОЖ – де басқару программалық драйверлердің көмегімен жүзеге асады. Бейнекарталарға, арналған белгілі бір дәрежедегі микросхемалардың жиынтығы бар драйверлерді, тура сол көлемдегі микросхемасы бар басқа адаптермен де қолдануға болады. Бейнекарталардың жылдамдығы бейнежадыда құрылған көлем мен оның түріне байланысты. Бейнекарталарда бірнеше негізгі процессор қолданылады.



Графикалық және жүйелік микросхемалардың жиынтығын таңдау

Бейнекарталарды немесе жүйелік микросхемаларды сатып алмас бұрын оның бейнеадаптерінің графикалық процессорын анықтап алу қажет. Бұл бізге:

Әр жерде шыққан бейнекарталарды немесе жүйелік микросхемаларды салыстыруға; техникасымен танысуға; әртүрлі тесттік зерттеудің нәтижесін қарауға; Бейнекарталардың немесе жүйелік микросхемалардың жасаушыларымен танысуға мүмкіндік береді.

Бейнежады

Көптеген бейнекарталардағы суреттерді сақтап және өңдеу кезінде өзінің негізгі бейнежады қолданылады, бейнеадаптері болса да: AGP жүйелік ОЖ – ні 3 еселенген текстураларды сақтаған кезде қолданылады.

Көптеген арзан жүйелерде кіріктірілген графикалық жүйелер компьютердің ОЖ – н унификацияланған жады архивасы арқылы қолданады (UMA – Unified Memory Architecture).

Экранның максималды қабілеті мен түстің анықтылығы бейнежадтың көлеміне байланысты. Қазіргі кезде саудада бірнеше бейнежадтың көлемдері ұсынылған: 128, 256, 512 Мбайт.

Сонымен қатар бейнежад көптеген түсті бейнелеуге және де 3 есе көлемді мәтіндерді бейнежадтың адаптерінде (AGP/PCI – E 16X) сақтауға болады.

Дыбыстық карта: негізгі түсініктер. Дыбыстық тақшаларды жасау (2 сағ).
Қазіргі көптеген дыбыстық адаптерлер DVD көрсетуге, дыбыс өңдеу және т.б. мүмкіндіктері бар, яғни, олардың бірнеше қосымша разъемдары бар.


  • MIDI кіру және шығу. Мұндай ойын портымен жалғаспаған разъем джойстик, сыртқы MIDI құрылғыларды бір уақытта қолдана алады. Типтік орналасуы: сыртқы құрылғы.

  • SPDIF кіру және шығу. Бұл (Sony/Philips Digital Interface) разъем құрылғылар арасында сандық аудиосигналдарды аналогты түрге келтірмей тасымалдауға мүмкіндік береді. Кей өндірушілер SPDIF интерфейсің Dolby Digital атайды. Типтік орналасуы: сыртқы құрылғы.

Ескерту

SPDIF жалғаулықтарында стандартты RCA разъемды кабельдер қолданылады, толқындық қарсылығы 75 Ом-ге тең (құрамды видеосигнал кабельдерімен бірдей). Бұл RCA разъемды құрамды видеосигнал кабельдерін SPDIF жалғаулықтарымен қолдануға мүмкіндік береді. Дыбыстық кабельдердің RCA разъемдері болса да, олардың толқындық қарсылығы кем, бұл оларды осы мақсатта қолдануды шектейді.



  • CD SPDIF. Бұл разъем интерфейс көиегімен CD-ROM жинақтауышың дыбыстық платаға қосады. Типтік орналасуы: аудиоадаптердің артқы панелі.

  • TAD кіру. Дыбыстық платаға қосылатын автоответчигі бар модемдер (Telephone Answering Device) разъемы. Типтік орналасуы: аудиоадаптердің артқы панелі.

  • Цифрлық DIN шығу. Бұл көпканалды цифрлық акустикалық системалар қосылатын разъем. Типтік орналасуы: сыртқы құрылғы.

  • AUX кіру. Дыбыстық картаға өзге сигналдардың қосылуын қамтиды, мысалы телетюнер. Типтік орналасуы: аудиоадаптердің артқы панелі.

  • I2S кіру. Сыртқы құрылғылардың дыбыстық шығуын дыбыстық картаға қосады, мысалы DVD. Типтік орналасуы: аудиоадаптердің артқы панелі.

  • USB порты. USB акустикалық системасын, ойын контроллері, өзге USB құрылғыларын дыбыстық платаға қосады. Hercules Game Theatre XP – тіркелген порттары бар бірінші аудиоадаптерде USB 1.1 интерфейсі қамтылады. Сонда да осы модельдің келесі түрлерінде USB 2.0 бар. Типтік орналасуы: сыртқы құрылғы.

  • IEEE-1394. Осы разъем көмегімен дыбыстық платаға цифрлық бейнекамералар, сканерлер, қатты дисктер және т.б. құрылғылар қосылады. Sound Blaster Audigy аудиоадаптерінің SB 1394 разъемына ШЕЕ-1394, жаңа стандартты Creative Labs – SB 1394 қосыла алады. Типтік орналасуы: қосымша панель немесе сыртқы құрылғы.

Қосымша разъемдар әдетте дыбыстық платада орналасады немесе сыртқы блок, ұрпақтық блокқк қосылады. Мысалы, Sound Blaster Audigy Platinum, Platinum EX, Hercules Game Theatre – екі бөліктен тұратын құрылғыны көрсетеді. Дыбыстық адаптер PCI разъемына, ал қосымша жалғаулықтар сыртқы интерфейстік модульге қосылады, ол дискжетектің қолданбайтын бөлігіне орнатылады. Platinum EX маманданған аудиоадаптерінде әр түрлі разъемдері орналасқан сыртқы интерфейстік модулі бар. Екі модульдің де дистанциялық басқарудағы пульты бар.

Дыбыстық басқару

Барлық қазіргі дыбыстық адаптерлердің шығатын аудиосигналдарының жоғарылығы – Свойства диалогтік меню көмегімен өзгертіледі: Басқару панелі немесе Есеп панелі терезесінде ашылатын – Дыбыстар және аудиоқұрылғылар. Әдеттегі аудиоадаптерден маманданған Dolby Digital 5.1 акустикалық системасына өтерде Громкость менюіндегі параметрлерді және қажетті қорларды, сонымен қатар аудиоадаптер немесе сыртқы интерфейс модульмен басқарылатын кіретін, шығатын аудиосигналдар жоғарылығын анықтау.

Кей ескі дыбыстық адаптерларда арнайы жоғарылатқыш бар, ол кіру – шығу разъемы жанында. Мұндай жоғарылатқыш біраз қиындықтар тудыруы мүмкін, себебі, ол өшіріліп тұрса, дыбыстың нашарлығы неліктен екенін көп іздейді.

MIDI – синтезаторлар

Қазіргі кездегі шығарылатын платалардың көбі стереофониялық, олар MIDI стандартты.

Стереофониялық дыбыстық платалар екі әр түрлі қорлардан бір мезетте дыбыстарды шығарып, жазады. Сигнал – аудиоадаптерден шығарылатын бір дыбыс. Шектік квартетте әр аспапқа бір дыбыстан төрт сигнал қолданылады. Басқа жағынан, пианино сияқты полифониялық музыкалық аспап аккордтың әр нотасына бөлек сигнал қажет. Яғни пианисттың шынайы ойнауы үшін әр саусағына біреуден 10 сигнал керек. Адаптерде сигналдар көп болса, оның дыбысталуы шынайы шығады. Қазіргі күндегі жақсы адаптерлер бір мезетте 1024 сигнал шығара алады.

Ертеректе атақты жүйелік платада орналасқан синтезатор (мысалы, Yamaha компаниясынан) 11 және одан да көп сигнал алуға мүмкіндігі бар (YM3812 немесе OPL2 микросхемалары); OPL3 микросхемасы 20 дейін сигнал, стереофониялық дыбыс шығарады. Сонда да MIDI – да жұмыс істеу үшін қазіргі дыбыстық жүйелерде алдын-ала жазылған дыбыстық схемалар қолданылады; мұндай жүйелер – кестелік-толқынды синтезаторлар деп аталады.

Кестелік-толқындық дыбыстық платаларда жиілікті модуляцияланатын микросхемамен басқарылатын синтезделген дыбыстар орнына шынайы юыбыстар мен дыбыстық эффектілердің цифрлық жазбалары қолданады. Мысалы, мұндай адаптерден тркба дыбысы шыққанда, оның имитациясы емес, шынайы труба дыбысың естиміз.

Осы функциясы бар бірінші дыбыстық платалар адаптер микросхемасының жадысында сақталатын 1 Мб-қа дейін дыбыстық фрагменттері болды. Бірақ жоғары жылдамдықты PCI шинасы пайда болуымен және компанияның Операциялық Жүйесінің (ОЖ) көлемінің өсуімен қазіргі кезде дыбыстық платаларда программаланған кестелік-толқындық тәсіл қолданады, ол компьютердің ОЖ-сына 2-8 Мб дейін әр түрлі музыкалық аспаптардың дыбыстық бөліктерін жүктейді.

Қазіргі күнде дыбыстық жүйелер кестелік-толқындық синтезді түгелдей қамтиды, ал жақсартылған DirectX 8.x дыбыстық функциясы және одан жоғарылары MIDI-ді ойын фонограммасының жазбасы үшін қолданылады.

MIDI атағының факторларының бірі аппаратты жүзеге асатын сигналдар көлемі болады. Ең жақсы дыбыстық адаптерлерде, мысалы, Sound Blaster Audigy аппаратты 64 сигнал ойнай алады; өзге MIDI фонограммаларды шығару үшін қолданылатын дыбыстар программа арқылы жасалады. Егер дыбыстық плата аппаратты тек 32 MIDI сигналы болса немесе программалық ғана қолданса, жаңа модельді сатып алу туралы ойланыңыз.

Деректердің сығылуы

Көпшілік тақташаларда дыбыстың сапасы компакт дисктің сапасымен 44,1 кгц дискретті жиілікмен сәйкес келеді. Осындай жиілікте әрбір дыбысталуының минутың жазғанда, тіпті қарапайым дауысты жазуда дискілі кеңістіктің 11 Мб кетеді. Дыбысты файл өлшемдерін кішірейту үшін көптеген тақшаларда деректерді сығу қолданады, мысалы:

Saund Blaster ASP 16 тақшада дыбыстың сығылуы нақ сол уақытта мына қатынаспен 2:1, 3:1, 4:1 жүзеге асады. Дыбыстық сигналдарды сақтау үшін дискілі кеңістіктің үлкен көлемі қажет. Дыбыстық тақшаның көбінде оның соғылуы адаптивтік дифференциялдық импульсты кодтық модуляция арқылы орындалады. Ол файл өлшемін 50% дейін кішірейте алады.

IMA-ADPCM 16 сызықтық дыбыстық сигнал, әр сигнал үшін 4 битке сығылады. Шынында мұнда дыбыстық сапа нашар. Сондықтан ADPCM стандарты әлі жоқ. Мысалы Apple Hs компаниялары өз өнімдерін де IMA-ADPCM тереңдете қолдайды. Бірақ ол әр түрлі жасалады. Apple-дың AIFF және Ms-тығ WAV форматы сәкестенбейді және оларды қосу арнайы программа оқитыны қажет.

Дыбыстық адаптерді орнатқанда бірнеше кодектердің инсталляциясы өтеді.

Көптеген басқа программалармен қатар әртүрліліктің бірі ADPCM орнатылады. Сіздің жүйеңіздегі орнаған аудио сығылған программаның қай түрі орнағанын білу үшін басқару панелін ашыңыз және дыбыстар мультимедия түймесің шерту. Орнаған кодектер тізімін ашу үшін Windows 9x ОЖ-е келіп Audio сығу программасы параметрі жанында орнаған вкладку устройствада «+» шерту. Дыбыстық кодек тізімі және олардың Windows 200х құрылысы менюіндегі Оборудование менюда орналасқан. Жеке аудио жазба пайдалану үшін басқа жүйеде 2 компьютерде бір ғана аудио деректердің сығылу программасың қолдану керек. Дыбыс жазу үшін қолданған ортақ кодекті дыбыс жазу программасы көмегімен таңдауға болады. Ол компьютерлік емес ортада белгілі және DVD ойнағыштарда қолданады. Бұл әдіс көмегімен сығудың деңгейлі 30:1 одан да жоғары болады. MP3 дыбыстық файлдың сығылу форматы анологиялық MPEG сығу кестеде қолданады.

Көп функционалды сигналды процессорлар

Көптеген дыбыстық тақшаларда процессорлардың сандық өңделген сигналдардың процессорлары қолданады. Процессорлар көптеген универсалды дыбыстық тақшаларда орнаған. Мысалы: Sound Blaster Live сандық өңделген сигналдар тақшалардың программаланған процессоры7 EMU10K2 деректерді сығады. Мәтінді сөзге айналдырады, 3 мәрте дыбыстарды синтездейді. Сонымен қатар прцессорлар дыбыстың аппараттың аппараттық акселерациясың DirectX/DirectSound 3Dстандартты версиясына сәйкес. Аудиоағындар дыбыстың сапасың жақсарту үшін DSP программасың атқаруға болады. Жоғары сапалы DSP қолданушылар адаптерлердің кең таралуының арқасында құрылғылардың программалық жаңартуды жүргізуге мүмкіндік бар.

Зертханалық жұмыс 5. Компьютердің пайдаланатын қуатын есептеу. Қуатты пайдалануға байланысты мөлшерлі есебі. Компьютердің қажеттілігін нақты есептеу
Компьютердің пайдаланылатын қуатын қалай есептеуге болады?

Берілген тақырыптың өзектілік деңгейін білмеймін, себебі, бүгінгі таңда қуаттың кемшіліктер мәселелері жоқ. Кез келген компьютерлік әлемге кіріп қуаты 500-ден 1000‑Ватт-қа дейін қорек блогын сатып алу қиын емес, сондықтан қуат кемшілігі мәселесін ендігі мүлдем ұмытуға болады. Алайда «темірдің» қуат пайдалану мөлшерін білуіміз шарт.

Мен келесі жағдайға тап боламын: тапсырыс беруші адам жақсы (жоғары өндірілген) видеокартаны сатып алып, өзінің ескі жүйелік блогына орнатады, сол себептен мониторда сапасы төмен суретті көрсетеді, және ойыннан ешқандай рахат ала алмайды. Бұған керісінше қорек блогынан бір шоқ түтін шығып,түсініспеушілік пайда болады.

Ал осының барлығы қорек блогының қуаты барлық құрылғылар жиынтығының қуатынан аз болуы нәтижесінде болады, бірақ сатып алушы жаңа құрылғылар туралы білмесе, сатушы консультант оны ойға салуға ұмытып кетеді.

Өкінішке орай, компьютер компоненттерінің пайдаланылатын қуаты туралы шынайы мағлұматтарды табу мүмкін емес, себебі әрбір шығарушының жад модулі 5-В тан 20 В қа дейін қорек.

Бұл көрсеткіштердің осы түрде ауытқып отыруы жағдайымызды одан әрі қиындатады.



Компьютер компоненттерімен пайдаланылатын орташа қуат мөлшері келесідей болуы мүмкін:

  1. Орталық процессорлық пайдаланылатын қуаты - 50-120 Вт дейін ауытқып отырады. Бұнда жәй ережені қолдануға болады - процессордың такт жиілігі көбейген сайын онымен қоректенетін қуат мөлшері арта түседі.

  2. Аналық тақшаның пайдаланатын қуаты - 15-30 Вт. Шынайы қолданылатын қуат RAID- тексеруші, дыбыстық тақша және т.б. сияқты құрылғылардың болуына байланысты.

  3. Видеокартаның қолданылатын қуаты - 60-130 Вт. Қосымша қоректенетін видеокарталар бұдан көп есе артық. Солай, қосымша қорексіз видеокарта 50-70т, ал онымен 100-130 Вт қа дейін пайдаланылады.

  4. Жедел жад модулінің қолданылу қуаты 5-20 Вт дейін. Модуль сыйымдылығы артқан сайын, ол соғұрлым көп қорек етеді. Сонымен қатар, әртүрлі фильтрлейтін конденсаторлар тәрізді «салпыншақтар да» қолданылатын қуат мөлшерін көбейтеді.

  5. Қатты дисктің қолданылу қуаты 15-60 Вт. Қатты дискінің қолданылу қуаты оның өтпелі жағдайына тікелей байланысты, файлдарды іздеу кезінде т.б. соған ұқсас әрекеттер компьютерді іске қосқанда да жүзеге асады. Себебі, бұл кезде қатты диск диагностикадан өтеді, ол өз кезегінде онымен жұмыс істеу кезіндегі критикалық қателерді табады.

  6. CD - ROM , CD - RW , DVD - ROM, DVD - RW қолданылу қуаты - 10-25 Вт дейін. Қолдану диск айналу жиілігінің оның максималды жылдамдығына байланысты. Нашар дисктерді оқыған кезде айналу жылдамдығы ауытқып отырғанда, тоқ әдеттегі дискті оқу кезеніндегідей емес, бұдан көп есе көп мөлшерде қуатты талап етеді. Тағы бір айта кететін жайт, «комбайндер» DVD дисктерінің оқылуы, CD - RD жазу, сонымен қатар қарапайым дисктерді оқу қуаты қолданудың барлық рекордтарын жаңартуда.

  7. Флоппидисководқа жұмсалған қуат 5 - тен 7 Вт дейін. Дисководпен қолданылатын қуат мөлшері өндірілуден ғана байланысты болады, себебі олардың барлығы бірдей жылдамдықта жұмыс істей береді.

  8. Дыбыстық тақшаның қолданылатын қуат мөлшері - 5-10 Вт. Дыбыстық тақшаның қолданылатын қуат мөлшері оның санатына байланысты, себебі Hi-Fi санатты тақшалар орташа санаттағы дыбыстық тақшаларға қарағанда едәуір көбірек болып келеді.

  9. Салқындату вентиляторы қолданылатын қуат мөлшері 1-2Вт дейін. Бұл көрсеткіш аз мөлшерде болса да, оған өте көп назар аудару керек. Үйдегі компьютерде вентилятордың саны 5-тен асып кетуі мүмкін. Мысалы, 1 вентилятор процессорға, 1 видеокартаға, 1 блоқка, 1 қатты дискіге, 1 қосымша ретінде.

  10. Енгізу/шығару порттарына жұмсалатын қуат мөлшері - 8-10 Вт дейін жетеді. Қазіргі кездегі ДК берілген порттардың саны 5 ке дейін жетеді. USB порттан екеу, СОМ порттан - екеу, LPT- біреу. Сонымен қоса, егер аналық тақшада дыбыстық интеграциялық карта бар болса, онда Game port сызықтық енгізу/шығару және микрофонға арналған порттар қосылады.

  11. Локальді картаның қолданылатын қуат мөлшері 3-5 Вт дейін.

  12. Берілген мағлұматтарға негізделе отырып, сіз өз компьютеріңіздің жуықта алғандағы қолданылатын қуат мөлшерін анықтай аласыз.

Қорыта келе, компьютермен жұмыс істеушілердің көбісі блокты ол жанып кеткеннен кейін ғана ауыстыратыны туралы айта кетпекпін. Әрине шектеулі бюджеттегі «сынбаса - тиіспе» принципі дұрыс. Бірақта блоктар көбінесе сынбайды: олар жұмыс істей береді, уақтылы өшіп отырады да өз ұяшықтарына қуаттың штаттық емес мәндерін беріп отырады.

Бұл кезде компьютер істейді, бірақ оның іс әрекеті аяқ асты ауытқып отырады, сіздер бұның салдарын бағдарламалардан іздейсіздер, бірақ бұл салдардың шын мәнісіндегі кінәлі - шамадан тыс жүктелген блок болып табылатынын білмейсіздер.



Кеңес: Компьютерді білікті пайдаланушылар қуат қолданылу мөлшерін есептеп жатпайды, олар жай ғана жоғары сапалы қорек көзін сатып алады, оның қуаты 400 Вт жоғары болады, сондықтан олар қолданылатын қуат мөлшері туралы мүлдем ойламайды.

Зертханалық жұмыс 6. Процессорлар (микропроцессорлар). Бірінші ДК пайда болғанға дейін. Процессор параметрлері. Мәліметтер шинасы. Адрестер шинасы. Ішкі регистрлер. Процессор режимдері. Процессордың жұмыс істеу жылдамдығы. Процессордың тактілі жиілігі және жүйелік тақшаның тактілі жиілігі (2 сағ).
Микропроцессордың жалпыланған құрылымы. Микропроцессордың негізгі өндірістік салалары. Болашақтағы микропроцессор. Микропроцессорлық жинақтар Процессорлардың параметрлері мен құрылғыларын сипаттау адамды көбінесе шатастырады. Мәліметтер шинасы мен адрес шинасының разрядтылығы, жылдамдығы секілді процессорлардың кейбір параметрлерін қарастырамыз. Процессорларды екі негізгі параметрлерге жіктеуге болады: разрядтылық және жылдамдық. Процессор жылдамдығы - қарапайым түсінік. Жылдамдық мигагерцпен (МГц) өлшенеді; 1 МГц бір сикундтағы миллион тактіге (қадамға) тең. Жылдамдық жоғары болған сайын процессор тез жұмыс жасайды. Процессор разрядтылығы – күрделілік түсінік. Процессорғаа разрядтылық негізгі параметрі болып табылатын үш маңызды құрылғы болып кіреді: - мәліметтерді еңгізу және шығару шинасы; - ішкі регистрлер; - жады адресінің шинасы. Төмендегі кестеде IBM PC және оған сәйкес келетін компьютерлерде Intel процессорлар тобының негізгі спецификациясы келтірілген. Бұл кестеде Intel фирмасымен сәйкес келетін процессорлар тобының спецификациясы келтірілген. Келесі тарауларда келесі спецификациялар толығырақ қарастырылады. Pentium II және Pentium III процессорлар платасының 512 Кбайтты екінші деңгейлі кэш – жадысынан тұрып, процессордың жарты жиілігінде жұмыс жасайтынына назар аударыңыз. Ал Xeon процессорларының екінші деңгейлі кэш – жадысы 512 Кбайт, 1 Мбайт немесе 2 Мбайттан тұрып, процессордың жиілігінде жұмыс жасайды. Процессор жиілігінде жұмыс жасайтын екінші деңгейлі кэш – жадысы Celeron және Pentium II РЕ, сондай – ақ AMD – K6 – 3 процессорларында орнатылды. Қазірде жаңа процессорлардың барлығында екінші деңгейлі кэш – жадысы процессор жиілігінде жұмыс жасайды. Кестеде транзистор санын көрсету кезінде Pentium Pro және Pentium II процессорларына орнатылған 256 немесе 512 Кбайтты стандартты екінші деңгейлі кэш – жадысы транзисторлар ескерілген жоқ. Екінші деңгейлі кэш – жадысы қосымша 15,5 (256 Кбайт), 31 (512 Кбайт) немесе 62 млн. (1 Мбайт) транзистордан тұруы мүмкін. 50

Процессорлардың жылдамдығы Жылдамдық – бұл процессордың сипаттамаларының бірі, оны көбінесе әр түрлі түсіндіреді. Осы тарауда сіз процессорлардың, оның ішінде Intel процессорларының жылдамдығы туралы білетін боласыз. Әдетте компьютордың жылдамдығы МГц- пен өлшенетін такт жиілігіне байланысты болады. Ол шағын қалайы контейнер ішіне алынған кварц кристалы болып табылатын кварцты резонатор параметрімен анықталады. Кварц кристалында электр кернеуінің әсерінен кристалл формасымен және өлшемімен анықталатын жиіліктегі электр тогының тербелуі пайда болады. Осы айнымалы ток жиілігі такт жиілігі деп аталады. Әдеттегі компьютер микросхемасы бірнеше милион герц жиілігінде жұмыс жасайды (Герц – секундына бір рет тербелу). Жылдамдық мегагерцпен, яғни секундына миллион циклмен өлшенеді. Сурет 1-де синусойдалы дыбыс графигі көрсетілген.



Сурет 1. Такт жиілігі түсінген графика түрінде көрсету.
Бұйрықты орындауға жұмсалатын уақыт та тұрақсыз болып келеді. 8086 және 8088 процессорларында бір бұйрықты орындау үшін 12 такт кетеді. 286 және 386 процессорларында бұл көрсеткіш бір операцияға орташа есеппен 4,5 тактіге дейін кішірейді. Pentium процессорында екі паралель конвейерді және басқада қулықтарды қолдану орташа статистикалық бұйрықты орындау уақытын бір тактіге дейін қысқартуға мүмкіндік берді. Соңғы үлгідегі Pentium Pro Pentium II/ III, Celeron және Xeon процессорларында бір такт ішінде кемінде үш бұйрық орнатылды. Бұйрықты орындауға қажетті тактінің түрлі саны такт жиілігіне (яғни, бір сикундтағы такт саны) ғана негізделген компьютердің өнімділігін салыстыруды қиындатады. Бірдей такт жиілігінде процессордың бірінің екіншісіне қарағанда жылдам жұмыс жасайтындығы неліктен? Оның мәнісі өнімділікте. 486 процессоры 386 процессорымен салыстырғанда жоғары жылдамдыққа ие, себебі оған бұйрықты орындау үшін 386 – ға қарағанда 2 есе кем такт керек болады. Ал Pentium процессоры үшін 486 – ға қарағанда 2 есе кем такт қажет. Осыған байланысты такт жиілігі 133 МГц болатын 486 процессоры 75 МГц такт жиілікті Pentium процессорына қарағанда баяу жұмыс жасайды. Процессорлардың салыстырмалы нәтежелігін салыстыра отырып, 600 МГц такт жиілігіне жұмыс жасайтын Pentium III процессорының өнімділігінің теориялық тұрғыдан 900 МГц такт жиілігінде жұмыс жасайтын Pentium процессорының өеімділігіне тең екендігін көруге болады. Сондықтан такт жиілігіне ғана сүйеніп, компьютер өнімділігін салыстыруға болмайды, жүйе нәтежілігіне басқа да факторлардың әсер ететінің назарға алу керек.

Орталық процессор нәтежілігін бағалау едәуір күрделі нәрсе. Ішкі архитектуралары әр түрлі болып келетін орталық процессорлар бұйрықтарды түрліше орындайды: бірдей бұйрықтар түрлі процессорларда не тез, не жай орындалуы мүмкін. Әр түрлі жиілікте жұмыс жасайтын түрлі архитектуралары орталық процессорлардысалыстыруда орташа шаманы табу үшін Intel процессорлардың салыстырмалы нәтежелігін өлшеуге арналған эталондық тестінің өзгеше құрамын ойлап тапты. Бұл жүйе жуық арада 32 – разрядты процессорлардың нәтежелігін өлшеу мақсатында толықтырылды. Жүйе iCOMP 3.0 индекстері келтірілген:




Мәліметтер шинасы. Адрестер шинасы. Ішкі регистрлер.

Дербес компьютерлердің атақты шиналарының бірі болып - IBM PC бөлімдеріндегі алғашысы XT архитектурасының шинасы XT- Bus табылады. Салыстырмалы қарапайым, 20-разрядты (1 Мб) адрестік кеңістіктің ішінде 8-разрядты мәліметтермен ("8/20 разрядтылық" болып белгіленеді) алмасуды қамтамассыз етеді, 4.77 МГц жиілігінде жұмыс жасайды. IRQ жолдарын ортақ пайдалану жалпы жағдайда мүмкін емес. 62-контактілі алып-салғыштарда (разъемах) конструктивті жасалған. ISA (Industry Standard Architecture - өнеркәсіптік стандарт архитектура) - PC АТ (басқа атауы - АТ-Bus) түріндегі компьютерлердегі негізгі шина. XT-Bus-тың кеңейтілген түрі болып табылады, разрядтылығы - 16/24 (16 Мб), тактілі жиілігі - 8 МГц,шекті істеп шығу қабілеттілігі -5.55 Мб/с. Сонымен қатар, IRQ-ді бөлістіру мүмкін емес. Стандартты емес ұйымдастыру Bus Mastering мүмкін, бірақ ол үшін бағдарламаланған 16-разрядты DMA каналы қажет. 62-контактілі алып-салғыш XT-Bus түрінде конструктивті жасылған. Оған 36-контакілі алып-салғыш кеңейткіші тіркелінген.



EISA (Enhanced ISA - кеңейтілген ISA) – функционалды және конструктивті кеңейтілген ISA. Сыртқы алып-салғыштары ISA-дағыдай, және оларға ISA платалары да салынады, бірақ алып-салғыш түбінде қосымша бірқатар EISA контактілер болады, ал EISA платаларында қосымша контактілер қатары бар алып-салғыштың едәуір жоғары аяқты бөлігі болады. Разрядтылығы - 32/32 (адресті кеңістігі - 4 Гб), сонымен қатар 8 МГц тактілі жиілігінде де жұмыс жасайды. Шекті істеп шығару қабілеттілігі- 32 Мб/с. Bus Mastering-ті ұстанады – шинадағы кез келген құрылғылар тарапынан шинаны басқару режимі, шинадағы құрылғыларға рұқсат алуды басқаруға арналған арбитраж жүйесіне ие, құрылғылар параметрлерін автоматты түрде реттеуге мүмкіндік береді, IRQ және DMA каналдарын бөлістеру мүмкін.

МСA (Micro (Сhannel Architecture - микроканалды архитектура) – IBM фирмасының PS/2 компьютерлерінің шинасы. Басқалардың біреуімен де сыйыспайды, разрядтылығы - 32/32, (базалығы - 8/24, қалғандары – кеңейтушылер ретінде). Bus Mastering ұстанады, арбитраж бен автоматты конфигурацияға ие, синхронды (алмасу циклінің ұзақтығы қатаң белгіленген), шекті істеп шығару қабілеттілігі - 40 Мб/с. Конструктивті түрде тұтас бір үш секциялы алмалы-салмағыш (разъем) (VLB-дағыдай) көрінеді. Бірінші, негізгі секция - 8-разрядты (90 контактілі), екіншісі - 16- разрядты кеңейтуші (22 контакттілі), үшінші - 32- разрядты кеңейтуші (52 контакттілі). Негізгі секцияда дыбыс сигналдарын тасымалдауға арналған жолдар қарастырылған. Қосымша алмалы-салмағыштардың бірінің қасына бейне кеңейтуші (20 контактілі) алмалы-салмағыш орнатылады. EISA мен МСА көп жағдайда параллельді, EISA-нің пайда болуы бұл IBM-нің МCА архитектурасына меншігімен түсіндіріледі.

VLВ (VESA Local Bus - VESA стандартының локальды шинасы ) - 32-разрядты (ISA шинасына қосымша). Конструктивті түрде ISA алмалы-салмағыш болғанда қосымша алмалы-салмағыш болып табылады (МСА кесілді 116- контактілі,). Разрядтылығы - 32/32, тактлі жиілігі - 25..50 МГц, алмасудың шекті жылдамдығы - 130 Мб/с.Электронды түрде процессордың локалды шинасы түрінде жасалынған – процессордың көптеген шығатын және кіретін сигналдары аралық буферизациясыз VLB-платаларына беріледі. Осының салдарынан процессордың шығыс каскадына түсетін күш өседі, локалды шинадағы сигналдар сапасы нашарлайды және оның бойымен алмасудың сенімділігі төмендейді. Сондықтан VLB қондырылатын құрылғылар санына қатаң шектеу қояды: 33 MГц -те - үшеу, 40 МГц-те – екеу, және 50 МГц-те - біреу, сонымен бірге олардың барлығы жүйелік платаға етене енгізілген болғаны жақсы.

РCI (Peripheral Component Interconnect – сыртқы компоненттерді байланытыру) – VLB-нің EISA/MCA жағында дамуы. Басқалардың біреуімен де сыйыспайды, разрядтылығы - 32/32(кеңейтілген нұсқасы - 64/64), тактлі жиілігі - 33 МГц дейін (PCI 2.1 - 66 МГц дейін), істеп шығару қабілеттілі - 132 Мб/с дейін (66 МГц-гі 32/32 үшін 264 Мб/с және 66 МГц-гі 64/64 үшін 528 Мб/с), Bus Mastering ұстанады және автоматтандырылған конфигурация. Бір сегментегі шинаның алмалы-салмағыштар саны төртеумен шектелген. Сегменттер бірнеше болуы мүмкін, олар бір-бірімен көпірлер (bridge) арқылы байланысады. Сегменттер түрлі топологияда (бұтақ, жұлдызша және т.б.) байланысуы мүмкін. Қазіргі таңда ең танымал шина, сонымен бірге басқа да компьютерлерде қолданылады. Алмалы-салмағышы MCA/VLB-қа ұқсас, бірақ ұзынырақ (124 контактілі). 64-разрядты алмалы-салмағыштың өз кілті бар қосымша 64-контактілі секциясы болады. Оларға арналған карталар мен алмалы-салғыштардың барлығы 5В, 3.3 В сигналдар деңгейінен ұстанатындар мен әмбебаптар болып бөлінеді; бірінші екі тип бір-біріне сәйкес келуі керек, ал әмбебап карталар кез келген алмалы-салғышқа салынады.

PCMCIA (Personal Computer Memory Card International Association – дербес компьютерлерге арналған жады платаларын шығарушылар ассоциациясы) - NoteBook класына жататын компьютерлердің сыртқы шинасы Модулдың басқа атауы PCMCIA - PC Card. Барышна қарапайым, разрядтылығы - 16/26 (адрестік кеңістігі - 64 Мб), автоконфигурацияны ұстанады, құралғыларды компьютердің жұмыс жасау процессінде қосуға және айыруға болады. Конструктивтілі - миниатюрлі 68-контактілі алмалы-салмағыш. Ток төзінің контактілірі барынша ұзын етіліп жасалынған, бұл деген өз кезегінде компьютер тоғы қосылып тұрғанда картаны салып және қайта суыруға мүмкіндік береді.

USB шинасы

USB шинасы компьютер (құрылғының орталық процессоры) мен жүйе конфигурациясының динамикалық (ыстық) өзгерісі жағдайында оған жалғанған перифериялық құрылғылар (ПҚ) арасында мәліметтер алмасымын қамтаммассыз етуге арналған. Сондықтан USB-ге цифрлы бейнекамера мен қатты жоғарғы жылдамдықты дискілерден басқа барлық периферийнді құрылғыларды жалғаған жөн. Әсіресе бұл интерфейс, фотокамералар секілді жие қосылып сөндірілетін құралдарды жалғау үшін ыңғайлы. USB-ге арналған алмалы-салғыштардың конструкциясы көп рет қосып-бөлуге есептелінген. Тек ғана мәліметтермен алмасудың екі жылдамдығын қолдану мүмкіндігі шинаның қолданысын шектейді, бірақ интерфейстің жолдарының санын едәуір азайтады және аппаратты іске асыруды жеңілдетеді. Тікелей USB-ден қоректену тек аз тұтынатын пернелер тақтасы, тышқан, джойстик және т.б. секілді құрылғылар үшін мүмкін. USB хост-контроллері операциялық жүйенің түрлі көмекшілерімен (службами) белсенді түрде өзара байланысады. Мысалы, ОЖ-де энергия ресурстарын басқару АРМ (advanced power management) көмекшісі болған кезде USB-дің БЖ (ПО) ұстап қалып, бұл көмекшінің, нақты құрылғының жұмыс күйінің қызметін тоқтатуға және қалпына келтіруге арналған сұранысын орындайды. USB-дің қолданбалы интерфейсінде берілген ОЖ-ге арналған құрылғылардың стандартты класстарының драйверін болады. Бұл жерде ОЖ-нің ерекше көмекшілеріне жүгіну қолданылады, дербес жағдайда Windows 95 үшін РпР.стандартты емес жабдықтарды шығарушылар USB шинасының Шинаның жүйелік БЖ мен алмасудың арнайы хаттамалары клиенттік БЖ-тан (қолданбалы бағдарламалардан) USB шинасының бірге қолданатын ресурстарына, оны екі нүктелі байланыс жүйесіне әкелу арқылы, маркер арқылы рұқсат алудың орталық басқаруындағы күрделілікті жасырады. Мінекей, USB осындайлығымен, клиенттік БЖ адресатпен тілей жұмыс жасайтын PCI, EISA, PCMCIA ерекшеленеді.




Сурет 1. Дербес компьютердің құрылымдық схемасы
Бақылау сұрақтары:

  1. Микропроцессор түсінігі. Микропроцессор жасау технологиясының түрлері.

  2. Микропроцессор (поколения) буындары және олардың негізгі мүмкіндіктері.

  3. Intel фирмасының процессорларының түрлері.

  4. Дербес компьютердің құрылымдық схемасының негізі?

  5. USB хост-контроллері деген не?

  6. Аналық плата қайда орналасқан?

  7. VLВ, РCI шиналары түсінігі?

  8. USB шинасы деген не?

Зертханалық жұмыс 7. Жедел жады: негізігі түсініктер. ROM типті жады. DRAM типті жады. Кэш-жады — SRAM.

Еске сақтау құрылғылары.Тұрақты еске сақтау жады. (ПЗУ)

Тұрақты еске сақтау қондырғысы компьютердің ақпараттық құрылым ерекшеліктері туралы информацияларды және информацияны ендіру/ шығарудың базалық жүйесін еске сақтайтын микросхемалардан тұрады. (BIOS-BASIC INPUT / Output system).

BIOS компьютер іске қосыла салысымен төмендегі операцияларды іске асырады:


  1. Компьютерде орналастырлған қондырғылардың параметрлерін анықтау.

  2. Операциялық жүйе файлдарының іске қосылуы туралы нұсқау алу.

  3. Процессор мен компьютердің басқа құрылғылары арасындағы байланыс түрін анықтау, BIOS операцияларын жасаумен Award6 AM16 Phoenix, Technologies фирмалары IBM сериясымен сәйкестендіріп жасайды.

Информация ендіру/шығарудың базалық жүйесі (ROM BIOS), IBM компьютерлерін қолданудың ППЗУ (EROM) – тұрақты сақталтын бағдарламамен қамтамасыз ету бөлігі болып табылады. Қазіргі ИВС-терде BIOS тұрақты есте сақтау қондырғысында (ПУЗ) сақталмайды, одан да жетілдірілген электрондық құрылғы EPROM- Flash rom bios – немесе Flash (флэш) –те сақталады. Бұл құралдағы информацияны жүйелік платада ультракүлгін жарық көзінің және программаторсыз- ақ өшіруге немесе қайта бағдарламалауға болады. Бұл құрал кеңейту шинасында ROM –ды қайта бағдарламалау үшін орнатылады. Жаңа бағдарламаны қою үшін фирмалық дискетті қолдануға болады.

EPROM жад микросхемасы



SETUP бағдарламасына кіру кестесі.

BIOS пернелер ескерту.

PHOENIX Ctrl-Alt-Del F2 қате болғанда

ZENITH Ctrl-Alt-INS -

AWARD Ctrl-Alt-ESС компьютер қосылған.

BIOS маркасын компьютерді іске қоқан кезде экранда көруге болады: AMI BIOS (с) 1992 American Megatrende. BIOS компьютер құрылымын тексерген соң операциялық жүйені жадыға жүктеп, жұмысты басқаруды соған береді. Флэш-жад (тұрақты қайта бағдарламалауға болатын жад (ППЗУ) ультракүлгін сәулемен немесе электрондық тәсілмен өшіруге болады). Бұл қатаң өнім деп аталады да ИЕЖ үшін BIOS болып есептеледі.



Оперативтік еске сақтау құралдары (ОЗУ - RAM)

Оперативтік еске сақтау құралдары – ағылшынша Raudom Access Memory – RAM - оперативтік жад деп аталады да жеке тақшаларға орнатылған микросхемалардан тұрады. Оларды жад модульдары деп атайды да информацияларды уақытша сақтау үшін қолданылады. Оның тұрақты жадтан айырмашылығы, компьютер сөнген кезде жадтағы информацияларды жоғалтады. Жады модулінің негізгі сипаттамалары:



көлемі (сиымдылығы)- мегабайтпен есептеледі. олар 16, 32, 64,128 мб болады.

информацияны оқу уақыты - деректерді ұяшықтардан табуға, оқуға / өшіруге кететін уақыт 60 – 70 Нс.

Жад микросхемалары физикалық құрылымы жағынан екі топқа: динамикалық (бағасы арзан ) және статикалық болып бөлінеді. Динамикалық (DRAM) жад микросхемаларында информацияларды жоғалтудан сақтау үшін оны жиі – жиі регенерация деп атап аналық тақшадағы арнайы контроллер арқылы белгілі бір уақытта орындап отырады. Динамикалық жадтың бұл қасиеті одан информацияны жылдам алуға кедергі жасайды. Статикалық жад (SRAM) регенерация процесін қажет етпейді, сондықтан деректерді жылдам алуға мүмкіндік береді. Жад модульдері контактлерінің орналасу ретіне байланысты ZIP, SIP және SIMM болып бөлінеді. Қазіргі кезде контактлері бір қатар болып орналасқан SIMM модулі көп қолданылады. (Single In line Memory Module ). SIMM модулі 30 және 72 контактлі болып бөлінеді. Олар 386, 486 процессорларында қолданылған.

Pentium процессорларында қолданылмайды. Соңғы кезде SIMM –ге ұқсас DIMM 168 контактілі модульдері пайда болды.



Оперативтік жады ерекше логикалық құрылымнан тұрады да 4 категорияға бөлінеді:



  1. Базалық жад (Conventional Memory) – 640 Кб. Оны операциялық жүйе қолданады.

  2. Жасырын немесе жоғарғы жады (Shadow Memory, UBM – Upper Memory Blocks) – ол 640Кб – 1Мб аймақта жатады да сыйымдылығы 384 Кб болады. Оны жүйелік бағдарламаларға қолдануға болады, ал қолданбалы бағдарламалар үшін жұмыс істемейді.

  3. Қосымша жады (Expanded Memory) - сирек толықтырылып тұратын жасырын жадтың бір бөлігі. EMS тәсілі бойынша қолданылады, Lotus Development, Intel және Microsoft фирмалары бірігіп қолданбалы бағдарламалармен жұмыс істеу үшін жасаған.

  4. Кеңейтілген жады (Exрtended Memory) – қолданбалы бағдарламаларға арналған. Бұл жадта жұмыс істеу үшін процессор нақты жұмыс режимінен қорғанып отыруы керек. Бұл операцияны ЕММ386 драйверін пайдаланып процессорлар жылдам орындайды.

КЭШ – жад

Кэш – жады – бұл статикалық оперативті еске сақтау құралы. Ол екі қатарлы контактлі, информация табу уақыты 20 нс болатын микросхема. (DIP – Dual In line Package). Кэш – жады 10 МГц жиілікте жұмыс істейтін процессорлардың пайда болуына байланысты қажет болды. 25 МГц жиілікте жұмыс істейтін процессорлардың периоды 60 – 70 нс. Бұдан процессордың жұмыс істеу өнімділігі азаяды. Бұл жағдайда кэш – жадысы көмекке келеді. Компьютерлерде стандартты кэш – жады 256 Кб, бұл проблеманы шешуге мүмкіндік береді. Кэш – жиі қажет болатын деректерді сақтауға арналған жадының аймағы.



Бекіту сұрақтары:

  1. Жедел жады: негізігі түсініктері қандай?

  2. ROM типті жады дегеніміз не?

  3. DRAM типті жады дегеніміз не?

  4. Кэш-жады — SRAM дегеніміз не?


Зертханалық жұмыс 8-9. Винчестердің жұмыс принципі. Қатты диск жинақтауыштарының жұмыс принципі. Қазіргі заманғы ноутбук құрылғысы. Чипсет және платформа. Процессор. Жедел жады. Бейнежүйе. Қатты дискілер (2 сағ).

Ноутбукты таңдау - стресс жағдайын бірден туғазады. Нарықтағы модельдер саны әр алуан. Жаңадан шыққан түрлері апта сайын жаңартылып отырады. Технологиялар үздіксіз жаңартылып - бір ветринада төрт түрлі ноутбуктарды кездестіруге болады. Сатушылардың каталогтарынан түк түсінбейсін. Ерекшеліктерінің қытай тіліндегі жазылуы мен көп сатылы болуы (Sony VAIO VGN-SZ4XRN/C — бұл міндетті түрде, түсінесіз бе, «/С» міндетті болу керек, онсыз болмайды) атаулары сатып алушыны қиын жағдайға әкеп соғады.

Жетер. Енді қанша шыдауға болады? Пайдаланушылардың басындағы умаждануды енді ойламаймыз! «Mobi» көмекке келуде, бұл дәрісте біз ноутбук құрылғысының ішімен танысамыз. Портативті компьютерлердің барлық компоненттерін жеке алып қарастырамыз. Аталған барлық «Core 2 Duo Т7800», «GeForce Go 7900», «4965AGN» және «965 Express» түсініктерінің арасында өзіңізді ыңғайлы сезінетін боласыз. Тек қана уақыт берсеңіз болғаны.

Ал бастауын ертеден бастаймыз. Ноутбуктардың құрылғы санаты ретінде қалыптасуынан.

Ноутбуктың тарихы.

Ноутбуктың шыққан мезгілін тура айтып беру қиынға соғады. Мәселе анықтамаларда - ноутбук деп нені қарастырамыз? Бірінші ықшамдалған дисплеймен біріктірілген компьютерлер 1980 жылы пайда болатын. Бірақ оларды ноутбук деп айтуға болмайды.



Айтарлық, Epson НХ-20, 1981 жылы шығарылған (Сурет 1), ол акуумулятормен шығарылған болатын, соның салдарынан өз бетінше қолданыла беретін. Оның массасы не бары 1,6 кг болатын. Басқа жағынан қарағанда, СК экранның көлемі өте кішкентай болды. (120x32 нүктеге дейінгі аралықта). Сонымен қоса, дисплей жанымен орналасқан болатын. Мағлұмат тасушы негізінде микрокассеталар қолданылған болатын. Қазіргі кездегі адамның көзқарасына сүйінсек, ол электронды жазу машинасының «қу гибридіне» калькуляторға, магнитофонға немесе қарапайым кассалық құрылғыға ұқсас болатын.


Сурет 1. Ең алғашқы компактты компьютер - Epson HX- 20
Сол сияқты ерте шыққан портативті компьютер isfy gjhnfnbdn3 компьютер Osborne 1 (Сурет 2), ол да 1981 жылы жарық көрді, бірақ техникалық жағынан әлдеқайда қызықты болатын. Екі 5,25 дисководты, 13 см диогнальды ңлкен экран (бірақ, CRT), сырты екі бөліктен құрылған. Бірақ та құрастырылған аккумуляторы жоқ болатын. Ал салмағы 10,7 кг болатын. Компьютер деп санауға келмейтін сияқты, солай ма?



Сурет 2. Osborne 1, поративті ДК нарығындағы пионер

Сол кезден бастап портативті компьютерлер нарықта үзілмей шығарылып отырды, бірақ олардың қайсысын да болмасын белгілі бір жетіспеушілік көрініп тұрады.

1986 жылы және 1987 жылы шығарылған IBM PC Convertible (Сурет 3) және Toshiba Т1000, сыртқы пішінінің мөлшері аз болса да, экрандарының сипаттамалары өте қарапайым болатын.

Бірақ олар өздерінің нысандары бойынша поративті компьютерлерге ұқсаған болатын.




Сурет 3. IBM PC Convertible компьютерлері
Ең алғашқы ноутбук деп атауға болатын құрылғы NEC UltraLite (Сурет 4). Ол 1988 жылы шығарылып, шын мәнісінде көтеріліс құрылғысын атауына ие болды. Алғаш рет ДК ықшамды және жіңішке қалпында орнатылған болатын, ол қазіргі кездегі ноутбуктардың сыртқы пішіні бойынша ажыратылмайды. Бірақ оның процессоры ескілеу. Ол кездегі индустрия 80286-ға көшкен болатын, ал NEC UltraLite 8086-да негізделген болатын.

Сурет 4. Ноутбук деп санауға болатын алғашқы компьютер - NEC UltraLite
Шын мәнісінде сәтті және кең өріс алған ноутбук - Compaq LTE (Сурет 5). Ол бір жылдан кейін жарық көрді. Ол 8086 процессоры мен де (9,95 МГц) сол сияқты 12-мегагерцті 80С 286 мен де шығарылған. Сол сияқты ол қатты дискпен қамтылған. Монохромды СК экранның рұқсаты 640x200 тең болатын.


Сурет 5. Коммерциялық тұрғыдан қарастырғанда, алғаш ең сәтті ноутбук Compaq LTE
1990 жылдың басындағы жаңа енгізулер Apple компаниясының шығармашылығына тікелей байланысты болды. 1991 жылы шыққан PowerBook 100, 140 және 170 пернетақта алғаш рет корпустың түбіне жылжытылады, ал оның алдыңғы жағында трэкбол орналасты. 1993 жылы компания сенсорлы панелі бар алғаш ноутбукты ұсынды. Ол кейіннен партотивті компьютерлердің стандартты манипуляциларына айналды.

Бұл екі оқиға арасында 1992 жылы IBM компаниясы ерекшеленеді, ол алғаш рет TFT-түрлі - түсті дисплеймен қамтылған, диогналі 10,4 - ThinkPad 700с ноутбугын шығарды.




Сурет 6. Apple PowerBook 100 сериясында ноутбуктар қазіргі кездегі ноутбуктарға ұқсас болды.
Аталған жағымды ерекшеліктердің барлығы кейіннен нарықтағы барлық қатысушыларымен енгізілген болатын. Соның салдарынан даму процесі күшейе түсті де өнімділік сапасы жоғарылай берді, массасы керісінше азайып, одан әрі дамыған дисплейлер т.б. құрылғылар шығарылған болатын. Құрылғысы жағынан қарастырсақ, ақырғы 15 жылдың ішінде ноутбуктар кереметтей өзгеріске ұшырамады.
Қазіргі кездегі ноутбуктардың құрылғысы

Қазіргі кездегі ноутбук екі бөліктен тұрады: оның төменгі жағында көбінесе электронды толықтырулар, барлық коммуникационды порттар мен кеңею слоттары, басқару құрылғылары орналасқан. Жоғары бөлігінде қақпағында - экран орналасқан. Кейбір кездерде қақпағына динамика немесе микрофон орнатылады (бірақ олар корпусқа да орнатылуы мүмкін). Экранның үстіңгі жағында орнатылған веб - камераларды да кездестіруге болады.

Корпустың ішінде аналық тақша орналасқан, онда барлық электронды компоненттер бар. Олардың бір бөлігі тақшаның үстінде орналасып, ауыстыруға жатпайды. Басқа бөлігі бір тетікшілерге орнатылады. Берілген бөлу маңызды болып табылады. Себебі ол ноутбукты таңдауға үлкен әсерін тигізеді.

Басында ноутбуктар үстел компьютерінің қарапайым компоненті ретінде құрастырылған болатын. Бірақ кейіннен осы жолдың тиімсіздігі көзге түсе бастады, себебі осы жол батареймен жұмыс істеу уақытын қатты шектеп отырды - ол портативті компьютер көрсеткішінің ең негізгісі болып табылады. Сондықтан 1990 жылы мамандырылған компоненттер (тікелей ноутбуктарға арналған) шығарыла бастады. Біріншісі - Intel 386SL мобильді процессоры болып табылады. Оның көмегімен портативті компьютерлерді өңдірушілер жаңа кезеңге көшті - одан бұрын көшу процесі жоғары электрді қолданылу салдарынан қиынға түскен болатын (80836 процессоры).

Кейіннен компоненттер саны портативті мамандырылған болып шықты. Бүгінгі күнге олардың ноутбукқа қолданылатын барлық түйіндері арнайы соларға құрастырылып отыр немесе мобильді қажеттіліктерге сай оптималды негізделген. Олардың ең негізгілерін қарастырайық.

Чипсет және платформа

Кез келген компьютер мен ноутбуктың жекелеген негізі болып табылады. Чипсеттің микросхемалы тақшасында орнатылып, ауыстыруға жарамайды. Бүкіл платаның қайтадан толық жаңартылуы да мүмкін емес. Себебі, әрбір плата белгілі бір ноутбуктың моделі үшін қарастырылған. Жөндеу жұмысын ғана жүргізуге болады - егер де плата жұмыс істемесе, жаңасын орнатқан дұрыс болар.



Қазіргі кездегі ноутбуктарда: «платформа» концепциясы қолданылады: чипсет, процессор және басқа да компоненттерден тұратын құралдар жиынтығы». Коммерциялық жағынан қарағанда, бұл көрсеткіштердің ең айқын және сәттісі Intel Centrino (Сурет 7) болып табылады. Оның құрылымы басынан ақ талаптандырылып, қазіргі кезге дейін мүлдем өзгермеген деуге болады. Платформа Intel, процессорынан (басында - Pentium М, қазіргі кезде - Core) және желілерсіз адапторлардан - ол Intel өнімі болып табылады. Қазіргі кезде бұлардың қатарына модуль ретінде Intel Turbo Memory қосылады.



Сурет 7. Centrino платформасының классикалық құрамы
Атап көрсетейік, аталған түрдегі құрал ноутбуктың Centrino платформасына қажеттілігінше қойылды. Celeron М немесе чипсет немесе WLAN-адапторын қолдану шет өндірушілерден Centrino атты ноутбуктың атауын автоматты түрде жойып жібереді. Сондықтан, Centrino-ноутбугын сатып алғанда, оның Intel компаниясының мобильдік концепциясына сай екендігіне күмәндарыңыз болмайды. Бірақ бұл вендорлардың бағалық политикасын одан әрі икемді етеді - ноутбуктарды, модельдердің бағаларының жоспарлы түрде түсуінен. Centrino платформасында орнатылған модельді $1000 арзан ешқайда сатып ала алмайсыз.

Ал AMD компаниясы өзінің Turion 64 және Turion 64 X2 платформасында басқаша үйлесім тапты: Бұл платформалардың негізгі қажетті компоненттері - бір атаулы процестер болып табылады. Ал чипсет пен желісіз адапторды жақтылары қолданылады. Бір жағынан қарағанда конкуренцияға жайлы бола тұрып, арзан ноутбуктарды шығаруға жағдай туғызады.

Басқа жақтан қолданушы тәжірибе кезінде ана немесе мына модель өзін қалай сезінетініне сенімді бола алмайды. Өте жиі қолайсыз варианттар болып қалады, әдетте ең арзан чипсеттерді қолданылу кезінде.

Айта кетсек, AMD осыдан біраз уақыт бұрын ATI компаниясын сатып алған болатын, осыған орай ол өзі чипсеттерді шығарып, графикалық мәслелерді өз бетінше шешуге көшті. Сондықтан AMD - нің компонент таңдауы қатан болатынына күмәным тумайды.



Процессор

Қазіргі кездегі ноутбуктағы процессорлар арнайы тетікше - сокетке қондырылған. Оның өте маңызды қасиеті бар: портативті компьютердің бірдей модельдеріне процессорлардың тізбегі орналасқан. Сондықтан, ноутбукты процессор моделі арқылы таңдау дұрыс емес деп ойлаймын.



Бүгінгі таңға өзекті варианттарды атап өтсек:

AMD Turion Х2. Бір түйінде қасында көп чипсет орналасқан кезде қолданылады. Ең көп тараған варианты - ATI Radeon Xpress және NVIDIA GeForce Go 6100 сызықтары қолданылады. Сол сияқты ноутбуктардың осы модельдерінде Mobile Sempron және Turion сериялы бір ядролық процессорлар орнығуы мүмкін, олар аналогтік сокетті қолданылады. Аталған процессорлардың барлығы 64 биттік есептеуді қолдап орнатылған жад бақылаушысымен қамтылған. Оперативті модель жиілік әсері - 667 Мгц.

Intel Core 2 Duo. Бұл процессор Intel 945 және Intel 965 чипсеттерімен қолданыла алады, шет өндірушілердің чипсеттермен процессордың ешқандай ұқсастығы жоқ. Берілген Intel CPU мобильді процессорларының алдындағы буыны 64 биттік айрысу және жетілдірілген архитектурасымен ерекшелінеді.

Сурет 8. Intel Core 2 Duo
Intel Core Solo және Core Duo. Біріншісінде тек қана бір ғана ұйытқы, ал екіншісінде - екі ұйытқы бар. Берілген процессорлар Intel 945 чипсеттерімен қоса істейді. Кейбір кезде шет өндірішулерінің микросхема жинақтаушысы ретінде де кездесіп отырады.

Біл сәтте ноутбук «Centrino» логотипінің атауын ала алмайды, сол себепті вендорлар бұндай эксперименттерді жиі қолданбайды. Бірінші буынды Core 64 биттік есеп айырысумен қамтамасыз етілмеген , сол себепті оның өнімділігі Core 2-ден темен болып келеді.



Pentium Dual-Core. Core Duo ең қызықты аналогы. Оны Core-ен салыстырғандағы кэш жадының екінші деңгейде екенін көруге болады. An Celeron М-нан Intel Enhanced SpeedStep электр жинақтау технологияларының қолдауы бөліп тұрады. Берілген CPU қолдану арқылы оны Centrino платформасына жатқызуға болмайтыны айқын анықталады.

Celeron М. Intel компаниясының ең арзан мобильді процессорлары. Олар екі ұйытқылық қасиеттерімен және үлкен көлемді кэшпен мақтан ете алмайды. Бірақ жұмыстарын едәуір такт жиіліктерінде орындайды деуге болады. Олар Centrino платформасына кірмегендіктен ноутбуктарды әр түрлі чипсеттермен қолданылғандарынан ұялмайды. Кейбір кезде өте қызықты варианттарды кездестіруге болады. Сол себептен Celeron М ноутбугын байқап таңдау керек. Оның басты кемшілігі - Intel Enhanced SpeedStep - нан қолдануының жоқтығы. Бүгінгі таңда Celeron М 2 версиясы бар: 400 және 500. Ақырғысы 64 биттік есеп айырысуымен мақтан ете алады. Ең кішкентай және жеңіл ноутбуктарға арналған процессорлар туралы бөлек айта кету керек. Олардағы энергопайдалану мөлшері минимальді деңгейге дейін азайтылған. Бүгінгі таңда Intel ғана осы процессорларды ұсына алады. Компания оларды энерго пайдаланғыштығы есебінен 2 деңгейге бөліп тастады: Low Voltage және Ultra-Low Voltage. Олар қарапайым сөзбен айтқанда, «экономды» (15-17 Вт) және «ультродинамикалық» (5,5-9 Вт). Бірінші версиясы Core Duo LV және Core 2 Duo LV шығарылған. Екіншісі ноутбуктерді шығарушылар арасында ең танымал және көп салалы болып келеді: Core Solo ULV, Core Duo ULV, Core 2 Duo ULV.

Жалпы, мобильді процессорлар - бұл өте кең тақырып, сондықтан біз ол туралы бөлек сөйлесетін боламыз. Ал қазір басқа да негізгі компоненттерге көшсек.



Жедел жады

Қазіргі кездегі ноутбуктардың массалары жедел жадқа арналған 2 слотпен қамтылған.

Негізінде SO-DIMM форм-факторы қолданылады. Бүгінгі күнге осы форм-фактордағы модульдерінің максималды көлемі 1024 Мбайт, яғни ОЗУ максималды көлемі: 2048 Мбайт. 2 Гб модельдер көп кездеспейді. Сол себепті 4 Гб алу қиянға соғады. Сонымен қатар, қазіргі кездегі мобильді чипсеттер осындай жад мелшерін қолдай алады, ал операциондық жүйеде міндетті емес. Ол үшін ОС 64 битті болуы керек.

Кейбір кезде ноутбуктер бір ғана жад слотымен қамтамасыздандырылады. Ол арзан немесе кішігірім ноутбуктарға арналған. Ақырғы жағдайда жад бөлшегі әдетте 512 Мбайт аналық тақшасында ажыратылады.




Ультракомпактты модельдерде кейбір кездерде Micro SO-DIMM жадын (немесе MSO-DIMM) кездестіруге болады. Ол кіші пішіні жағынан бұдан да кіші және қымбаттау болып келеді. Берілген модульдің тағы бір кемшілігі, оларды сатып алу үшін көп іздену керек. MSO-DIMM сатып алғанда, байқау керек: себебі бұл модульдер бірнеше типті бола алады, ноутбукқа келе алмауы да ғажап емес.
Бейнежүйе

Бейнеадапторлардың мобильды тақырыптары, ноутбуктерге арналған процессорлар, тақырыптары сияқты бөлек әңгімелесуді талап етеді. Ал қазір оның басты ерекшеліктерін қарастырайық. Біріншісі және негізгісі - мобильды графиктік шешімдер үстелдік аналогтық атауларына (Сурет 9) сәйкес келе бермейді. «Қарапайым мысал, мобильді GeForce Go 7600 – 8 пиксельді конвейрлі болып келеді, ал үстелдік GeForce 7600 — 12 пиксельді. Жиілікті есепке алмағанда: ноутбук видеокарталарында олардың сапасы өте төмен.





Сурет 9. қазіргі кездегі ноутбуктарға арналған графикалық адапторларды ноутбуктарға арналған МХМ стандартты платалар ретінде шығарады.
Екінші ерекшелігі - оның ңстанымдылығында. Тіпті ең аз өндеуші дсикреттік шешім «жоғарғы өндеуші графика» сияқты устанымдылыққа ұшырайды (яғни жекелегендері, чипсетке біріктірілгендері).

Үшінші еркешелік: өкінішке орай құрастырушылар: NVIDIA және ATI жиіліктерін орнатпайды. Кейбір кезде олар азайған болып келеді. Әрине, ол қосымша қиындықтарға әкеп соғады, ноутбуктарды таңдау мәселесінің мәні: оның компоненттерін бөліп сатып алуға келмейтіндікте, сол себепті көптеген ақпаратты білу шарт.

Енді шешім нарығына шолу жасап өтейік.

Оларды 5 категорияға бөліп қарастырамыз. Бұл бөлу процесі құрастырушылардың ұстанымдарына сәйкес келмейтінің еске алайық. Бірақ, ол шындыққа жақын болу керек.



Ең төменгі өнімділік

3D-минималды деңгей өнімділігімен чипсетке біріккен графикалық шешімдер ие болады. Нарықта ATI, NVIDIA және Intel микросхема жинақтарын жиі кездестіруге болады. олардың арасындағы жылдамдық ерекшелігі көп емес. Олардың барлығы да Quake 3 ойының тарта алу қабілеттері бар, бірақ бұдан да зорғысын талап етуге болмайды.

Төменгі өнімділік

ATI өнімінен берілген категорияға келесі видеоадапторлар енеді: ATI Mobility Radeon Х1300, Х1350, Х1400, Х1450, Х2300 және HD 2300. Атауларының ерекшеліктеріне қарамастан, олар бір графикалық чип негізінде құрастырылған және ұқсас қуатпен жайғастырылған.

NVIDIA компаниясы да low-end сегментінде кең спектрлі шешімдермен жайғастырылады. Ол NVIDIA GeForce Go 7200, 7300 және 7400 ATI бағдаластарының сипаттамаларын есепке алмағанда GeForce Go 7400 көптеген тесттерде барлық «класстастарынан» жоғары қарқынды өнімділік нәтижесін керсетеді.

Осы жерге GeForce 8400М G NVIDIA-ның жаңа буының жатқызуға болады. Ондағы қолдау DirectX 10 болып табылады, ал өнімділігі Go 7400 темен болып келеді.



Орташа өнімділік

ATI өнімдерінен бұл категорияға Mobility Х1600, Х1700 және Х2500 карталарды кіреді. Олардың барлығы бір чип негізінде құрастырылған бірақ 12 пиксельді конвейрмен жабдықталған қарқынды жылдамдықты талап етуге болмайды, ол өте аз текстуралық модельдер санатына тіреледі.

Шейдерлік эффектерді Go 7600-ге қарағанда ол тезірек санай алады, ал текстураларды енгізіп, олардың қортынды суретін шығару - баяу болып келеді.

Олардың бағдаласы тек біреу ғана, NVIDIA буындағы DirectX 9 орта категориясындағы GeForce Go 7600 ғана жатқызуға болады.

DirectX 10 версиясын қолдайтын шешімдерде әлі түсініспеушіліктер көп. Орташа деңгейге келесі видеокарталарды жатқызайық: NVIDIA GeForce 8400М GS, 8400М GT, 8600M GS.

Жоғары өнімділік

Берілген категорияларға NVIDIA GeForce Go 7600 GT және 7700, сонымен қатар ATI Mobility Radeon X1800 жатқызуға болады. Ақырғысының өнімді болып келеді.

DirectX 10 қолдауы бар адапторлардан «жоғары өнімді» деп мыналарды айтуға болады: NVIDIA GeForce 8600М GT және 8700М GT, сонымен қатар, ATI Mobility Radeon HD 2400 и HD 2400 XT.

Топтық өнімділік

Қазіргі кезде топтық адапторлардың ең жиі қолданылатындары: NVIDIA дан : GeForce Go 7900 GS, 7900 GTX және 7950 GTX. NVIDIA екі адапторды бір мезгілде SLI технологиясының қарамағында қолдану мүмкіндігін ұсынып отыр.

ATI компаниясы да сол сияқты осындай деңгейлі чиптерді ойлап тапқан: Mobility Radeon Х1800 XT және Х1900. Ақырғысы DirectX 9 буын адапторларының ең өнімдісі болып табылады.

Ал DirectX 10 қолдауы бар NVIDIA компаниясы өз шешімін әлі шығарған жоқ. Ал ATI Mobility Radeon HD 2600 және HD 2600 XT моделдерін жарнамаға шығара бастады. Осы адапторлар кең өріс табады деп ойлаймын.



Тапсырма_1. Төмендегі тақырыптар бойынша жүйелі түрде презентация дайындау және электронды түрде оқытушыға тапсыру.


  1. Компьютердің архитектурасы. ЭЕМ ұйымдастыру принциптері.

  2. Компьютерлік техниканың даму тарихы.

  3. ЭЕМ буындары және олардың классификациясы.

  4. Есептеуіш машиналардың кластары.

  5. ЭЕМ мәліметтерді көрсету. ЭЕМ-ның арифметикалық негіздері.

  6. ЭЕМ-ның логикалық негіздері.

  7. ЭЕМ-ның функционалды ұйымдастырылуы.

  8. Процессордың командалық циклі.

  9. ЭЕМ құрылғысын ұйымдастыру.

  10. ЭЕМ-ның жадысын ұйымдастыру. Компьютердің жадысын басқару.

  11. Микропроцессорлық жүйенің архитектурасы.

  12. Микропроцессорлық жүйенің базалық архитектурасы.

  13. Процессорлік модуль. (Орталық процессор, графикалық процессор).

  14. Негізгі операциялардың орындалуы.

  15. Ішкі жүйенің жұмыс істеуі. Үзіліс.

  16. Енгізу/шығарудың базалық жүйесі.

  17. Интерфейстер. Интерфейстер классификациясы.

  18. Микропроцессорлар архитектурсының эволюциясы және микроЭЕМ.

  19. Жадыны ұйымдастыру және қорғаныс (сақтану) режимі. Жадыны қорғау.

  20. Процессордың жылдамдығын ұлғайту.

  21. Конвейерлер. Параллелизм.

  22. ЭЕМ архитектурасының қазіргі заманғы даму тенденциясы.


Тапсырма_2. Төмендегі тақырыптар бойынша жүйелі түрде презентация дайындау және электронды түрде оқытушыға тапсыру.


  1. Жедел жады. Жады қателіктерін түзету. Жады модульдері. Жады көлемін ұлғайту. Жедел жады: негізгі түсініктер. ROM типті жады. DRAM типті жады. Кэш-жады – SRAM. Жедел жады жылдамдығы.

  2. Қатты диск жинақтағыштары. Қатты диск дегеніміз не? Жаңа жетістіктері. Қатты диск жинақтағыштарының жұмыс принциптері. Қатты диск жинақтағыштарының негізгі компоненттері. Қатты диск жинақтағыштарының сипаттамалары.

  3. Ауысымды сақтаушыларымен жинақтағыштар. Не үшiн ауысымды сақтаушылармен жинақтағыштарды пайдалану. Жиналмалы магниттi жинақтағыштарды шолу. Жиналмалы жинақтағыштар үшiн интерфейстер.

  4. Қатты дисктермен көлемінің салыстырылы жиналмалы жинақтағыштары. Флэш - жады. IBM Microdrive жинақтағыш. Магниттi ленталы жинақтағыштар.

  5. Мәліметтерді оптикалық құрылғыларда сақтау. Оптикалық технология. CD-ROM дегеніміз не?

  6. DVD жинақтағыштар. Оптикалық тасымалдауыштардың форматы. CD/DVD жинақтағыштарының типтері. CD-ROM жазушы жинақтағышы. Қайта жазылатын құрылғылар стандарты және DVD диск.

  7. Оптикалық жинақтағыштардың мәселелерін шешу. CD/DVD жинақтағыштары үшін драйверлер және программалық жабдықтары.

  8. Жинақтауыштарды үйлесімділігі және орнату. Оптикалық жинақтауыштарды орнату. Кез келген типтегі жинақтауыштарды орнату. Форматтау. Дискті алмастыру. Қатты дискті орнату.

  9. Бейнеадаптер және мониторлар. Ақпаратты кескіндеу технологиясы. Монитор таңдау критерилері. Бейнеадаптерлер. Үшөлшемді графиканы күшейткіштер (3D Accelerator). Жаңа бейнеадаптерді орнату немесе жетілдіру. Мультимедиа үшiн бейнеадаптерлер. Мониторлар және адаптерлердiң ақауы.

  10. Аудиоаппаратура. Дыбыстық тақшалардың дамуы. Мультимедиалық компьютерлер тарихы. Аудиожүйе компоненттері. Дыбыстық тақша таңдау критерилері. Дыбыстық файлдар. Дыбыстық тақша: негізгі түсініктері және терминдері.

  11. Енгізу-шығарудың тізбектей, параллель және басқа да интерфейстері. Енгізу-шығару порттарына кіріспе. USB және IEEE-1394 (i.Link) FireWire. Стандартты тізбектей, параллель порттар. Тізбекті порттар. Параллель порттар.

1-межелік бақылау тестілері



1 Кеңестер Одағындағы алғашқы ЭЕМ:

  1. Стрела

  2. IBM PC

  3. БЭСМ

  4. Минск-22

  5. Урал

2 Ақпараттың қандай қасиеті ақпараттың сапасын білдіреді:

  1. Адекваттылығы

  2. Толықтығы

  3. Өзектілігі

  4. Нақтылығы

  5. Қол жетерлігі

3 Хабардағы ақпараттың көлемі:

  1. Хабардағы сөз саны

  2. Хабардағы символ саны

  3. Хабардағы бос орын саны

  4. Мәтін саны

  5. Цифрлар саны

4 Қажетті ақпаратты алу мүмкіндігі:

  1. Маныздылығы

  2. Көпшілігі

  3. Толықтығы

  4. Қол жетерлігі

  5. Сенімділігі

5 Ақпарат өлшем бірліктері:

  1. Сөз

  2. Дискет

  3. Байт, бит

  4. Дюйм

  5. Жол

6 Бір байтта:

  1. 12 бит

  2. 8 бит

  3. 10 бит

  4. 100 бит

  5. 20 бит

7 ЕМ-нің бірінші буыны:

  1. 1936-1956

  2. 1946-1958

  3. 1964-1970

  4. 1960-1964

  5. 1970-1980


8 ЭЕМ-нің екінші буыны:

  1. 1946-1960

  2. 1936-1946

  3. 1960-1964

  4. 1959-1963

  5. 1964-1970

9 ЭЕМ-нің үшінші буыны:

  1. 1946-1960

  2. 1964-1970

  3. 1960-1964

  4. 1970-1980

  5. 1980-1991

10 ЭЕМ-нің төртінші буыны:

  1. 1946-1960

  2. 1964-1970

  3. 1960-1964

  4. 1970-осы күнге дейін

  5. 1980- осы күнге дейін

11 Бірінші буын ЭЕМ-дері неге негізделіп жасалған:

  1. транзисторға

  2. микросхемаларға

  3. микропроцессорларға

  4. электронды лампаларға

  5. интегралды схемаларға

12 Екінші буын ЭЕМ-дері неге негізделіп жасалған:

  1. транзисторға

  2. микросхемаларға

  3. микропроцессорларға

  4. электроннды лампаларға

  5. интегралды схемаларға

13 Үшінші буын ЭЕМ-дері неге негізделіп жасалған:

  1. транзисторға

  2. микросхемаларға

  3. микропроцессорларға

  4. электроннды лампаларға

  5. интегралды схемаларға

14 Төртінші буын ЭЕМ-дері неге негізделіп жасалған:

  1. транзисторға

  2. микросхемаларға

  3. үлкен интегралды схемаларға

  4. электроннды лампаларға

  5. интегралды схемаларға

15 Ең алғашқы ЭЕМ қалай аталды:

  1. ENIAC

  2. APPLE

  3. БЭСМ-6

  4. ЭЛЬБРУС

  5. МИНСК-1

16 Ең алғашқы есептеуіш машина:

  1. Лейбництің “Зубчатое колесо” машинасы 1673

  2. Паскаль арифмометрі 1672

  3. Шикардтың механикалық машинасы.

  4. Бэйббидждің «Аналитикалық машинасы» 1834

  5. Тьюринг машинасы

17 Ең бірінші программист:

  1. Ада Лавлейс

  2. Блез Паскаль

  3. Г. Лейбниц

  4. Алан Тьюринг

  5. Никлоус Вирт


18 ЭЕМ архитектурсы кімнің принциптеріне негізделген:

  1. Джон фон Нейман

  2. Блез Паскаль

  3. Г. Лейбниц

  4. Алан Тьюринг

  5. Никлaус Вирт

19 ЭЕМ жылдамдығы:

  1. Берілген уақыт аралығында ЭЕМ-нің өз функцияларын қатесіз орындау қасиеті

  2. Прогаммалық және аппараттық жабдықтарды алуға жұмсалатын жалпы шығын

  3. Ақпаратты сақтауға қолданылатын жадының ұяшықтарының жалпы саны

  4. ЭЕМ-ді құру кезеңіндегі жұмсалатын аппарттық шығын көлемі

  5. 1 секунда орындалатын амалдар саны

20 ЭЕМ-нің сенімділігі:

  1. Берілген уақыт аралығында ЭЕМ-нің өз функцияларын қатесіз орындау қасиеті

  2. Прогаммалық және аппараттық жабдықтарды алуға жұмсалатын жалпы шығын

  3. Ақпаратты сақтауға қолданылатын жадының ұяшықтарының жалпы саны

  4. ЭЕМ-ді құру кезеңіндегі жұмсалатын аппарттық шығын -көлемі

  5. 1 секунда орындалатын амалдар саны

21 ЭЕМ-нің құны:

  1. Берілген уақыт аралығында ЭЕМ-нің өз функцияларын қатесіз орындау қасиеті

  2. Программалық және аппараттық жабдықтарды алуға жұмсалатын жалпы шығын

  3. Ақпаратты сақтауға қолданылатын жадының ұяшықтарының жалпы саны

  4. ЭЕМ-ді құру кезеңіндегі жұмсалатын аппарттық шығын көлемі

  5. 1 секунда орындалатын амалдар саны

22 ЭЕМ-нің жады сыйымдылығы:

  1. Берілген уақыт аралығында ЭЕМ-нің өз функцияларын қатесіз орындау қасиеті

  2. Прогаммалық және аппараттық жабдықтарды алуға жұмсалатын жалпы шығын

  3. Ақпаратты сақтауға қолданылатын жадының ұяшықтарының жалпы саны

  4. ЭЕМ-ді құру кезеңіндегі жұмсалатын аппарттық шығын көлемі

  5. 1 секунда орындалатын амалдар саны

23 Ондық санау жүйесіндегі 2 санының екілік санау жүйесіндегі жазылуы:



  1. 0011

  2. 0001

  3. 0010

  4. 0111

  5. 1001

24 255 санының екілік коды 11111111. 257 санының екілік коды қандай:

  1. 10000001

  2. 1111111111

  3. 101010101

  4. 100000001

  5. 101

25 Екілік санау жүйесінде 32 санын жазыңдар:

  1. 100000

  2. 111111

  3. 101010

  4. 100001

  5. 111

26 Екілік санау жүйесіндегі 1010111 -саны, ондық санау жүйесінде:

  1. 87

  2. 23

  3. 94

  4. 115

  5. 65

27 Сегіздік санау жүйесінің алфавиті:

  1. {1,2,3,4,5,6,7,8,9}

  2. {0,1}

  3. {0,1,2,3,4,5,6,7}

  4. {a,b,c,d,e,f}

  5. {a-z}

28 Оналтылық санау жүйесінің алфавиті:

  1. {0,1,2,3,4,5,6,7,8,9,A,B,C,D,E,F}

  2. {0,1}

  3. {0,1,2,3,4,5,6,7}

  4. {a,b,c,d,e,f}

  5. {a-z}

29 Ондық санау жүйесіндегі 17 санының 16 –қ жүйде жазылу:

  1. 11

  2. 121

  3. 1010



  4. 212

30 Ондық санау жүйесіндегі 777 санының 16 –қ жүйде жазылу:

  1. 309

  2. 221

  3. 1010

  4. 22С

  5. 312

31 Есептеуіш техника – ол:

  1. Өзара байланысатын құрылғылар мен бағдарламалар нақты жиыны

  2. Автоматты түрде мәліметтерді өңдеу құрылғылары

  3. Автоматты түрде мәліметтерді құратын, сақтайтын, өндейтін және тасмалдайтын электронды прибор

  4. Басқарушы жүйенің бастапқы жоғарғы элементінен әр элементке лек-легімен берілуі

  5. Калькулятор

32 Есептiуіш жүйе – ол:

  1. Өз ара байланысатың құрылғылар мен бағдарламалар нақты жиыны

  2. Автоматты түрде мәліметтерді өңдейтін құрылғылар

  3. Автоматты түрде мәліметтерді құратын, сақтайтын, өндейтін және тасмалдайтын электронды прибор

  4. Басқарушы жүйенің бастапқы жоғарғы элементінен әр элементке лек-легімен берілуі

  5. Электронды күнтізбе

33 Компьютер – ол:

  1. Өз ара байланысатың құрылғылар мен бағдарламалар нақты жиыны

  2. Автоматты түрде мәліметтерді өңдейтін құрылғылар

  3. Автоматты түрде мәліметтерді құратын, сақтайтын, өндейтін және тасмалдайтын электронды прибор

  4. Басқарушы жүйенің бастапқы жоғарғы элементінен әр элементке лек-легімен берілуі

  5. Машина

34 Принтер – ол:

  1. Магниттік лентада берілгендерді сақтайтын құрылғы

  2. Ақпаратты басып шығару құрылғысы

  3. Компьютерге ақпарат енгізу құрылғысы

  4. Ақпаратты компьютер экранына шығару құрылғысы

  5. Дербес компьютерді перне арқылы басқару құрылғысы

35 Пернетақта – ол:

  1. Магниттік лентада берілгендерді сақтайтын құрылғы

  2. Ақпаратты басып шығару құрылғысы

  3. Компьютерге ақпарат енгізу құрылғысы

  4. Ақпаратты компьютер экранына шығару құрылғысы

  5. Дербес компьютерді перне арқылы басқару құрылғысы

36 Монитор – ол:

  1. Магниттік лентада берілгендерді сақтайтын құрылғы

  2. Ақпаратты басып шығару құрылғысы

  3. Компьютерге ақпарат енгізу құрылғысы

  4. Ақпаратты компьютер экранына шығару құрылғысы

  5. Дербес компьютерді перне арқылы басқару құрылғысы

37 Ақпаратты өндеудегі негізгі операцияларды орындауышы ЭЕМ құрылғысы:

  1. Жад

  2. Принтер

  3. Пернетақта

  4. Процессор

  5. Тышқан

38 Компьютердің негізгі құрылғылары:

  1. Монитор, пернетақта, тышқан

  2. Жүйелі блок, пернетақта, тышқан

  3. Принтер, монитор, пернетақта

  4. Жүйелі блок, монитор, пернетақта, тышқан

  5. Жүйелі блок, монитор, принтер

39 Дербес компьютердің базалық конфигурациясы:

  1. Жүйелі блок, монитор, пернетақта

  2. Монитор, пернетақта, тышқан

  3. Жүйелі блок, монитор

  4. Монитор, пернетақта, тышқан, принтер

  5. Модем, монитор, пернетақта, тышқан

40 Компьютердің ішкі құрылғыларының жұмысын және аналық тақшаның негізгі функцияналдық мүмкіндіктерін басқаратын микросхема жиынтығы:

  1. Қатты диск

  2. Процессор

  3. Шиналар

  4. Жедел жады

  5. Тұрақты жады

41 Компьютер іске қосылып тұрғанда мәліметтерді уақытша сақтайтын микросхема жиынтығы:

  1. Катты диск

  2. Процессор

  3. Шиналар

  4. Жедел жады

  5. Сыртқы жады

42 Компьютер іске қосылып тұрғанда мәліметтерді ұзақ мерзімге сақтайтын микросхема жиынтығы:

  1. Катты диск

  2. Процессор

  3. Тұрақты жады

  4. Жедел жады

  5. Сыртқы жады

43 Математикалық және логикалық операцияларды орындайтын негізгі микросхема:

  1. Слоттар

  2. Процессор

  3. Тұрақты жады

  4. Жедел жады

  5. Сыртқы жады

44 Қосымша құрылғыларды қосатын ажыратпалар:

  1. Шиналар

  2. Чипсет

  3. Слоттар

  4. Процессор

  5. Дұрыс жауабы жоқ

45 Сканер:

  1. Басу құрылғысы

  2. Енгізу құрылғысы

  3. Есептеу желісі құрылғысы

  4. Манипулятор

  5. Дұрыс жауабы жоқ

46 Компьютер жұмысы …санау жуйесінде негізделген:

  1. Екілік

  2. Кез келген

  3. Сегіздік

  4. Он алтылық

  5. Ондық

47 Стандартты иілгіш дискілердің көлемі:

  1. 5,25 дюм (1,4 МгБ)

  2. 5,25 дюм (1,2 МгБ)

  3. 3,25 дюм (1,4 МгБ)

  4. 3,5 дюм (1,4 Мгб)

  5. 3,5 дюм (720 КБ)

48 Қатты диск:

  1. Манипулятор типті басқару құрылғысы

  2. Мәліметтерді ұзақ мерзімге сақтайтын негізгі құрылғы

  3. Мәліметтерді уақытша сақтайтын негізгі құрылғы

  4. Компьютерлер арасында ақпарат алмасуға арналған құрылғы

  5. Дұрыс жауабы жоқ

49 Үнемі қолданылатын программалар мен деректерді сақтауға арналған негізгі құрылғы ... диск:

  1. Қатты

  2. Жұмсақ

  3. Компакт

  4. Флэш

  5. Zір

50 Қай кұрылғы негізгіге жатпайды:

  1. Процессор

  2. Тұрақты жады

  3. Ксерокс

  4. Сыртқы жады (дискілік)

  5. Монитор

51 Компьютер өшірілген кезде барлық ақпараттар қай құрылғыда өшіріледі:

  1. Иілгіш дискіде

  2. Қатты дискіде

  3. CD-ROM дискіде

  4. Оперативті жадыда

  5. Тұрақты еске сақтау құрылғысында

52 Жадының анықтамасына қайсысы жатпайды:

  1. Компьютерге ақпаратты сақтау тәсілін анықтайтын жалпы термин

  2. Компьютердің әр түрлі мәлімет сақтайтын бөлігі; мәліметтерді қабылдау, сақтау және беруге арналған компьютер құрылғысы

  3. Ақпаратты сақтауға және қолданбалы программаларды жүктемелеуге арналған аймақ

  4. Ақпаратты тұрақты немесе уақытша сақтайтын орын

  5. Компьютерлер арасында ақпарат алмасуға арналған құрылғы

53 Қайсысы жадының түріне жатпайды:

  1. Жедел жады

  2. Тұрақты жады

  3. Ұзақ уақытқа сақтайтын жады

  4. Оперативті жады

  5. Тез сақтап, өшіретін жады

54 Жедел жады...

  1. Компьютер қосулы тұрғанда мәліметтерді уақытша сақтауға арналған

  2. Компьютерлер арасында ақпарат алмасуға арналған құрылғы

  3. Мәліметтерді ұзақ уақытқа сақтайтын жады

  4. Стандартты программаларды,өзгермейтін мәліметтерді және жүйелік ақпаратты энергиядан тәуелсіз сақтауға арналған жад

  5. Компьютер жұмысы кезінде бұл жадтан мәліметтерді тек оқуға болады, ал оған ақпарат жазу арнаулы құралдар арқылы жүргізіледі

55 Тұрақты жады...

  1. Стандартты программаларды, өзгермейтін мәліметтерді және жүйелік ақпаратты энергиядан тәуелсіз сақтауға арналған жад

  2. Компьютер қосулы тұрғанда мәліметтерді уақытша сақтауға арналған

  3. Компьютерлер арасында ақпарат алмасуға арналған құрылғы

  4. Мәліметтерді ұзақ уақытқа сақтайтын жады

  5. Бұл процессорға мәліметтерді беріп және өңдеу нәтижелерін алып, сол процессормен тікелей жұмыс жасайтын жады

56 CD-ROM компакт дискілерінің қасиетіне жатпайтын бөлікті көрсет

  1. Компакт-дискіге негізделген тұрақты есте сақтау құрылғысы

  2. Жазбаларды оқу оптикалық тәсілмен жүзеге асырылады

  3. Стандартты компакт-дисінің сыйымдылығы 650 Мбайт айналасында болады

  4. Стандартты дисководының негізгі кемшілігі – мәліметтерді жазу мүмкін емес

  5. Ақпаратты жазу не оқу, магниттік головканың көмегімен жүзеге асырылады

57 Дисктерді форматтау...

  1. Дискінің физикалық және логикалық құрылымын жасау

  2. Ақпаратты жазу не оқу, магниттік головканың көмегімен жүзеге асырылады

  3. Бұл процессорға мәліметтерді беріп және өңдеу нәтижелерін алып, сол процессормен тікелей жұмыс жасау

  4. Компьютер жұмысы кезінде бұл жадтан мәліметтерді тек оқуға болады, ал оған ақпарат жазу арнаулы құралдар арқылы жүргізіледі

  5. Ақпаратты жазу немесе оқу болып табылады

58 Қайсысы компьютерлік порт түріне жатпайды

  1. COM

  2. PS/2

  3. USB

  4. LTP

  5. IP

59 Қайсысы компьютерлік порт түріне жатпайды

  1. тізбекті порт

  2. тышқан мен пернетақтаны жалғайтын әмбебеп порт

  3. жоғары жылдамдықты тізбекті порт

  4. параллель порт

  5. модем жалғайтын порт

60 Логикалық элемент дегеніміз не?

  1. Кірістік сигналға байланысты шығыстық сигналды қалыптастыратын схема

  2. Кірістік сигналды кері сигналға айналдыратын логикалық элемент

  3. Өзінің бастапқы қалпына келетін сигнал

  4. Кодтау, жылжыту және салыстыру

  5. Сандық кодтың екілік санын қосу арифметикалық операциясын орындайтын түйін

61 Инвертор деген не?

  1. Кірістік сигналды кері сигналға айналдыратын логикалық элемент

  2. Өзінің бастапқы қалпына келетін сигнал

  3. Кодтау, жылжыту және салыстыру

  4. Сандық кодтың екілік санын қосу арифметикалық операциясын орындайтын түйін

  5. Кірістік сигналға байланысты шығыстық сигналды қалыптастыратын схема

62 Импульс деген не?

  1. Өзінің бастапқы қалпына келетін сигнал

  2. Кодтау, жылжыту және салыстыру

  3. Сандық кодтың екілік санын қосу арифметикалық операциясын орындайтын түйін

  4. Кірістік сигналды кері сигналға айналдыратын логикалық элемент

  5. Кірістік сигналға байланысты шығыстық сигналды қалыптастыратын схема

63 Екітұрақты жағдайда бола алатын құрылғы

  1. Триггер: қосулы немесе өшірулі

  2. Сумматор: екілік немесе сегіздік

  3. Сумматор: қосулы немесе өшірулі

  4. Триггер: екілік немесе сегіздік

  5. Регистр: қосулы немесе өшірулі

64 Логикалық функцияның қызметі

  1. Кодтау, жылжыту және салыстыру

  2. Сандық кодтың екілік санын қосу арифметикалық операциясын орындайтын түйін

  3. Өзінің бастапқы қалпына келетін сигнал

  4. Кірістік сигналға байланысты шығыстық сигналды қалыптастыратын схема

  5. Кірістік сигналды кері сигналға айналдыратын логикалық элемент

65 Сандық жүйеде неше позициялық есептеу жүйесі қолданылады?

  1. Үшеу: екілік, ондық, он алтылық

  2. Екеу: екілік, ондық

  3. Екеу: ондық, он алтылық

  4. Екеу: екілік, он алтылық

  5. Үшеу: екілік, сегіздік, он алтылық

66 Сумматор дегеніміз не?

  1. Сандық кодтың екілік санын қосу арифметикалық операциясын орындайтын түйін

  2. Кодтау, жылжыту және салыстыру

  3. Ақпаратты қабылдауға, сақтауға, жіберуге арналған функционалды түйін

  4. Кірістік сигналға байланысты шығыстық сигналды қалыптастыратын схема

  5. Кірістік сигналды кері сигналға айналдыратын логикалық элемент

67 Регистр деген не?

  1. Сандық кодтың екілік санын қосу арифметикалық операциясын орындайтын түйін

  2. Кодтау, жылжыту және салыстыру

  3. Ақпаратты қабылдауға, сақтауға, жіберуге арналған функционалды түйін

  4. Кірістік сигналға байланысты шығыстық сигналды қалыптастыратын схема

  5. Кірістік сигналды кері сигналға айналдыратын логикалық элемент

68 Жадта бір биттен тұратын информацияны сақтайтын электрондық қарапайым құрылғыны .......... деп атайды

  1. Регистр

  2. Сумматор

  3. Триггер

  4. Импульс

  5. Инвертор

69 Шина үш бөлімді: .......

  1. адрестік, берілгендер және шығару шинасы

  2. адрестік, берілгендер және басқару шинасы

  3. берілгендер, сақтау және басқару шинасы

  4. адрестік, регистрлер және басқару шинасы

  5. берілгендер, өңдеу және басқару шинасы

70 Әр сыртқы құрылғының өз жұмысын басқаратын арнайы программасы ... деп аталады.

  1. Драйвер

  2. BIOS

  3. Утилиттер

  4. Жүйелік

  5. Қолданбалы

71 Адаптерлердің өздері қабылдаған ағымдық команданы не деректерді жазып қоятын ұяшықтарын ............ деп атайды.

  1. Шиналар

  2. порт регистрлері

  3. Триггерлер

  4. Сумматорлар

  5. Адаптерлер

72 ....... – процессор, жады және басқа құрылғылармен жүйелік шина немесе магистраль деп аталатын көп қабатты платаның ток өткізгіш желісі арқылы байланыстырылып қойылған құрылғы.

  1. Триггерлер

  2. Сумматорлар

  3. Адаптерлер

  4. Регистрлер

  5. Шиналар

73 Бұл шина арқылы оперативті жады ұяшықтарының адрестері ретінде қарастырылады. Осы шинадан процессор орындалуға тиіс командалар адрестерін оқиды.

  1. Адрестік шина

  2. Мәліметтер шинасы

  3. Адаптерлік шина

  4. Регистрлер

  5. Шиналар

74 ............... – бейне құраушы символдарды, график және түрлі түстерді түзетін сигналдарды монитор экранына жіберетін интегралдық микросхема

  1. Командалық шина

  2. Импульс көзі 

  3. Жинақтауыш

  4. Бейнеадаптер

  5. Бейне жадысы (VRAM) 

75 ................. – кодталған бейнелер сақтайтын оперативті есте сақтаудың (ЕВ) бір түрі.

  1. Бейнеадаптер

  2. Бейне жадысы (VRAM) 

  3. Жинақтауыш

  4. Командалық шина

  5. Импульс көзі 

76 ............. – бұл жоғары жағында жылжымалы ысырмасы бар, қорғаушы конвертте орналастырылған ферромагнитті қабаты бар диск.

  1. Жинақтауыш

  2. Бейнеадаптер

  3. Бейне жадысы (VRAM) 

  4. Командалық шина

  5. Импульс көзі 

77 ........................ Процессорда орындалатын командалар осы шинамен оперативтік жадыдан келеді.

  1. Импульс көзі 

  2. Командалық шина

  3. Жинақтауыш

  4. Бейнеадаптер

  5. Бейне жадысы (VRAM) 

78– түрлі сигналдар арасындағы үзілістерді ұйымдастырушы микросхемадан тұратын импульс генераторы.

  1. Командалық шина

  2. Импульс көзі 

  3. Жинақтауыш

  4. Бейнеадаптер

  5. Бейне жадысы (VRAM) 

79 ...............– негізгі жадыдан толтырылатын процессорларға жақын арада керек болады деген мәліметтерді сақтау үшін арналған тез әрекет ететін буферлік жады

  1. Жедел жады

  2. Тұрақты жады

  3. Компьютердің жылдамдығы 

  4. Кэш-жады 

  5. Қатты диск 

80 .............. – компьютермен жұмыс барысында қолданылатын ақпараттарды сақтап отыру құрылғысы.

  1. Жедел жады

  2. Сыртқы жады

  3. Кэш-жады 

  4. Компьютердің жылдамдығы 

  5. Қатты диск 

81 ............... – процессордың бір секунтта орындай алатын қарапайым операция санымен өлшенеді.

  1. Кэш-жады 

  2. Жедел жады

  3. Сыртқы жады

  4. Компьютердің жылдамдығы 

  5. Қатты диск 

82 .................... дегеніміз – бұл әр түрлі компьютерлік модульдердің біріктірілуі.

  1. Магистральдік принцип 

  2. Кэш-жады принципі

  3. Компьютердің жылдамдығы 

  4. Модульдік принцип 

  5. Адрестік шина

83 Бұл шина арқылы оперативті жадыдан регистрлерге және керісіннше мәліметтерді көшіру процесі жүреді.

  1. Кэш-жады 

  2. Компьютердің жылдамдығы 

  3. Қатты диск 

  4. Адрестік шина

  5. Мәліметтер шинасы

84 ............................ – модульдер негізінде компьютерлерді құрастыру әдісі.

  1. Модульдік принцип 

  2. Магистральдік принцип 

  3. Адрестік принцип

  4. Шиналық принцип

  5. Сақталу принципі

85  ...................... – бұл жоғары жылдамдықты әрекет ететін және батарейкадан аз энергияны қамтамасыз ететін жады.

  1. CMOSRAM

  2. RAM 

  3. SIMM

  4. DIMM

  5. Кэш-жады 

86 .................  – арифметикалық-логикалық операцияларды орындау алдында және орындау процесінде деректер мен программалар уақытша сақталатын ішкі жадының негізгі бөлімі, оны жедел жады деп те атайды.

  1. CMOSRAM

  2. RAM 

  3. SIMM

  4. DIMM

  5. Кэш-жады 

87 ........................ – 2 тізбекті контактілі жады

  1. CMOSRAM

  2. RAM 

  3. SIMM

  4. DIMM

  5. Кэш-жады 

88 .......................... – бір тізбекті контактілі жады

  1. CMOSRAM

  2. RAM 

  3. SIMM

  4. DIMM

  5. Кэш-жады 

89 Pentium процессорының негізінде дербес компьютерлерге енгізілген сыртқы құрылғыларды қосудың стандарты. Бұл сыртқы компоненттерді қосу үшін арналған бөліктеушілер мен локальді шина интерфейсі.

  1. PCI (Peripherial Component Interconnect)

  2. USB (Universal Serial Bus)

  3. ISA (Industry Standard Architecture)

  4. BIOS (Basic Input/Output System)

  5. AGP (Advanced Graphic Port)

90 Жүйелік блоктың барлық құрылғыларын байланыстыруға рұқсат береді, сонымен қатар жаңа құрылғыларды стандартты слоттар арқылы жеңіл қосуға мүмкіндіктер тудырады.

  1. PCI (Peripherial Component Interconnect)

  2. USB (Universal Serial Bus)

  3. ISA (Industry Standard Architecture)

  4. BIOS (Basic Input/Output System)

  5. AGP (Advanced Graphic Port)

91 Компьютер іске қосылғаннан кейін құрылғыларды автоматты түрде тестілеу; операциялық жүйені жадыға қосу үшін арналған программалар жиынтығы.

  1. PCI (Peripherial Component Interconnect)

  2. USB (Universal Serial Bus)

  3. ISA (Industry Standard Architecture)

  4. BIOS (Basic Input/Output System)

  5. AGP (Advanced Graphic Port)

92 Бейнеадаптерлерді қосу үшін арналған арнайы шиналық интерфейс.

  1. PCI (Peripherial Component Interconnect)

  2. USB (Universal Serial Bus)

  3. ISA (Industry Standard Architecture)

  4. BIOS (Basic Input/Output System)

  5. AGP (Advanced Graphic Port)

93 ......... – бұл бір функционалдық жиынтығы бар ҮИҮ.

  1. Бейнеадаптер 

  2. Таймер 

  3. Чипсет

  4. Шина

  5. Тақша 

94 .............. дегеніміз – бұл сым-жолдарының жиынтығы, кей кезде цифрлік жүйеде бірнеше компоненттерді біріктіруші өткізгіштер.

  1. Бейнеадаптер 

  2. Таймер 

  3. Шина

  4. Чипсет

  5. Тақша 

95.............. – түрлі электрондық схемаларды орналастыруға мүмкіндік беретін материалдан құрылған көп қабатты пластинка.

  1. Тақша

  2. Чипсет

  3. Шина

  4. Бейнеадаптер 

  5. Таймер 

96 ............... – кәдімгі сағат рөлін атқаратын интегралдық схема.

  1. Чипсет

  2. Шина

  3. Тақша 

  4. Бейнеадаптер 

  5. Таймер 

97..................... – бейне құраушы символдарды, график және түрлі түстерді түзетін сигналдарды монитор экранына жіберетін интегралдық микросхема.

  1. Чипсет

  2. Шина

  3. Тақша 

  4. Таймер 

  5. Бейнеадаптер 

98 ................... дегеніміз – компьютерлердің қарапайым телефон сымдарымен қосылуына арналған құрылғы немесе басқаша айтқанда, алыс қашықтықтағы компьютерлер арасында байланыс арналары бойынша мәліметтер алмасу үшін қолданылатын құрылғы.

  1. Сканер

  2. Модем 

  3. Монитор

  4. Принтер

  5. Пернетақта

99 .................. – текстік және графикалық мәліметтер, визуалды көрсетуге арналған стандартты шығару құрылымы.

  1. Монитор

  2. Модем 

  3. Принтер

  4. Пернетақта

  5. Сканер

100 .................. – информацияны қағазға басып шығару құрылғысы.

  1. Монитор

  2. Модем 

  3. Принтер

  4. Пернетақта

  5. Сканер

2-межелік бақылау тестілері



1 ...................  – компьютерге берілгендер мен командаларды енгізу құрылғысы.

  1. Пернетақта

  2. Монитор

  3. Джойстик

  4. Принтер

  5. Сканер

2...................... – компьютерлік ойындарда колданылатын қолмен баскарылатын тетік.

  1. Джойстик

  2. Тышқан

  3. Пернетақта

  4. Стример

  5. Сканер

3 ..................... мәліметтерді магниттік таспада сақтауға арналған құрылғы.

  1. Джойстик

  2. Тышқан

  3. Пернетақта

  4. Стример

  5. Сканер

4 .................. – түрлі мәтіндерді, суреттерді, графикалық кескіндерді, фотосуреттерді қағаздың құжат беттерінен компьютерге енгізу құрылғысы.

  1. Пернетақта

  2. Монитор

  3. Модем 

  4. Принтер

  5. Сканер

5 ....................... – компьютерді басқару құрылғысы. Ол жадыда орналасқан программалар арқылы компьютер жұмысын автоматты түрде басқарады.

  1. Чипсет

  2. Тақша 

  3. Таймер 

  4. Сопроцессор

  5. Процессор

6 ......................... – орталық процессормен келісіп жұмыс істейтін және оған қосымша мүмкіндіктер беретін көмекші процессор.

  1. Чипсет

  2. Тақша 

  3. Таймер 

  4. Сопроцессор

  5. Процессор

7 Жүйелік блок құрамынане жатпайды:

  1. микропроцессор

  2. оперативті есте сақтаушы құрылғы немесе жедел жады

  3. тұрақты есте сақтаушы құрылғы

  4. қоректену блогы мен мәлімет енгізу-шығару порттары

  5. Мәлімметтерді экранға шығару құрылғысы

8 Компьютер өнімділігі (операциялардың орындалу жылдамдығы) мына шамаға тәуелді:

  1. Процессор жиілігіне

  2. Монитор экранының мөлшеріне

  3. Пернеге басу жылдамдығына

  4. Жүйелік блоктың өлшеміне

  5. арифметикалық-логикалық құрылғыға (АЛҚ)

9 Контролер дегеніміз не?

  1. Сыртқы құрылғыларды басқаратын құрылғы

  2. Жүйені программалық басқару принципін жүзеге асыру тәсілі

  3. процессорлар, жады, енгізу-шығару құрылғылары

  4. сопроцессор, кэш-жады, ҮИҮ перифериялық жинақ (chipset).

  5. арифметикалық-логикалық құрылғы (АЛҚ)

10 ...... – процессор, жады, адаптер, жүйелік шина, таймер, қоректену блогы мен енгізу және шығару порттары орналастырылған компьютердің негізгі бөлімі.

  1. Жүйелік тақша

  2. Аналық тақша

  3. Желілік тақша

  4. Аналық және жүйелік тақша

  5. арифметикалық-логикалық құрылғы (АЛҚ)

11 Компьютерлік жүйелердің функцияларының негізгі қағидаттарын қолданады. Ол қағидаттарға келесілерді жатқызуға болады:

  1. модульдік принципі, магистральдік, микропрограммалық

  2. процессорлар, жады, енгізу-шығару құрылғылары

  3. сопроцессор, кэш-жады, ҮИҮ перифериялық жинақ (chipset)

  4. сыртқы құрылғыларды басқаратын құрылғы

  5. жүйені программалық басқару принципін жүзеге асыру тәсілі

12 Микропрограммалау дегеніміз – ......

  1. Жүйені программалық басқару принципін жүзеге асыру тәсілі

  2. Сыртқы құрылғыларды басқаратын құрылғы

  3. арифметикалық-логикалық құрылғы (АЛҚ)

  4. сопроцессор, кэш-жады, ҮИҮ перифериялық жинақ (chipset)

  5. модульдік принципі, магистральдік, микропрограммалық деген сөз

13 Арифметикалық-логикалық операцияларды орындау алдында және орындау процесінде деректер мен программалар уақытша сақталатын ішкі жадының негізгі бөлімі, оны ..... деп атайды

  1. ОЕСҚ

  2. ТЕСҚ

  3. Процессор

  4. Сопрцессор

  5. Микропроцессор

14 Жалпы процессор төрт бөлімнен тұрады. Төмендегілердің қайсысы тиісті емес бұл бөлікке

  1. арифметикалық-логикалық құрылғы (АЛҚ)

  2. басқару құрылғысы (БҚ)

  3. жалпы міндет атқаратын регистрлер

  4. өте жылдам істейтін, аумағы үлкен емес кэш-жады.

  5. сопроцессорр, жады, енгізу-шығару құрылғылары

15 Бұл шина арқылы берілетін мәліметтер оперативті жады ұяшықтарының адрестері ретінде қарастырылады. Осы шинадан процессор орындалуға тиіс командалар адрестерін оқиды

  1. Магистральдық шина

  2. Мәліметтер шинасы

  3. Командалық шина

  4. Адрестік шина

  5. Тақшалық шина

16 Бұл шина арқылы оперативті жадыдан регистрлерге және керісінше мәліметтерді көшіру процесі жүреді

  1. Тақшалық шина

  2. Магистральдық шина

  3. Адрестік шина

  4. Мәліметтер шинасы

  5. Командалық шина

17 Процессорда орындалатын командалар осы шинамен оперативтік жадыдан келеді

  1. Тақшалық шина

  2. Мәліметтер шинасы

  3. Адрестік шина

  4. Командалық шина

  5. Магистральдық шина

18 Монитордың негізгі параметрлері

  1. Регенерация жиілігі

  2. Диагональ бойынша өлшемі

  3. Экрандағы түстер саны

  4. Экран пикасельдер саны

  5. Экрандағы символдар саны

19 Есептеуді жеңілдеткен алғашқы құрылғы қалай аталады?

  1. Абак

  2. Калькулятор

  3. Паскаль

  4. Арифмометр

  5. Логарифм сызғышы

20 Бэббидж машинасының қазіргі заманғы компьютерлері және адам миымен қандай ортақ қасиеті бар?

  1. Сандық ақпаратты

  2. Мәтіндік ақпаратты

  3. Дыбыстық ақпаратты

  4. Графикалық ақпаратты

  5. Кітаптық ақпаратты

21 Бірінші есептегіш машинаны .... ойлап тапты

  1. Джон фон Нейман

  2. Джордж Буль

  3. Норберт Винер

  4. Чарльз Беббидж

  5. Ада Лавлейс

22 Төмендегі ғылымдардың қайсысы есптегіш құрылғының конструкциясын ойлап тапты

  1. Вильгельм Шикард

  2. Блэз Паскаль

  3. Готфрид Вильгельм Лейбниц

  4. Леонардо да Винчи

  5. Г. Холлерит 

23 Екілік санау жүйесін алғаш ұсынған кім?

  1. Блез Паскаль

  2. Готфрид Вильгельм Лейбниц

  3. Чарльз Беббидж

  4. Джордж Буль

  5. Леонардо да Винчи

24 Бірінші программаны кім жазды

  1. Чарльзом Бэббиджем

  2. Адой Лавлейс

  3. Говардом Айкеном

  4. Полом Алленом

  5. Блезом Паскалем

25 ЭЕМ алғашқы буынына жатады....

  1. Тьюнинг-Пост машинасы

  2. ENIAC

  3. CRONIC

  4. «Феликс» арифмометрі

  5. Ямаха

26 Цифрлы есептегіш машинаның принциптерінің негізін қалаушы

  1. Блез Паскаль

  2. Готфрид Вильгельм Лейбниц

  3. Чарльз Беббидж

  4. Джон фон Нейман

  5. Леонардо да Винчи

27 «ЭЕМ буыны» термині ... дегенді білдіреді

  1. Барлық есептегіш машиналар

  2. Бір ғылыми және техникалық принципте құралған ЭЕМ модельдері және типтері

  3. Ақпараттарды беру, өңдеу және сақтау арналған машиналар жиынтығы

  4. Бір мемлекетте құралған ЭЕМ модельдері және типтері

  5. Ч.Беббидж құрған ЭЕМ модельдері және типтері

28 төмендегі тізімдердің қайсысы дұрыс хронологияға жатады?

  1. пошта, телеграф, телефон, телевидение, радио, компьютерлік желі

  2. пошта, радио, телеграф, телефон, телевидение, компьютерлік желі

  3. пошта, телевидение, радио, телеграф, телефон, компьютерлік желі

  4. пошта, телефон, телеграф, телевидение, радио, компьютерлік желі

  5. пошта, телеграф, телефон, радио, телевидение, компьютерлік желі

29 ХХ ғасырдағы негізгі ақпарат тасымалдаушы құрал не болды?

  1. Қағаз (Б.э.д ІІ ғасырда Қытайда, Европада ХІ ғасырда пайда болған)

  2. Кино және фотопленка (ХІХ жүзжылдықта)

  3. Магнитті лента (ХХ ғасырда)

  4. Дискета, қатты диск (ХХ ғасырдың 80-жылдарында)

  5. Компакт-диск (ХХ ғасырдың соңғы онжылдығында)

30 Ең бірінші алыс қашықтыққа ақпарат жіберу құралы

  1. Радиобайланыс

  2. Электронды телеграф

  3. Телефон

  4. Пошта

  5. Компьютерлік желі

31 XVII ғасырда төрт арифметикалық амалды орындайтын бірінші арифмометрдің конструкциясын кім ойлап тапты

  1. Чарльз Бэббидж

  2. Блез Паскаль

  3. Герман Голлерит

  4. Готфрид Вильгельм Лейбниц

  5. Джордж Буль

32 Автоматты есептегіш құрылғыны құрастырған кім?

  1. Джон фон Нейман

  2. Чарльз Бэббидж

  3. Ада Лавлейс

  4. Алан Тьюринг

  5. Клод Шеннон

33 Есептеуіш процестерді программалық басқару идеясын қалыптастырған кім?

  1. Н. Винером

  2. Дж. Маучли

  3. А. Лавлейс

  4. Ч. Бэббиджем

  5. Дж. Фон Нейманом

34 Логикалық өрнектерді формальды түрлендіру мүмкіндіктерін енгізген кім?

  1. А. Тьюринг

  2. Г. Лейбниц

  3. Дж. Буль

  4. Ч. Бэббидж

  5. Н. Винер

35 Программаларды сақтау принципін кім ұсынған?

  1. Джон фон Нейман

  2. Чарльз Бэббидж

  3. Дж. П. Эккерт

  4. Алан Тьюринг

  5. Клод Шеннон

36 Алғашқы электронды есептегіш машина ENIAC кімнің басқаруынмен жасалды?

  1. Г. Айкен

  2. Д. Анастасова

  3. Т. Килбурн және Ф. Вильямс

  4. К. Цузе

  5. Дж. Маучли және Дж. П. Эккерт

37 Академик С. А. Лебедевтің басқаруымен жасалған алғашқы ЭЕМ қалай аталды:

  1. БЭСМ

  2. Стрела

  3. МЭСМ

  4. Урал

  5. Киев

38 Электронды лампалар есептеуіш құрылғылардың элементі ретінде қолданылды:

  1. Алғашқы арифмометрде

  2. Дербес компьютерлік Apple жүйесінде

  3. Бірінші буындағы электронды-есептегіш машиналарда

  4. Қалта калькуляторларында

  5. ЕС ЭЕМ сериялы есептегіш машиналарында

39 Әртүрлі ақпараттарды автоматты түрде өңдеу мүмкіндігі немен бірге пайда болды?

  1. Жазумен

  2. Абакпен

  3. Кітапбасумен

  4. Телефон, телеграф, радио, телевидениямен

  5. Электронды-есептегіш машиналармен

40 ЭЕМ бірінші буынының өлшемдері:

  1. Мыңдаған лампыдан тұратын, көлемі үлкен бір жүздеген квадрат метр ғимаратты алатын, жүздеген киловатт энергияны қажет ететін

  2. ЭЕМ жинақы (компактнее), сенімді, энергия шығыны аз

  3. ЭЕМ үлкен, орташа, мини және микро болып бөлінді

  4. МикроЭВМ – кіші габаритті, суперкомпьютерлер, жеке блоктардан тұратын

  5. Отыз тоннадан, жүз квадрат метрден

41 ЭЕМ екінші буынының өлшемдері:

  1. Мыңдаған лампыдан тұратын, көлемі үлкен бір жүздеген квадрат метр ғимаратты алатын, жүздеген киловатт энергияны қажет ететін

  2. ЭЕМ жинақы (компактнее), сенімді, энергия шығыны аз

  3. ЭЕМ үлкен, орташа, мини және микро болып бөлінді

  4. МикроЭВМ – кіші габаритті, суперкомпьютерлер, жеке блоктардан тұратын

  5. Отыз тоннадан, жүз квадрат метрден

42 ЭЕМ үшінші буынының өлшемдері:

  1. Мыңдаған лампыдан тұратын, көлемі үлкен бір жүздеген квадрат метр ғимаратты алатын, жүздеген киловатт энергияны қажет ететін

  2. ЭЕМ жинақы (компактнее), сенімді, энергия шығыны аз

  3. ЭЕМ үлкен, орташа, мини және микро болып бөлінді

  4. МикроЭВМ – кіші габаритті, суперкомпьютерлер, жеке блоктардан тұратын

  5. Отыз тоннадан, жүз квадрат метрден

43 ЭЕМ төртінші буынының өлшемдері:

  1. Мыңдаған лампыдан тұратын, көлемі үлкен бір жүздеген квадрат метр ғимаратты алатын, жүздеген киловатт энергияны қажет ететін

  2. ЭЕМ жинақы (компактнее), сенімді, энергия шығыны аз

  3. ЭЕМ үлкен, орташа, мини және микро болып бөлінді

  4. МикроЭВМ – кіші габаритті, суперкомпьютерлер, жеке блоктардан тұратын

  5. Отыз тоннадан, жүз квадрат метрден

44 Бірінші буын ЭЕМ-ның перефириялық құрылғылары:

  1. Перфолента және перфокарталар
  2. Ішкі жады магниттік барабандар мен ленталарда


  3. Ішкі жады магниттік дискілерде, дисплей, графопостроитель

  4. Түрлі түсті графикалық дисплей, «тышқан» түріндегі манипуляторлар, «джойстик», пернетақта, магнитті және оптикалық дискілер, принтерлар және т.б.

  5. Флеш карталар

45 Екінші буын ЭЕМ-ның перефириялық құрылғылары:

  1. Перфолента және перфокарталар
  2. Ішкі жады магниттік барабандар мен ленталарда


  3. Ішкі жады магниттік дискілерде, дисплей, графопостроитель

  4. Түрлі түсті графикалық дисплей, «тышқан» түріндегі манипуляторлар, «джойстик», пернетақта, магнитті және оптикалық дискілер, принтерлар және т.б.

  5. Флеш карталар

46 Үшінші буын ЭЕМ-ның перефириялық құрылғылары:

  1. Перфолента және перфокарталар
  2. Ішкі жады магниттік барабандар мен ленталарда


  3. Ішкі жады магниттік дискілерде, дисплей, графопостроитель

  4. Түрлі түсті графикалық дисплей, «тышқан» түріндегі манипуляторлар, «джойстик», пернетақта, магнитті және оптикалық дискілер, принтерлар және т.б.

  5. Флеш карталар

47 Төртінші буын ЭЕМ-ның перефириялық құрылғылары:

  1. Перфолента және перфокарталар
  2. Ішкі жады магниттік барабандар мен ленталарда


  3. Ішкі жады магниттік дискілерде, дисплей, графопостроитель

  4. Түрлі түсті графикалық дисплей, «тышқан» түріндегі манипуляторлар, «джойстик», пернетақта, магнитті және оптикалық дискілер, принтерлар және т.б.

  5. Флеш карталар

48 Бірінші буын ЭЕМ программалық жабдықталуы

  1. Программалар машиналық команда тілінде құрылған, сондықтан программалауды барлығы біле бермеген. Стандартты программалар кітапханасы болған

  2. Жоғарғы деңгейдегі программалау тілдері ФОРТРАН, АЛГОЛ, КОБОЛ дами бастады. Программалар қарапайым, түсінікті, қолжетерлік және программалау жоғары білімді адамдар арасында тарай бастады

  3. Операциялық жүйе және көптеген қолданбалы программалар пайда болды. Жоғарғы деңгейдегі алгоритмдік тілдер. Бір уақытта бірнеше программаларды орындау мүмкіндігі, яғни жұмыстың көппрограммалы режимі

  4. Қолданбалы программалық жабдықтар пакеті, желілік ПЖ, мультимедиа және т.б.

  5. Программалар қарапайым, түсінікті, қолжетерлік мультимедиа және т.б.

49 Екінші буын ЭЕМ программалық жабдықталуы

  1. Программалар машиналық команда тілінде құрылған, сондықтан программалауды барлығы біле бермеген. Стандартты программалар кітапханасы болған

  2. Жоғарғы деңгейдегі программалау тілдері ФОРТРАН, АЛГОЛ, КОБОЛ дами бастады. Программалар қарапайым, түсінікті, қолжетерлік және программалау жоғары білімді адамдар арасында тарай бастады

  3. Операциялық жүйе және көптеген қолданбалы программалар пайда болды. Жоғарғы деңгейдегі алгоритмдік тілдер. Бір уақытта бірнеше программаларды орындау мүмкіндігі, яғни жұмыстың көппрограммалы режимі

  4. Қолданбалы программалық жабдықтар пакеті, желілік ПЖ, мультимедиа және т.б.

  5. Программалар қарапайым, түсінікті, қолжетерлік мультимедиа және т.б.

50 Үшінші буын ЭЕМ программалық жабдықталуы

  1. Программалар машиналық команда тілінде құрылған, сондықтан программалауды барлығы біле бермеген. Стандартты программалар кітапханасы болған

  2. Жоғарғы деңгейдегі программалау тілдері ФОРТРАН, АЛГОЛ, КОБОЛ дами бастады. Программалар қарапайым, түсінікті, қолжетерлік және программалау жоғары білімді адамдар арасында тарай бастады

  3. Операциялық жүйе және көптеген қолданбалы программалар пайда болды. Жоғарғы деңгейдегі алгоритмдік тілдер. Бір уақытта бірнеше программаларды орындау мүмкіндігі, яғни жұмыстың көппрограммалы режимі

  4. Қолданбалы программалық жабдықтар пакеті, желілік ПЖ, мультимедиа және т.б.

  5. Программалар қарапайым, түсінікті, қолжетерлік мультимедиа және т.б.

51 Төртінші буын ЭЕМ программалық жабдықталуы

  1. Программалар машиналық команда тілінде құрылған, сондықтан программалауды барлығы біле бермеген. Стандартты программалар кітапханасы болған

  2. Жоғарғы деңгейдегі программалау тілдері ФОРТРАН, АЛГОЛ, КОБОЛ дами бастады. Программалар қарапайым, түсінікті, қолжетерлік және программалау жоғары білімді адамдар арасында тарай бастады

  3. Операциялық жүйе және көптеген қолданбалы программалар пайда болды. Жоғарғы деңгейдегі алгоритмдік тілдер. Бір уақытта бірнеше программаларды орындау мүмкіндігі, яғни жұмыстың көппрограммалы режимі

  4. Қолданбалы программалық жабдықтар пакеті, желілік ПЖ, мультимедиа және т.б.

  5. Программалар қарапайым, түсінікті, қолжетерлік мультимедиа және т.б.

52 Бірінші буын ЭЕМ қолданылу аймағы

  1. Үлкен көлемдегі мәліметтерді өңдеумен байланыспаған инженерлік және ғылыми есептеулер

  2. Ақпараттық жүйе және ақпараттық-анықтамалар жасауда

  3. Мәліметтер қоры, жасанды интеллект жүйесінде, басқару және автоматтандырылған жобалар жүйесінде

  4. Барлық жерде ғылымда, өндірісте, білім саласында, демалыста, көңіл көтеруде, Интернет

  5. Банктерде, фирмаларда, зауыттарда

53 Екінші буын ЭЕМ қолданылу аймағы

  1. Үлкен көлемдегі мәліметтерді өңдеумен байланыспаған инженерлік және ғылыми есептеулер

  2. Ақпараттық жүйе және ақпараттық-анықтамалар жасауда

  3. Мәліметтер қоры, жасанды интеллект жүйесінде, басқару және автоматтандырылған жобалар жүйесінде

  4. Барлық жерде ғылымда, өндірісте, білім саласында, демалыста, көңіл көтеруде, Интернет

  5. Банктерде, фирмаларда, зауыттарда

54 Үшінші буын ЭЕМ қолданылу аймағы

  1. Үлкен көлемдегі мәліметтерді өңдеумен байланыспаған инженерлік және ғылыми есептеулер

  2. Ақпараттық жүйе және ақпараттық-анықтамалар жасауда

  3. Мәліметтер қоры, жасанды интеллект жүйесінде, басқару және автоматтандырылған жобалар жүйесінде

  4. Барлық жерде ғылымда, өндірісте, білім саласында, демалыста, көңіл көтеруде, Интернет

  5. Банктерде, фирмаларда, зауыттарда

55 Төртінші буын ЭЕМ қолданылу аймағы

  1. Үлкен көлемдегі мәліметтерді өңдеумен байланыспаған инженерлік және ғылыми есептеулер

  2. Ақпараттық жүйе және ақпараттық-анықтамалар жасауда

  3. Мәліметтер қоры, жасанды интеллект жүйесінде, басқару және автоматтандырылған жобалар жүйесінде

  4. Барлық жерде ғылымда, өндірісте, білім саласында, демалыста, көңіл көтеруде, Интернет

  5. Банктерде, фирмаларда, зауыттарда

56 Бірінші буын ЭЕМ-ның элементтік базасы

  1. Электронды-вакуумды лампы

  2. Транзистор

  3. Интегралды схемалар

  4. ҮИС және ӨҮИС

  5. ӨҮИС

57 Екінші буын ЭЕМ-ның элементтік базасы

  1. Электронды-вакуумды лампы

  2. Транзистор

  3. Интегралды схемалар

  4. ҮИС және ӨҮИС

  5. ӨҮИС

58 Үшінші буын ЭЕМ-ның элементтік базасы

  1. Электронды-вакуумды лампы

  2. Транзистор

  3. Интегралды схемалар

  4. ҮИС және ӨҮИС

  5. ӨҮИС

59 Төртінші буын ЭЕМ-ның элементтік базасы

  1. Электронды-вакуумды лампы

  2. Транзистор

  3. Интегралды схемалар

  4. ҮИС және ӨҮИС

  5. ӨҮИС

60 Төртінші буын ЭЕМ

  1. Mark I, ENIAC, БЭСМ, Урал

  2. М-220, Мир, БЭСМ-4, Урал-11, ІВМ-7094

  3. PDP-11, IBM/360, CDC 6600, БЭМС-6б Минск-32

  4. IBM PC, Macintosh, Cray, ЭЛЬБРУС

  5. PDP-11, IBM/360, ІВМ-7094

61 Үшінші буын ЭЕМ

  1. Mark I, ENIAC, БЭСМ, Урал

  2. М-220, Мир, БЭСМ-4, Урал-11, ІВМ-7094

  3. PDP-11, IBM/360, CDC 6600, БЭМС-6б Минск-32

  4. IBM PC, Macintosh, Cray, ЭЛЬБРУС

  5. PDP-11, IBM/360, ІВМ-7094

62 Екінші буын ЭЕМ

  1. Mark I, ENIAC, БЭСМ, Урал

  2. М-220, Мир, БЭСМ-4, Урал-11, ІВМ-7094

  3. PDP-11, IBM/360, CDC 6600, БЭМС-6б Минск-32

  4. IBM PC, Macintosh, Cray, ЭЛЬБРУС

  5. PDP-11, IBM/360, ІВМ-7094

63 Бірінші буын ЭЕМ

  1. Mark I, ENIAC, БЭСМ, Урал

  2. М-220, Мир, БЭСМ-4, Урал-11, ІВМ-7094

  3. PDP-11, IBM/360, CDC 6600, БЭМС-6б Минск-32

  4. IBM PC, Macintosh, Cray, ЭЛЬБРУС

  5. PDP-11, IBM/360, ІВМ-7094

64 Бесінші буын ЭЕМ мақсаты қандай?

  1. Олардың негізі сапасы жоғары интеллектуальды деңгейде болуы керек

  2. Компьютерді құрастырудың жаңа принциптерін жасау

  3. Арзан компьютерлерді жасау

  4. Жоғары өнімді дербес компьютерлерді жасау

  5. Бір интеллекті адам-машина ойлап табу

65 Текстік режимде рұқсат етілген экран мүмкіндігі ... санымен анықталады:

  1. Символдар байтпен

  2. Экран жолындағы символдармен

  3. Тігінен және көлденеңінен пиксельдер саны

  4. Экрандағы жолдар мен бағандар

  5. Жолдар

66 Дисплейдің жұмысы кезінде текстік режимде экранның бір позициясын ... алады

  1. Бір пиксель

  2. Бір символ

  3. Бір сөз

  4. 8 пиксель

  5. Бір жол

67 Принтер – бұл ...

  1. Сыртқы жады құрылғысы

  2. Ақпаратты жазу құрылғысы

  3. Енгізу құрылғысы

  4. Ақпаратты шығару құрылғысы

  5. ТЕҚ

68 Бір функционалды белгілерге біріктірілген ақпаратты беру каналдарының тобы қалай аталады?

  1. Ұяшық

  2. Триггер

  3. Шина

  4. Регистр

  5. Слоттар

69 Тышқан – бұл...

  1. Экрандағы курсорды басқару құрылғысы

  2. Графикалық ақпаратты енгізу құрылғысы

  3. Компьютерге қағаздағы ақпаратты енгізу құрылғысы

  4. Курсорды ішінен басқаруға арналған құрылғы

  5. Ақпаратты өшіру құрылғысы

70 Мәліметтермен логикалық амалдар ... орындалады

  1. ТЕҚ

  2. ЖЖ

  3. АЛҚ

  4. ҚМДЖ

  5. Жедел жады

71 Аналық тақшаға перифериялық құрылғылар ... арқылы қосылады

  1. Регистрлер

  2. Контроллерлер

  3. Шиналар

  4. Слоттар

  5. Триггерлер

72 Боялған лента картриджі ... қолданылады

  1. Матрицалық принтерлерде

  2. Сия бүріккіш принтерлерде

  3. Лазерлік принтерлерде

  4. Стримерлерде принтерлерде

  5. Сканерде

73 Бас тиектен өтетiн бiр айналым жазбаның оқуы, магниттi диск бет жағының бiр бөлiгi:

  1. Жолдар

  2. Сектор

  3. Регистр

  4. Каталог

  5. Ұяшық

74 Ашық архитектура принципі нені білдіреді:

  1. Компьютер тұтас бөлінбейтін бөлікті құрылғы

  2. Ескірген бөліктерін оңай ауыстыру мүмкіндігі

  3. Компьютердің жаңа деталі бұрын қолданылған құрылғылармен сәйкесжұмыс істей алады

  4. Компьютер жинақтауда бұл принцип қолданылмайды

  5. Бір детальді айырбастау барлығын айырбастауға әкеледі

75 Жады мен процессор арасындағы ақпаратты алмастыруды қамтамасыз етеді

  1. Триггер

  2. Шина

  3. Слоты

  4. Регистр

  5. Контроллер

76 Сыртқы құрылғыларды басқаратын электронды сызбалар – бұл

  1. Плоттер

  2. Драйверлер

  3. Контроллерлер

  4. Сканерлер

  5. Шифраторлар

77 Дұрысын көрсет

  1. Пернетақта – енгізу құрылғысы

  2. Принтер – кодирока құрылғысы

  3. Монитор - енгізу құрылғысы

  4. CD-ROM - енгізу құрылғысы

  5. Тышқан – шығару құрылғысы

78 Процессор бұл ...

  1. Қағазға ақпарат шығару құрылғысы

  2. Ақпаратты өңдеу құрылғысы

  3. Магниттік дискіден ақпаратты оқу құрылғысы

  4. Компакт-дисктен ақпаратты оқу құрылғысы

  5. Ақпаратты сақтау құрылғысы

79 Адам миын компьютердің қай құрылығысы модельдейді

  1. Жедел жады

  2. Тұрақты жады

  3. Процессор

  4. Принтер

  5. Монитор

80 Пернетақта – бұл

  1. Ақпаратты өңдеу құрылғысы

  2. Ақпаратты енгізу құрылғысы

  3. Ақпаратты сақтау құрылғысы

  4. Ақпаратты шығару құрылғысы

  5. Ақпаратты қағаздан компьютерге енгізу құрылғысы

81 Ақпаратты ұзақ уақытқа сақтауға арналған құрылғылары

  1. Жедел жады

  2. Сыртқы жады

  3. Процессор

  4. Монитор

  5. Дисковод

82 Қай құрылғымен ақпаратты шығаруға болады

  1. Сканер

  2. Процессор

  3. Плоттер

  4. Жедел жады

  5. Тышқан

83 Жады – бұл ...

  1. Магниттік дисклерге ақпарат жазу құрылғысы

  2. Ақпаратты сақтау құрылғысы

  3. Ақпаратты өңдеу құрылғысы

  4. Ақпаратты енгізу құрылғысы

  5. Ақпаратты шығару құрылғысы

84 Жедел жадының сипаттамасы

  1. Көлем, оқу жылдамдығы, тактілі жиілігі

  2. Адрестік кеңістігі, тактілі жиілігі, көлемі

  3. Разрядтылығы

  4. Тазалығы, қуаты

  5. Көлем, қолжетерлігі

85 ДК негізгі құрылғылары

  1. Тышқан, монитор, пернетақта, жүйелік блок

  2. Жүйелік блок, дисплей, пернетақта, принтер

  3. Дисплей, пернетақта, принтер

  4. Тышқан, монитор, жүйелік блок

  5. Монитор, пернетақта, жүйелік блок

86 Шина – бұл...

  1. Мәліметтерді берудің жүйелік магистралі

  2. Сандардың бөлшек бөлігін өңдеу құрылғылары

  3. Ақпаратты енгізу құрылғысы

  4. Нақты ішкі құрылғының жұмысын басқаратын электронды схема

  5. Таңбалық жүйе, кейбір алфавиттердің символдық жазылу ережесі

87 Адаптер (контроллер) – бұл ...

  1. Сыртқы құрылғыны басқаратын электронды сызба

  2. Нақты сыртқы құрылғыны процессормен байланыстыратын программа

  3. Компьютерге жаңа сыртқы құрылғыны қосуға мүмкіндік беретін құрылғы

  4. Провод

  5. Микросхемалар

88 Аналық тақшада ... орналасқан

  1. Драйвер, процессор, контроллер

  2. ОП, чипсет, ЖЖ, слоттар, микросхама BIOS

  3. ЖЕСҚ, контроллерлер

  4. регистрлер

  5. Дұрыс жауап жоқ

89 Процессордың негізгі сипаттамасы ...

  1. Тактілі жиілігі, жады көлемі, мәліметтерді беру жылдамдығы

  2. Разрядтылығы, адрестік кеңістік, мәліметтерді беру жылдамдығы

  3. Тактілі жиілігі, разрядтылығы, адрестік кеңістік

  4. Өнімділігі

  5. Көлем, тактілі жиілігі

90 Компьютерде ақпараттың дұрыс жүру жолын көрсетіңіз

  1. Енгізу – Өңдеу - Шығару

  2. Енгізу – Сақтау - Өңдеу – Сақтау - Шығару

  3. Енгізу – Сақтау - Өңдеу – Шығару

  4. Енгізу – Өңдеу – Сақтау - Шығару

  5. Дұрыс жауап жоқ

91 Санау жүйесі, санау, нөмірлеу — ...

  1. натурал сандарды атау және цифрлық символдар арқылы белгілеу әдістерінің жиынтығы

  2. Сандарды жазу

  3. 0,1

  4. 0,1,2,3,4,5,6,7

  5. 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9,A,B,C,D,E,F

92 Ондық санау жүйесіндегі 10 саны екілік санау жүйесінде қалай жазылады:

  1. 1000

  2. 1010

  3. 0010

  4. 0100

  5. 1100

93 Екілік санау жүйесіндегі 102 саны екілік санау жүйесіндегі қай санға сәйкес келеді:

  1. 410

  2. 210

  3. 1010

  4. 2010

  5. 810

94 Мына 1016 сан ондық санау жүйесіндегі қай санға сәйкес келеді:

  1. 1010

  2. 01010

  3. 1610

  4. 3210

  5. 1510

95 А16 саны ондық санау жүйесіндегі қай санға сәйкес келеді:

  1. 16

  2. 10

  3. 64

  4. 32

  5. 15

96 2016 саны ондық санау жүйесіндегі қай санға сәйкес келеді:

  1. 1010

  2. 101010

  3. 1610

  4. 3210

  5. 6410

97 F16 саны ондық санау жүйесіндегі қай санға сәйкес келеді:

  1. 1010

  2. 101010

  3. 1610

  4. 3210

  5. 1510

98 FA16 саны ондық санау жүйесіндегі қай санға сәйкес келеді:

  1. 25010

  2. 25610

  3. 1610

  4. 3210

  5. 101810

99 100101102 саны он алтылық санау жүйесіндегі қай санға сәйкес келеді:

  1. 9416

  2. 9716

  3. 9516

  4. 9616

  5. 9916

100 11010111 2 саны сегіздік санау жүйесіндегі қай санға сәйкес келеді:

  1. 4948

  2. 1258

  3. 768

  4. 3278

  5. 998

Емтихан сұрақтары



  1. Компьютердің архитектурасы. ЭЕМ ұйымдастыру принциптері.

  2. Компьютерлік техниканың даму тарихы, ЭЕМ буындары және олардың классификациясы.

  3. Есептеуіш машиналардың кластары.

  4. ЭЕМ мәліметтерді көрсету.

  5. ЭЕМ-ның арифметикалық негіздері.

  6. ЭЕМ-ның логикалық негіздері.

  7. ЭЕМ-ның функционалды ұйымдастырылуы.

  8. Процессордың командалық циклі. ЭЕМ құрылғысын ұйымдастыру.

  9. ЭЕМ-ның жадысын ұйымдастыру. Компьютердің жадысын басқару.

  10. Микропроцессорлық жүйенің архитектурасы. Микропроцессорлық жүйенің базалық архитектурасы.

  11. Процессорлік модуль. (Орталық процессор, графикалық процессор).

  12. Негізгі операциялардың орындалуы.

  13. Ішкі жүйенің жұмыс істеуі. Үзіліс.

  14. Енгізу/шығарудың базалық жүйесі.

  15. Интерфейстер. Интерфейстер классификациясы.

  16. Микропроцессорлар архитектурсының эволюциясы және микроЭЕМ.

  17. Жадыны ұйымдастыру және қорғаныс (сақтану) режимі. Жадыны қорғау.

  18. Процессордың жылдамдығын ұлғайту.

  19. Конвейерлер. Параллелизм.

  20. ЭЕМ архитектурасының қазіргі заманғы даму тенденциясы.

  21. Жүйелік тақшаның компоненттері.

  22. Жүйелік тақшаның формфакторлары. Жүйелік тақшалар

  23. Мультикомпьютерлер және мультипроцессорлар, кластерлер-қызметі және ұйымдастыру принциптері.

  24. Дербес компьютерлердің пайда болуы. Алғашқы ДК пайда болғанға дейінгі компьютерлердің даму тарихының кезеңі.

  25. Компьютерлердің дамуының негізгі кезеңдері. Механикалық калькуляторлар. Бірінші мехнаникалық компьютер.

  26. Электронды компьютер. Қазіргі заманғы компьютерлер. Электронды лампалардан транзисторларға. Интегралды схемалар.

  27. Бірінші микропроцессор. Дербес компьютердің пайда болуы.IBM компаниясының қазіргі замнғы дербес компьютерлері.

  28. ДК компоненттері, жүйелік жобалары және оның мүмкіндіктері. ДК үшін программалық жабдықтардың индустриясының стандарттарын кімдер белгілейді. ДК аппараттық құралдар нарығын кімдер бақылайды. Жүйе типтері. Жүйе компоненттері.

  29. Жедел жады. Жады қателіктерін түзету. Жады модульдері. Жады көлемін ұлғайту. Жедел жады: негізгі түсініктер. ROM типті жады. DRAM типті жады. Кэш-жады – SRAM. Жедел жады жылдамдығы.

  30. Мәліметтерді сақтаудың магниттік құрылғылары. Магниттік тасымалдауыштарда мәліметтерді сақтау. Мәліметтерді кодтаудың әдістері. Мәліметтерді магниттік тасымалдауыштарда сақтаудың даму тарихы.

  31. Қатты диск жинақтағыштары. Қатты диск дегеніміз не? Жаңа жетістіктері. Қатты диск жинақтағыштарының жұмыс принциптері. Қатты диск жинақтағыштарының негізгі компоненттері. Қатты диск жинақтағыштарының сипаттамалары.

  32. Ауысымды сақтаушыларымен жинақтағыштар. Не үшiн ауысымды сақтаушылармен жинақтағыштарды пайдалану. Жиналмалы магниттi жинақтағыштарды шолу. Жиналмалы жинақтағыштар үшiн интерфейстер. Қатты дисктермен көлемінің салыстырылы жиналмалы жинақтағыштары. Флэш - жады. IBM Microdrive жинақтағыш. Магниттi ленталы жинақтағыштар.

  33. Мәліметтерді оптикалық құрылғыларда сақтау. Оптикалық технология. CD-ROM дегеніміз не? DVD жинақтағыштар. Оптикалық тасымалдауыштардың форматы. CD/DVD жинақтағыштарының типтері. CD-ROM жазушы жинақтағышы. Қайта жазылатын құрылғылар стандарты және DVD диск. Оптикалық жинақтағыштардың мәселелерін шешу. CD/DVD жинақтағыштары үшін драйверлер және программалық жабдықтары.

  34. Жинақтауыштарды үйлесімділігі және орнату. Оптикалық жинақтауыштарды орнату. Кез келген типтегі жинақтауыштарды орнату. Форматтау. Дискті алмастыру. Қатты дискті орнату.

  35. Бейнеадаптер және мониторлар. Ақпаратты кескіндеу технологиясы. Монитор таңдау критерилері. Бейнеадаптерлер. Үшөлшемді графиканы күшейткіштер (3D Accelerator). Жаңа бейнеадаптерді орнату немесе жетілдіру. Мультимедиа үшiн бейнеадаптерлер. Мониторлар және адаптерлердiң ақауы.

  36. Аудиоаппаратура. Дыбыстық тақшалардың дамуы. Мультимедиалық компьютерлер тарихы. Аудиожүйе компоненттері. Дыбыстық тақша таңдау критерилері. Дыбыстық файлдар. Дыбыстық тақша: негізгі түсініктері және терминдері.

  37. Енгізу-шығарудың тізбектей, параллель және басқа да интерфейстері. Енгізу-шығару порттарына кіріспе. USB және IEEE-1394 (i.Link) FireWire. Стандартты тізбектей, параллель порттар. Тізбекті порттар. Параллель порттар.

  38. Корпус және қоректену блогы. Қоректену блогының рөлі. Қоректену блогының жұмыс принципі және міндеті. Жүйелік тақшаның қоректену разъемдары. Перифериялық құрылғылардың қоректену разъемдары. Қоректену блогының қызметі. Қоректену блогына қатысты қиындықтар. Қоректену блогын жөндеу. Қоректену блогын айырбастау. Қоректену желісіндегі қорғау құрылғылары. RTC/NVRAM батареялары.

  39. Компьютерді жинау және жетілдіру. Компьютер компоненттері. CD/DVD-ROM жинақтауыштары. Аппараттық және программалық ресурстары.

  40. Компьютерлерді шашу және жинау. Жүйелік тақшаны орнату. Кездесетін проблемалар және оларды түзету тәсілдері. Операциялық жүйені орнату.

жүктеу 10,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау