Коммерциялық емес акционерлік қоғам

13 

 

өңдеуді  бағдарламашы  (программист)  емес,  бағдарламалаумен  айналыспаған 

маман жүзеге асырады. 

 

 

13 нұсқа 

 

Сарапшы жүйелердің жіктелуі 

 

Сарапшы жүйелерді басқа да күрделі  нысана ретінде сипаттамалардың 

жиынтығы  ретінде  анықтауға  болады.  СЖ-нің  келесі  сипаттамаларын 

анықтаймыз:  

а) тағайындау;  

ә) проблемалы аумағы;  

б) проблемалы аумағындағы талдаудың (анализдің) тереңдігі;  

в) қолданылған әдістер мен білімнің типтері;  

г) жүйе жіктелуі;  

д) өмір сүру реті;  

е) аспап құрылғылар. 

Аталып  өткен  сипаттамалар  жалпы  қабылданған 

жіктелудің 

жоқтығымен  байланысты  толықтығына  сүйенбейді,  ол  СЖ-ні  бөлек 

компонентерді бөліп жармай тұтас етіп анықтайды. 

А.  Сайлау  келесі  өлшемдердің  жиынтығын  анықтайды:  СЖ-ні  құру 

мақсаты    үшін,  тұйық  жұмыстарды  автоматтандыру  үшін,  маманның 

білімдерін тираждау үшін және т.б;  

Ә.  Проблемалы  аумақ  келесі  өлшемдердің  жиынтығымен  анықталуы  

мүмкін: әрқайсысы соңғы  тұтынушының  және  СЖ  өңдеушінің  көзқарасынан 

қарастырыла алатын пәндік аумақ және осы аумақтағы шешілетін есептер; 

Тұтынушының  көзқарасынан  пәндік  аумақты  сипаттаумен  түсіндіруге  

болады. Әдетте есеп типтерінің келесілерінн анықтайды: 

1) Символдар  мен  толқындардың  интерпритациясы  –  кіріс  деректер 

бойынша мағыналы сипаттаманы құру. 

2) Алдын ала болжау – байқалатын  жағдайлардың ретін анықтау. 

3) Диагностика  –  белгілері  бойынша  аурулардың,  бұзылулуардың  күйін 

анықтау. 

4) Конструкциялық  –  орнатылған  шектеулерді  сақтау  кезінде  берілген 

қасиеттерімен нысандарды өңдеу. 

5) Жоспарлау-  обьектінің  қажетті  күйіне  әкелетін  әрекеттеу  тізбегін 

анықтау. 

6) Бақылау-қажетті іс әрекеттерге қол  жеткізу  үшін нысанаға әсер ету. 

 

 

 

 

 

14 

 

14 нұсқа   

 

Нейрон желілері 

 

Ғалымдар бiрқатар жылдар iшiнде мидың құрылымын және жұмыс істеу 

әдiстерін  бiлуге  тырысады.  Өкiнiшке  орай,  ми  осы  уақытқа  дейiн  жұмбақ 

болып  табылады.  Ғалымдар  әр  түрлi  соғыстарда  немесе  қайғылы  жағдайда 

мерт  болған  адамдарға  бақылаулар  негiзiнде  мидың  әртүрлi  аумақтарының 

мамандандыруын  анықтай  алды.  Мысалы,  сол  қолмен  басқаруға  оң  ми 

сыңары,  сол  ми  сыңары  оң  қолды  басқаруға  жауап  беретiнi  анықталған. 

Ғалымдар  барлық  психикалық  функциялардың  сипаты  туралы  әлi  де  нақты 

мәлiметтер  аз.  Мидың  оң  жақ  қабiлеттiлiктері  кеңiстiктiң  елестетуi,  сол  ми 

сыңары  сөздiң  функциясы  және  дәл  ойлаудың  есептеу  гипотезасы  болып 

табылады.  Жүйке  жүйесі  нейроннан  тұрады.  Мида  100  шақты  миллиард 

нейрон  болады.    Әрбiр  бөлек  нейронның  жұмыс  жасауы  импульсті  өткiзуде 

болады. Нейронға түскен импульс оның барлық өсiндiлерiне бойлай таралады. 

Бұл  тәсілдің  нәтижесi  бұлшық  ет  немесе  келесi  нейронның  активiнiң 

қысқартуы бола алады. 

Жүйке  жүйесiнiң  негiздi  элементi  -  нейроном  деп  аталатын  жүйке 

жасушасы. Нейронда жайын деп аталатын жасушаны бөліп көрсетуге болады, 

сонымен  олардың  iшiнен  екi  өсінділерін  ерекшелеуге  болады:  а)  нейронға 

дендриттерi  бойынша  ақпарат  түседі  және  б)  нейрон  мәлiметтi  жіберетін  - 

аксон.  Әрбiр  нейрон  ол  бойынша  бiрнеше  басқа  нейрондарға  импульс  бере 

алатын  бiр-ақ  шығыс  өсiндiсi  болады.  Жеке  нейрон  (олардың  саны 

мыңдағанға жете алады) көптеген нейрондардың қоздыруын қабылдайды.         

Адам  миы  өзара  әсерлесетін  10

11

  нейрондардан  тұрады.  Әрбiр  нейрон 

синапс  деп  аталатын  жүйке  талшықтары  арқылы  сигналдардың  берiлуiн 

жүзеге  асырады,  бұл  процестің  күрделi  электрхимиялық  табиғаты  болады. 

Синапстар қоздырудың  екпiндеп  немесе  бәсеңси  алу  нәтижесiнде  мәлiметтiң 

репитерлер  ролiн  атқарады.  Нейронға  бөгелтетiн  әсері  және  қоздыруы  бар 

сигналдар  келедi. Нейрон беретiн және бөгелтетiн импульстерді қосады. Егер 

олардың  алгебралық  қосындысы  кейбiр  шектi  мәннен  асса,  онда  шығыстағы 

сигнал басқа нейрондарға аксон арқылы  жөнелтіледi. 

 

15 нұсқа    

 

1. Гибридті интеллектуалды жүйелер 

 

Соңғы  жылдары  гибридті  интеллектуалды  жүйелер  қарқынды  дамып 

келеді,  ол  жасанды  интеллект  әдісін  және  дәстүрлі  құралдарды  пайдалануға 

мүмкіндік  береді.  Гибридті  интеллектуалды  жүйелер  арқылы  жасанды 

интеллектің  дәстүрлі  құралдарын  интеграциялау  арқылы  алынатын  білімді 

біріктіруге болады. 

15 

 

Жасанды интеллектің әртүрлі жүйелері құрылды, оларға сарапшыны тақ 

шешім  қабылдауды  қолдау  жүйесі,  жасанды  нейронды  желі,  роботтар 

қозғалысын жоспарлау жүйесі, генетикалық алгоритмдері жатады. 

Интеллектуалды  жүйелер  (ИЖ)  сәулетіне  байланысты  бір  компонентті 

(single component)  және көп компонентті (multi component)  болып жіктеледі. 

Бір  компонентті  ИЖ  жасанды  интеллектің  жалғыз  ғана  құралын 

қолдануға негізделген, мысалы, тақ логика немесе жасанды нейронды желі. 

Көп компонентті ИЖ жасанды интеллектің бірнеше құралын бір есептеу 

моделіне  біріктіреді.  Көп  компонентті  ИЖ  бір  иерархиялық  көп  қабатты 

модельге біріктірілген компоненттерден тұратын күрделі жүйе. Оның жұмысы 

барлық қабаттың дұрыс жұмысына негізделген, ал бір қабаттағы қате барлық 

қабаттарға  таралуы  мүмкін.  Көп  компонентті  ИЖ  әртүрлі  құралдарды 

біріктіреді, олар есептің шешімін алу үшін өзара әсерлеседі. 

ИЖ-дің  әртүрлілігі  деректердің  формализациясы  арқылы  анықталады. 

Сондықтан  соңғы  жылдары  жасанды  интеллектің  дәстүрлі  құралдары 

қолданылатын гибридті интеллектуалды жүйе қарқынды дамыды. 

 

16 нұсқа 

 

1.1 Гибридті интеллектуалды жүйелер 

 

ГИЖ-ді  сәулетіне  қарай;  комбинацияланған  (combination),  интегралды 

(integration),  біріктірілген  (fusion)  және  ассоциативті    (association)  гибридті 

интеллектуалды жүйелер деп жіктеледі. 

Сонымен  қатар  деректер  қорында  сақталатын  деректің  көлемінің  өсуіне 

негізделген  ГИЖ-дің  тағы  бір  түрі  бар,  ол  таратылған  (distributed)  деп 

аталады. 

Комбинацияланған  ГИЖ.  Комбинацияланған  ГИЖ-дің  мысалына 

сарапшы  жүйе  мен  нейронды  желінің  интеграциясы  түріндегі    гибридті 

сарапшы жүйелерді жатқызуға болады. 

Сонымен қатар  комбинацияланған ГИЖ  құрамына:  ауыр науқастардың 

анестезиологиясы үшін сарапшы жүйесі, адаптивті үйретудің сарапшы жүйесі, 

медициналық диагностика үшін гибридті сарапшы жүйесі кіреді. 

Нейронды  желі  тез  үйретуді  жүзеге  асырады,  ал  сарапшы  жүйе  тақ 

деректердің  интерпретациясын  орындайды.  Нейронды  желі  ақпараттық 

дайындықсыз мұғаліммен және мұғалімсіз үйретіле алады. 

Тақ  сарапшы  жүйе  –  тақ  жиындармен  біріктірілген  сарапшы  жүйе. 

Сарапшы  жүйе  үйретілген  нейронды  желіге  енгізілген  білімге  негізделген. 

Сарапшы  жүйе  арқылы  алынатын  нәтижелер  түсінуге  ыңғайлы,  себебі  «if 

then» қорындағы ереже нақты тілді пайдаланады. 

Сыртқы  кіріс  деректер  гибридті  жүйеге  сарапшы  жүйе  арқылы  түседі. 

Сарапшы  жүйенің  шығыс  деректері  шешім  табатын  модульдің  кірісіне 

беріледі.