Коммерциялық емес акционерлік қоғам

10 

 

жайында  қарастырылып  отыр,  яғни  мүмкін  есептер  формальды,  бірақ  бұл 

формалдау әлі белгісіз). 

 

9 нұсқа 

 

Дәстүрлі бағдарламалау 

 

Дәстүрлі  бағдарламалау  -  бағдарламаны  дайындау  үшін  негіз  ретінде 

алгоритмді,  яғни  формальды  мағынаны  пайдаланады.  Сондықтан  да  қазіргі 

кезге дейін ЭЕМ-дер формальды емес есептерді шығару үшін бейімделген деп 

саналады. ЭЕМ-ді пайдалану саласының кеңеюі формальды емес есептер өте 

маңызды  есептер  сыныбын  құратынын  көрсетті,  бұл  формальды  есептер 

сыныбы едәуір көп. ЭЕМ-нің формальды емес есептерді шығара алмауы, оны 

бейнелейтін  ғылымдарға  енуін  тоқтатып  тұр.  Беделділердің  пікірі  бойынша  

басты мақсаты, оның әдістерінің бейнелейтін ғылым мен пәндерге енуі болып 

табылады.  Осының  негізінде  Сарапшы  жүйелер  аумағындағы  зерттеулер 

информатикада маңызды орын алады деп тағайындауға болады. 

Формальды  еместерге  келесі  бір  немесе  бірнеше  ерекшеліктерге  ие 

болғандар ғана жатады: 

1)  алгоритмдік  есептердің  шешімі  белгісіз  (бірақ,  мүмкін  бар  шығар) 

немесе  ЭЕМ  шектеулі  ресурстарының  (уақыт,  жады)  нәтижесінде 

пайдаланыла алмайды; 

2) есеп сандық түрде анықтала алмайды (символдық көрсеткіштер талап 

етіледі); 

3)  есептердің  мақсаттары  нақты  анықталған  бүтін  функцияның 

терминдерінде көрсетіле алмайды. 

Формальды  емес  есептер  толық  емес,  қателігімен  бір  мәнді  емес  және 

білімдердің 

қарама-қарсылығымен 

айқындалады 

(берілгендер 

мен 

пайдаланатын өзгерту заңдардың). 

 

10 нұсқа 

 

Бағдарламалаудың дәстүрлі тәсілдері 

 

Сарапшы  жүйелер  бағдарламалаудың  дәстүрлі  тәсілдерін  қайтармайды 

және  ауыстырмайды,  олар  дәстүрі  программалардан  формальды  емес 

есептерді есептеуге қалыптасуымен ерекшеленеді және келесі ерекшеліктерге 

ие: 

1) есептеудің алгоритмі алдын ала белгісіз, сарапшы жүйенің өзі эвристік 

2) тәсілдерге негізделген символдық пікірлердің көмегімен салынады; 

3) алынған  есептердің  анықтылылығы,  яғни  жүйе  пайдаланушы 

терминдерінен есепті қалай алғанын «түсінеді»; 

4) өзінің істері мен білімдерін түсіндіру және сұрыптау қабілеті; 

11 

 

5) программалауды  және  өзінің  мінез  құлқына  байланысты  өзгерістерді 

(ашық жүйе) білмейтін пайдаланушы-сарапшы  жаңа білімдерді алу қабілеті; 

6) табиғи-тілдік 

интерфейстің 

(ТИ) 

пайдаланушымен 

«достық» 

қатынаспен қамтамасыз ету. 

Әдетте  сарапшы  жүйеге  білім  негізінде  құрылған  жүйелерді,  яғни 

есептеу мүмкіндіктері олардың білім негізін өсіру нәтижесінде пайда болатын 

және тек екінші кезекте пайдаланылатын әдістермен анықталатын жүйелерді 

жатқызады.  Білім  инженериясының  әдістері  (сарапшы  жүйе  әдістері)  қандай 

салада  пайдалана  алатынына:  әскери,  медицина,  электроника,  есептеуіш 

техника,  геология,  математика,  ғарыш,  ауыл  шаруашылығы,  автоматты 

басқару,  қаржы  және  т.б.  қандай  да  бір  дәрежеде  нұсқасыз  болып  келеді. 

Қазіргі  уақытта  сарапшы  жүйелер  келесі  типті  есептерді  шешу  барысында 

пайдаланылады: 

анықталмаған 

жағдайларда 

шешім 

қабылдау 

(информатиканың 

толықсыздығы), 

символдар 

мен 

сигналдар 

интерпритациясы,  болжау  жасау,  диагностика,  құрастыру,  жобалау,  басқару, 

қадағалау және т.б. 

 

11 нұсқа 

 

1.Сарапшы  жүйенің құрылымы мен  жіктелуі 

 

Қарапайым СЖ (сарапшы жүйе) келесі негізгі компонентерден тұрады: 

есептеуші  (интерпретатор),  жұмыс  жады  (ЖЖ),  сонымен  қатар  деректер 

қорынан  (ДҚ),  білім  қорынан  (БҚ),  түсіндірмелі  және  диалогты  білім  жинау 

компонетінен  тұрады.  Деректер  қоры  болып  жатқан  есепте  шешілетін 

бастапқы  және  аралық  қорды  сақтау  үшін  арналған.  Бұл  термин  жүйеде 

сақталатын барлық деректерді белгілеу үшін (және бірінші ретте өтпелі емес, 

ұзақ мерзімді деректерді) ақпаратты-ізденіс жүйелерінде (АІЖ) және деректер 

қорындағы  басқару  жүйелерінде  (ДҚБЖ)  қолданатын  терминге  мағынасы 

бойынша  емес,  тек  аты  ғана  бойынша  сәйкес  келеді.СЖ-дегі  білімдер  қоры 

қарастырылатын  аудандағы  ұзақ  мерзімді  деректерді  және  осы  аудандағы 

деректерді  мақсатты  түрде  түрленуін  сипаттайтын  ережелерді  сақтау  үшін 

арналған.  Болашақта  ДҚ-дан  бастапқы  деректерді  және  БҚ-дан  білімді 

пайдаланатын  есептеуішті  бастапқы  деректерде  қолданылатын  ережелер 

тізбегін  қалыптастырады.  Тұтынушы  сарапшымен  жүзеге  асырылатын  СЖ 

білімін толтыру үрдісін білім жинау компонентті автоматтандырады. 

СЖ-ні өңдеу кезінде келесі мамандықтың өкілдері қатысады: СЖ есебін 

шешетін  проблемалы  аумақ  маманы;  білім  бойынша  инженер  (когнитолог) 

СЖ  жөндеу  маманы;  инструменталды  жабдықтарды  өңдеу  маманы  – 

бағдарламашы.  Ескере  кету  керек  қатысушылар  арасында  білім  бойынша 

инженердің  болмауы  СЖ  құру  тәсілінде  сәтсіздікке  әкеледі  немесе  оны 

бірнешеге дейін ұзартады. 

Сарапшы мәселелі аумақты сипаттайтын білімді (деректі және ережені) 

анықтайды, СЖ –ге білімінің дұрыс және толық енгізуін қамтамасыз етеді. 

12 

 

Білім  бойынша  инженер  маманға  СЖ  жұмысы  үшін  қажетті  білімді 

құруға  және  таңдауға  көмектеседі,  берілген  проблемалы    аумақ  үшін  сәйкес 

келетін  ИтЖ таңдауды жүзеге асырады және осы ИтЖ білімді көрсету әдісін 

анықтайды.  Маман  енгізетін  ережелерде  қолданылатын  стандартты 

функцияларды 

(берілген 

мәселе 

аумағы 

үшін) 

анықтайды 

және 

бағдарламалайды. 

 

12 нұсқа 

 

1.1 Сарапшы  жүйенің құрылымы мен  жіктелуі 

 

Алғашқы  СЖ-ні  өңдеу  кезінде  пәндік  аумағындағы  маманнан  білімді 

шығару  және  оларды  құрастырудағы  білімге  негізделген  жүйелерді  үй 

жағдайында сатылармен өңдеудің өткізілуін қамтамасыз ететін білім бойынша 

инженер  БҚ  құрастыруына  қажет  екені  анықталды.  Бұл  іс-әрекеттер  бір 

жағынан  білім  бойынша  инженердің  жеке  тұлғасына  міндеттелген 

талаптардың жоғарғы болуымен , ал екінші жағынан  маманды ізденіс кезінде 

қиындықтардың пайда болуына орай өте  қиын  іс-әрекеттер  болып  саналады. 

Сондықтан білім индустриясының пайда болуымен бірге маманнан алынатын 

қажетті  ақпараттарды  алудың  автоматтандырушы  тәсілдері  автономды 

жүйелер  өңделе  бастады.  Кейінірек  осындай  бағдарламалық  құралдар  « 

білімге ие болу қабаты» деген атқа, кейін аспапты құрал деген атқа ие болады. 

Бағдарламашы  СЖ-нің  барлық  негізгі  компоненттерін  құрайтын  ИтЖ 

өңдейді, құралдық жүйеде қайсысымен байланыстысы жүзеге асырады. 

Сарапшы  жүйе  екі  режімде  жұмыс  істейді:  білім  жинау  және  есепті 

шешу. Білімді жинау режімінде СЖ - әсерлесуді білім бойынша инженермен 

бірігуі арқылы маман жүзеге асырады. Маман проблемалы аумақты деректер 

мен  ережелердің  жиынтығы  түрінде  сипаттайды.  Деректерді  сараптау 

аумағындағы  нысаналарды,  олардың  сипатталуын  және  мәнін  анықтайды. 

Ережелер  проблемалы    аумақты  қарастыру  үшін  сәйкес  деректерді  басқару 

әдісін  анықтайды.  Сарапшы  білім  жинау  компонентін  пайдалана  отырып 

проблемалы  аумақсыз  есептерді  өз  бетінше  шешу  режімін  СЖ-де  жүйені 

біліммен толтырады. 

Білім  жинау  режимінде  маңызды  рөлді  түсіндірмелі  компонент 

атқарады.  Осының  арқасында  сарапшы  тестілеу  сатысында  СЖ-нің  сәтсіз 

жұмысының  себебі  бітпейді,  ол  маманға  білімдердің  ескісін  модельдеуге 

немесе  жаңасын  енгізуге  мүмкіндік  береді.  Әдетте  түсіндірмелі  компонент 

келесілерді  хабарлайды:  тұтынушының  ақпаратты  қалай  дұрыс  пайдалануы; 

деректерді  немесе  ережелерді  пайдалану  немесе  пайдаланбауға;  қандай 

қорытындылар жасауға және т.б. Барлық түсіндірмелер табиғи шектеулі тілде 

немесе  графика  тәсілінде  жасалады.  Ескерте  кету  керек  бағдарламашы  ( 

программист) 

орындаған 

бағдарламалар, 

алгоритмдік 

сатысында 

бағдарламаларды  өңдеуде  дәстүрлі  үрдіс  кезінде  жиналған  білім  режиміне 

сәйкес келеді. Осылайша, дәстүрлі үрдіске қарағанда мұнда бағдарламаларды