25
қойылатын талаптар қөзқарасы жағынан бастапқы объекттің қасиеттері
маңызды және маңызды емес деп бөлінеді. Бастапқы объект жұмысының
біздерге қажетті қасиеттеріне қатыс болатын ерекшеліктері ізделінеді.
29 нұсқа
Объекттерді модельдеу түрлерінің классификациясы
Белгілі мағына жағынан ғылыми қызмет табиғат құбылыстарының
модельдерін құрастырылған зерттеулерден тұрады:
- болжау құралы ретінде модель объектің жүріс-тұрысын болжауды
үйреніп, әртүрлі модель басқару нұсқаларын сынап, оны басқаруға мүмкіндік
береді. Әдетте нақты объектермен тәжірибе өткізу ыңғайсыз, кейбір кезде
қауіпті немесе кейбір себептерден - тәжірибе ұзақтығы, объекттің бүлінуі
немесе жойылу қауіп-қатерінен, нақты объекттің жоқтығынан (мысалы, ол әлі
жобалануда) мүмкін емес;
- құрастырылған
модельдерді
параметрлердің
оптималды
қатынастарын табуға, кейбір ерекше режімдерін зерттеуге қолдануға болады;
- кейбір кезде модель бастапқы объектті оқыту мақсатымен орын
басады, мысалы, персоналды нақты жағдайдағы жұмысқа дайындағанда
тренажер ретінде немесе виртуалды зертханада зерттелетін объект ретінде
қолдануда. Орындалатын модульдер түрінде жасалған модельдер басқару
жүйелерді стендтерде зерттегенде басқару объекттердің имитаторлары
ретінде қолданылады, жобалаудың бастапқы кезеңдерінде болашақ аппаратты
жасалатын басқару жүйелердің өзінің орнын басады.
Модельдерді жағдайға байланысты екі топқа бөлуге болады:
материалды және
идеалды; сондықтан
заттық және
абстрактты
модельдеуді қарастыруға болады. Заттық модельдеудің негізгі түрлері
физикалық және аналогты модельдеу болып табылады.
Нақты объектке оның үлкейтілген немесе кішірейтілген көшірмесі
сәйкес қойылса, модельдеуді (макеттеуді) физикалық деп атайды. Бұл көшірме
ұқсастық теориясы негізінде зерттелетін құбылысты сипаттайтын негізгі
саңдардан алынған ұқсастық критерийлер бойынша жасалады, сондықтан
модельде қажетті қасиеттер сақталынды деуге болады. Физикалық
модельдерде белгілі зерттеуге қажетті бастапқы объектің геометриялық
пропорцияларынан басқа да қасиеттері сақталынады (мысалы, объект
материалы немесе бояу гаммасы). Мысалы, ұшақты жобалаған кезде
аэродинамикалық қасиеттері бірдей болатын оның макеті жасалады.
Физикалық модельді жасағанда келесіні есепке алу керек: нақты жүйеге
қарағанда талдаудың қуатты әдістерін қолдануға мүмкіндік беретіндей
модельмен жұмыс істеу қарапайым және қауіпсіз болуы керек.
Қарапайым жүйелер үшін (мысалы, гидравликалық немесе бірфазалы
жылулық жүйелер) ұқсастық принципі және физикалық модельдеу өзін
дәлелдейді, себебі критерийлер сандары шектелген болады. Физикалық
26
модельдеудің негізгі кемшілігі – объекттің әр нұсқасында өзінің моделін
жасау керек, бұл жағдай материалды ресурстарын және жұмыстың көп
көлемін талап етеді. Сонымен физикалық модельдеуді қолданудың аймағы
шектелген, сондықтан күрделі жүйелерді зерттеудің негізгі әдісі
математикалық модельдеу болып табылады.
30 нұсқа
Модельдеу түрлері
Аналогты модельдеу бастапқы объекті басқа физикалық табиғаты бар,
бірақ жүріс-тұрысы бастапқы объектпен бірдей болатын объектпен
алмастыруда негізделген. Мысалы, тербелістер мен резонансты зерттегенде
механикалық жүйелер заңдылықтарын, сонымен бірге электр тізбектерін
қолдануға болады. Аналогты модельдеуде орынбасу объектте керекті
ерекшеліктерін көріп, оларды дұрыс түсіну өте маңызды. Аналогияның ең
жоғарғы дәрежесі болып тек қарапайым объекттерге ғана орны бар толық
аналогия табылады. Объекттің күрделігіне қарай келесі дәрежелі
аналогияларды пайдаланады, бұл кезде аналогты модель объекттің
жұмысының бірнеше немесе тек бір жағын көрсетеді. Әдетте аналогиялық
жүріс-тұрысы бар объектерге бір модельді пайдалана беруге болады.
Физикалық және аналогты модельдеу зерттеудің негізгі әдісі ретінде
модельмен тәжірибе жасауды талап етеді, бірақ бұл тәжірибе бастапқы
объектегі тәжірибеден тартымды болады. Кезінде аналогты есептеу
машиналары кең қолданылған. Олардың көмегімен модельдеу өткізу электр
құбылыстарыңың басқа физикалық табиғаты бар құбылыстармен ұқсас
болуында негізделген. Мысалы, электр тізбектегі тербелістер ракетаның
бұрыш тербелістеріне ұқсас, ал электр тізбекпен тәжірибелерді өткізу арзан
және қауіпсіз (ұшып баражатқан ракетаға қарағанда). Аналогты машиналарда
жаңадан
өңделетін
электр
тербелістерді
арнайы
аспаптармен
–
осцилографтармен бақылап, модельдің жүріс-тұрысын «көруге» болады.
Идеалды модель дегеніміз - нақты немесе елестететін объектердің
абстракты бейнелері. Идеалды модельдеуді екі түрге бөледі: интуитивті және
таңбалы.
Қолданатын модель болғанымен, оны бейнелей алмай, бірақ оның
көмегімен қоршаған ортаны болжап немесе түсініктіру өткізсе, интуитивті
модель туралы әңгімелегеніміз. Осы мағынада әр адамның өмірлік тәжірибесі
оның қоршаған ортасының моделі деп есептеуге болады. Әртүрлі жағдайда
адам миы шешім қабылдау есебін қалай шешетінін біз әлі білмейміз.
