25
және т.б. жатады. Жеке ұғым әрқашанда бір анықталған затқа қатысты болады.
Жинақ ұғымына толық топтың біртекті заттарын белгілейтін, белгілі бірлікті
таныстыратын, аяқталған жиынтықты (орман, кӛлік ағымы және т.б.) ұғымы
кіреді.
Нақтылы ұғымға нақты заттар, ал абстракты ұғымға – заттардың бӛлек
алынған белгілері, мысалы: «ақ заттар». Салыстырмалы ұғымның ерекшелігі
олар екі-екіден ойлайды, мысалы: «оң» және «теріс», «басқарушы» және
«бағынушы». Абсолюттік ұғымдарға екі-екіден ойламайтын ұғымдар жатады,
мысалы: «планета», «үй», «ағаш» және т.б.
Қатынас белгілеріне қарай ұғымдарды тепе-теңдікті, әртүрлімәнді,
бағынышты, бағыныштыларға бағынушы, жартылай сәйкесті, қарсы келетіндер
және қарама-қарсы тұратынды деп бӛледі.
Тепе-теңдікті ұғымдар деп бірдей мазмұны барларды айтады. Оларға
әртүрлі ауызша түрде айтылатын ұғымдар жатады. Әртүрлі мәнді ұғымдар деп
бір кӛлемді, бірақ мазмұнына қарай бӛлінетін ұғымдар жатады. Мысалы,
«Капитал авторы» және «Ғылыми социолизмді құрушы» ұғымдары бір бетке
жатады, бірақ оның әртүрлі белгілерін білдіреді.
Ұғым кӛлемі және мазмұны бойынша сипатталынады. Ұғым кӛлемі-
берілген ұғымның кӛп таралған затының шеңбері. Мазмұны деп берілген
ұғымдардың біріккен белгілерінің жиынтығын айтады.
Тепе-теңдікті және әртүрлімәнді ұғымдар қатынасы ғылымда маңызды
мәнге ие, оларда бір ұғымның басқасына қосылуына мүмкіндік бар. Бұл
операция кӛбіне математикада алгебралық қатынастарды қысқартуда кеңінен
қолданылады.
Бағынышты ұғымына жоғарғы немесе жалпы ранг мазмұны кіретін
ұғымдар жатады. Бағыныштыларға бағынушы ұғымына кӛлем бойынша
(жоғарғы ұғымына кіретін кӛлемі екі немесе одан да кӛп ұғым) ұғымдар
жатады. Мысалы, «кӛпбұрышты» және «шеңбер» бір-біріне бағынышты
«геометриялық фигураға» бағынады. Егер ұғым кӛлемінің бӛлек бӛліктері
сәйкес келсе, онда оларды жартылай сәйкесті деп атайды.
Егер қарама-қарсы ұғымды білдіретін болса, онда
қарама-қарсы ұғымды
білдіреді. Мысалы, «адам емес» ұғымы «адам» ұғымына қарама-қарсы. Қарама-
қарсы ұғымында орташа және аралықты ұғымдар болады. Мысалы, «ақ» және
«қара» сонымен қоса «күлгін» ұғымы.
Жаңа қиын ұғымды жазу процесін формалау үшін, элементарлы қиын
қатынастың қорытындылау әдісінің қарапайым түрін қолданады. Процесті
формалау кӛбіне кӛптік теория тілінде жүзеге асады.
Ұғым мазмұнын ашу оны анықтау деп атайды. Соңғысы екі маңызды
белгілерге жауап беруі тиіс: 1) ұғым тегінің жақындығын анықтау керек; 2)
анықтауыш берілген ұғымның басқа ұғымнан бӛлінетіндігін кӛрсету керек.
Мысалы, «квадрат» түсінігі тікбұрыштыларға және тікбұрышты белгілі теңдікті
ортаға жату керек. Ұғым түсінігі тіпті кең болмауы керек, сонымен қатар аз
болмауы да керек және анықтауыш шеңбер құруға да болмайды
Ұғым анықтағышына кӛріністі белгілер (видовые признаки) жатады.
Кӛріністі белгілерді құру ұғымдарды бӛлу кӛмегі арқылы жүзеге асады.
26
Ұғымдарды бӛлу деп берілген ұғым құрамына кіретін барлық ашу түрлерін
айтады. Егер анықтағыш қаралып жатқан ұғыммен байланысты болса, ұғым
кӛлемімен бӛлінеді.
Бӛлу келесі ережелерге бағынады: 1) бӛлу мүшелері бӛлінетін ұғым
кӛлемі аяқтау керек; 2) бӛлу бір анықтауыш негіздің кӛру нүктесін ӛндіру
керек; 3) бӛлу мүшелері бір-бірін шығару керек.
Берілген ұғым кӛлеміне кіретін, жалпы барлық түрі болып табылатын
белгі бӛлу белгісі деп аталады. Бӛлу түрінің ерекше болып дихтомия табылады.
Пікір- ұғым байланысымен байланысты бекітілетін немесе теріске
шығаратын ой. Пікір сӛйлеу сӛйлем түріне айтылады. Пікір- бұл ойлаушы зат
пен олардың белгілері немесе заттар және зат кластары арасындағы объективті
байланысты құратын ұғымды айтады.
Пікір келесі белгілер бойынша бӛлінеді: сапа, сан, қатынас, модельдеу. Ӛз
кезегінде пікір сапасы бойынша - ризабілдіргендер және қарама-қарсылықты,
сан бойынша - жалпы, жеке және бірлік, қатынас бойынша- категориялық,
шартты және бӛлуші, моделдеу бойынша- мәселелік, аподиктивті және
ассерториялық. Мәселелік пікірде белгілі ықтималдық дәрежесі түсінік
байланысы жатады. Аподиктивті пікірде керекті түсінік байланыс кӛрсетіледі.
Ассерториялық. пікірде бар ұғым байланысын кӛрсетеді.
Пікір қосылыс сан және сапа бойынша тӛрт жаңа пікір түрлері бар:
жалпыбекітілген және жалпықарамақарсылықты, жекебекітілген және
жекеқарама-қарсылықты.
Ойшақорытындылау кӛмегі бойынша – кейбір фактілерді тоқтаусыз
бақылау жолы бойынша адамзат кӛрінісі немесе заттар туралы пікір туады.
Ойшақорытындылау деп- қорытындысында жаңа пікір туатын екі немесе
бірнеше
пікір
ретін
құрайтын
ойлау
процесін
айтады.
Кӛбіне
ойшақорытындылау деп тәжірибеде әрекеттен ойлауға ӛтетін қорытындыны
айтады.
Ойшақорытындылау
екі категорияға бӛлінеді: дедуктивті және
индуктивные. Дедуктивные ойшақорытындылау кез келген жалпы жағдайдан
бӛлінген жеке жағдайларды кӛрсетеді. Индуктивті ойшақорытындылау
негізінде жеке жағдайдан жалпы жағдайға ӛткенді кӛрсетеді.
Ғылыми зерттеу процесінде келесі сатыларды кӛрсетуге болады:
идеяның тууы; ұғымның құрылуы; гипотезаны ұсыну; ғылыми факторларды
жалпылау; гипотеза және пікірдің дұрыстығын дәлелдеу.
Ғылыми идея
– қорытынды алу негізінде, барлық байланысты аралық
аргументациясыз интуитивті түсінік кӛрінісі. Ғылыми идея негізінен ӛзінің
арнайы материалдарын гипотезадан табады.
Гипотеза- белгілі бір себепті, берілген ізденістен туатын болжам. Егер
гипотеза қаралып отырған фактімен сәйкес келсе, онда оны ғылымда теория
немесе заң деп те атайды. Процесте әр гипотеза тану тексерістін қажет етеді.
Гипотеза дұрысталып және түзетілген жағдайда ол заңға айналады.
Заң- олардың керекті заңды дамуына қызмет ететін, ішкі кӛріністің жүзеге
асатын байланыс. Заң материальдық объект қасиеті немесе кӛрінісінің тұрақты
анықтаушы байланысын кӛрсетеді.
