Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

жөні бар. Өйткені съезд барша түркі халқының 600-ден ас-там
зиялылары,   К.Юдахин,   Н.Ф.Яковлев,   А.Н.Самойлович,
В.В.Бартольд, Н.И.Ашмарин, Л.В.Щерба сынды Ресей ғалым-
дары, А.Байтұрсынұлы, Е.Омаров, Н.Төреқұлов, Т.Шонанұлы,
Б.Сүлейұлы тәрізді қазақ білімпаздары бас қосқан, түркі халық-
тарының тілі мен жазуын жаңа белеске көтерген аса ірі тарихи
оқиға болып саналады.
Съезде емле, жазу мәселелері бойынша Л.В.Щерба, Н.Ф.Яков-
лев,   Л.И.   Жирков,   Ғ.Шараф,   А.Байтұрсынұлы,   Н.Төреқұлов,
Е.Омаровтар   баяндама   жасайды.   Түркі   тілдерінің   ішінде   латын
жазуына  көшуді   бірінші  болып  әзірбайжандар  көтергені   белгілі.
Оның себебін Н.Ф.Яковлев былай деп көрсетеді: мұнда қалалық
әзірбайжан – 13% болса, халық сауаттылығы 1% ғана болды, бұл
татар   халқымен   салыстырғанда   25%   төмен.   Ал   қалалық   та-тар
халқы 4% еді. Сондай-ақ ғалым жазу дінмен терең байла-ныста,
діні   күшті   халық   жаңа   жазуды   алмауға   тырысады   деді.   Бұл
Е.Д.Поливановтың жазуын реформаламаған халық жаңа графикаға
әуес   келеді,  оңай  ауысады,   ал  жазуын  жөндеп  отырған  тіл  өзге
графиканы құп көрмейді деген сөзімен үндесіп жатты.
Н.Ф.Яковлев,   Л.И.Жирков   сынды   ғалымдар   араб   жа-зуы
функциясының   кемігендігін,   жаңа   тілдерді   жаулап   алу
бағытынан тайғанын сондықтан жаңа прогресс, техника үшін
латын жазуының қолайлылығын айтса, Л.В.Щерба әр халық өз
тұрғысынан шешуі, жөн деп, бейтарап позиция ұстады. Араб
жа-зуын   жақтаушы   Ғ.Шараф   Н.Ф.Яковлев   пен   Л.И.Жирков
латын графикасын дәріптегенмен, түпкі ойы басқа, олар орыс
алфавиті   де   латын   жазуынан   кем   емес   деген   мазмұндағы
мақалаларын жариялап жүр дейді.
Жалпы, съезде шығып сөйлегендердің дені латын жазуының
техникалық артықшылығы:
- қолдың ыңғайы,
- көздің көруі,
- техникалық жағы,
- бас әріптің қызметі, араб 
жазуының кемшілігі:
- реформаланған араб әліпбиінің түпнұсқадан ауытқуы,
- оңнан солға қарай жазылуы,
- баспа қиындығы,
- әріптердің танылмауы,
- бас әріптің жоқтығы туралы сөз етеді.
Араб графикасын жақтағандарға (әсіресе, А.Байтұрсын-ұлына)
психологиялық   шабуыл   жиі   жасалады   (отырғандар   күліп,
даурығып,   кекетіп,   тыңдамауға   тырысады),   латын   графикасын
жақтағандарды қолпаштап, ұзақ қол шапалақтап отырады.
А.Байтұрсынұлы   төл   жазудың   жетілмей   қалғанына   басқа
халықтың жауап беруі дұрыс емес, әр халық жазуының өз жолы
мен деңгейі бар дейді. Орыс графикасын пайдаланып келе жатқан
халықтардың латынға көшу себебіне күмәнмен қарайды.
Съезде   А.Байтұрсынұлынан   басқа   сөз   алған   Ғ.Шараф,
Г.Х.Алпаровтар   әзірбайжан   жазуы   латын   графикасының
барлық   таңбаларын   пайдаланып   отырған   жоқ,   бар-жоғы   47-
56% -ын ғана қолданады, ол латын жазуы емес, өзгерген латын
жа-зуы, бұл жазудың ғұмыры қысқа болады дейді. Дегенмен,
да-уыс   беру   нәтижесінде   101   дауыс   латын   графикасына,   7
дауыс  араб графикасына, 9 дауыс  қалыс қала отырып, латын
жазуы қабылданады.
Құрылтай қарарында қабылданған емле ережелері.  Латын
графикасын қабылдайтын түркі тілдеріне ортақ емле ережелері де
осы жиында қабылданды. Олар төмендегідей болды:
- орыс графикасының әріптерін алмау,
- бірдей дыбыстарға әріп алмау,
- диакритикалық таңба алмау,
- созылыңқы дауыссыздарды белгілемеу,
- қосар әріп алмау,
- жіңішке дауыстыға таңба алмау,
- морфологиялық принципті ярпақ-япрақ, торпақ-топрақ
деген сияқты сөздердің әдеби вариантын табу үшін пайдалану,
-
дұрыс айту нормасын қалыптастыру,
-
кірме сөздерді айтылуы бойынша игеру (орыстар буын жа-
зуы бойынша игерген еді, енді айтылуы бойынша игереді),
- кірме сөздерді түпнұсқа тілдегі айтылуы бойынша алу (вол-
кан, вулкан емес, маскерад),
-
кірме сөздерді үндесім заңына бағындыру,
- кірме сөздер үшін әріп алмау (мысалы, орыс тілінде ғ, һ, ө, ь
болмағандықтан Неіnе – Гейне, Ньgо – Гюго болып жазылады),
-
халықаралық сөздердің соңындағы дауыстыны қысқарту:
вакансия – ваканс, пианино – пианин, фортепиано – фортепи-
ан,
-
кірме сөздерде о әрпі тұрса, [о] дыбысы етіп айту.
Алғашқы латын-қазақ әліпби жобалары. Сөйтіп, 1927-
228
229

1928жж. “Еңбекші қазақ”, “Лениншіл жас”, “Тілші” газеттерін-
де   жаңа   латын   әліпбиінің   жобасы,   сол  графикамен  басылған
тақырыптар   жариялана   бастайды.   Ең  алғаш   жарияланған  ла-
тын әліпбиінің жобасында 24 әріп, 1 дәйекше болды (яғни төте
жазудың жүйесінен ажырамады). Олар: a, b, c, d, e, h, g, j,
і, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, u, v, y, z және ‘ (Тілші, 17.09.27).
Мұндағы ћ – <ғ>, у – - фонемаларын таңбалады. Кейінгі
жоба (Лениншіл жас, 30.11.28) <ғ> – q, <ы>,<і> – ъ етіп берді.
Z – таңбасы сызықсыз жазылып, дәйекше ^ – деген таңбасымен
ауыстырылды.
1927   жылы   (24.04)   Мәскеуде   өткен   қазақстандық
студенттер-дің   жалпы   жиналысында   жасаған   баяндамасында
Н.Төреқұлов жазуды ауыстыруға  әлі ерте, оған он жыл керек
дегенмен, ла-тын жазуына көшу басы ашық мәселе болғаннан
кейін,   өзінің   авторлығымен   әліпби   жобасын   жасайды.   Ол
Е.Д.Поливанов еңбегінде “Аслат’а” деп аталған.
Н.Төреқұловтың әліпбиінде 28 әріп, бір дәйекше болды: а
<а>, е <е>, і <ы>, <і>, о <о>, <ө>, u <ұ>, <ү>, р <п>, в <б>, m
<м>, f <ф>, w <у>, t <т>, р <ғ>, d <д>, s <с>, z <з>, c <ш>, j
<ж>, n <н>, l <л>, r <р>, у <й>, k <к>, g <г>, q <қ>, х <х>, ћ
<ћ>, ŋ <ң>, ә <ә>, ‘
Әліпбиде <ф>, <х>, <ћ>, <қ>, <ғ>, <к>, <г> дыбыстарының
әрпі бар. Ал  <ә>  фонемасы басқа жұп дауыстылардан бөлек,
латын   графикасында   жоқ   таңбамен   белгіленеді,   яғни   1926ж.
құрылтай қаулысына сәйкес емес ә, р, ŋ таңбаларын жасайды.
Н.Төреқұловтан   кейін  Х.Досмұхамедұлы  латын   графикасын
қолдамаса   да,   қызмет   бабының   ыңғайымен,   саналы   түрде   жаңа
әліпбиге көшуді ұсынып, латын әлпбиінің жобасын құрады. Бірақ
науқан түрінде емес, қазір қолданып отырған әліпби мен емлені
жетілдіріп,   жаңа   графикаға   біртіндеп   өтуді   ойластырады.
“Қолданбасақ та латын харіфтерін біз де тілімізге үйлестіріп көру
керек.  Тез арада,  әсіресе әкімшілік  әдіспен көшіру мәдениет ісі
үшін залалды ћәм саяси тұрғыдан да байыпты емес” дейді.
Х.Досмұхамедұлы   әліпбиінде   14   әріп   латын   алфавитіне
сәйкес алынады да, апостроф (’) пен дәйекше ауыстырылады:
a, b, d, e, g, і, j, k, l, m, n, ө, о, p, r, s, sh (ц), t, u, y, z, к’, h, ch
(щ), tsh (ч), f, k, g’, n’. Әліпбиде <ч>, <ф>, <ц>, <щ>  сияқты
орыс тілі дыбыстарына таңба арналған,  <к>, <г>, <ң>  фоне-
малары  к’, g’, n’  арқылы белгіленеді. Бірақ аталған әліпбиде
апостроф жіңішкелікті екінші мәрте көрсететін кезі бар: ’k’өr
– көр,  сондай-ақ басқа функцияда да  (n’<ң>)  жұмсалды.  Шет тіл
дыбыстарына қосар таңба алынды да, бұл І түркітанушылардың
құрылтайында қабылданған қаулыға сәйкес келмеді.
Жалпы, латын жазуына көшу Орта Азия түркі халықтарын-да,
әсіресе   татар   халқы   мен   қазақ   даласында   бірауыздан   қол-дау
тапқан жоқ. Процесс өте баяу, жай өрбіді. Сондықтан 1928 жылы
18-23   желтоқсан   аралығында   Қазанда   жаңа   түркі   әліпбиі-нің
бүкілодақтық   орталық   комитетінің   ІІІ   пленумы   шақыры-лады.
Қазақстаннан Асфендияров, О.Жандосов, Нұрмақов, Т.Шонанұлы,
Тоғжанов, Т.Рысқұлов сынды білімпаздар қатына-сады. Пленумда
көтерілген мәселелер негізінен латын әліпбиіне көшу баяулығы,
әзірбайжан   жазуы   қабылданған   әліпби   не-гізінде   өзге   түркі
халықтарының   әліпбиін   бірдейлестіру,   жазу   тарихындағы   сол
дәуірді мұрағат ретінде сақтау, бас әріп мәсе-лесі, емле принципі,
фонетикалық   пен   морфологиялық   прин-ципті   қатар   ұстау  деген
мәселелер   төңірегінде   болды.   Н.Ф.Яков-лев   унификацияның
графикалық,   фонетикалық,   орфографиялық   түрлері   болады.
Негізгі бірлестіру фонетикалық болып табыла-ды, ол әр таңбаның
ортақ дыбыстық мағынасы бар болу деген сөз деді. О.Жандосов
Қазақстан   латын   жазуына   көшуді   кешеу-ілдетіп   отырса   да,
бірлестіру жағынан Әзірбайжаннан алда  тұр, бірлестіру негізіне
бір жазуды алу деген дұрыс емес, өйткенде әр халық өз жазуының
дұрыстығын дәлелдейді. Толық унифика-ция жасау мүмкін емес,
дауыссыздарды да бірлестіру керек деді автор және Қазақстанда
ескі   арабшылдардың   күні   таяды   деген-ді   былай  білдірді:   “было
время,   когда   казахский   крестьянин   по   поводу   любого   вопроса,
имеющего   большое   общественное   зна-чение,   спрашивал,   что
скажут   Букейханов   и   Байтурсынов.   Это   два   толпа   казахского
прошлого,   казахского   национализма,   смесь   патриархальных
предрассудков
 
с
 
буржуазно-националистичес-кими
представлениями”.
Сөйтіп, 1929 жылы қазақ жазуының араб әліпбиінен латын
графикасына түпкілікті көшкенін хабарлайтын “Жаңа алфавит
туралы қаулы”  шықты. Мұндағы әліпбиде 29 әріп болады (3-
кесте).
230
231