Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

ә келетін сөздер үшінші буында а

жүктеу 1,76 Mb. Pdf просмотр бет 87/236 Дата 03.10.2022 өлшемі 1,76 Mb. #39472

ә келетін сөздер үшінші буында а -ға жуықтап, ә -нің реңкін сақтап, яғни а мен ә -нің ортасында ай- тылып, сөз аяғында жуан дыбыстауға көшеді. Сонда бейүндес жазылатын сөздерді жіңішкеден жуанға, бірте-бірте, буын жігін ажыратпай өткізіп айтатын болсақ, сөз табиғи қалпын сақтап, үндесімді шығатын болады. Оны былай көрсетуге болады:  ә – б – а Мына сөздердің айтылу нормасын сақтап, жаттығып  көріңіздер: пәруана – пәр ү үәнб  пәруардігер – пәр ү уәрдігер пәруайсыздану –  пәр ү уәйсізденүу пәруайсыз –  пәр ү уәйсіз пәтуа – пәт ү уә  пәтуаласу – пәт ү уәлбсұу пәтуаластыру – пәт ү уәлбстырұу  рәсуа – рәс ү уә рәсуаланғанмен –  рәс ү уәлбңғбммен Сондай-ақ  ш, ж мен  й -дің аралығында жазылатын  а дыбысы айтуда жіңішкеріп, ә -ге ұқсап кетеді: шай – шәй, жай – жәй. Бұл позициядағы ә -нің жіңішкеруі өзінен кейінгі буынды да қамтиды. Бірақ сөз соңында, әсіресе қосымша қосылғанда сөз бірте-бір-те жуандай береді. Сонда ә әрпі мен а дыбысының аралығында тағы да 2-3 саты аралық реңктер айтылады, яғни  ә дыбысы екін-ші буыннан ары жуандап, соңында мүлдем жуан дыбысқа айна-лып кетеді. Кейде ауызекі тілде сөз жіңішке үндесуін бұзбаған қалпы соңындағы а дыбысының орнына ә айтылады. Мысалы, жайылымдағы – жәйілімдегі. Бірақ бұл орфоэпиялық норма   бола алмайды. Мына сөздердің орфоэпиялық нормасын сақтап айтып, жаттығыңыздар: шайға – шәйғә  шайларың – шәйләры ’ ң шайларыңды – шәйләры ’ ңді  жайлау – жәйләу жайлауда –  жәйләудб жайлаудағылар – жәйләудбғылар шашбау – шәшпбу шашына –  шәшінб шашындағы –  шәшіндбғы жайылым – жәйілім Екіншіден, қазақ тілінің үндесім құбылысына бағынбайтын түбірдің жуан, жіңішкелігіне үйлеспейтін мынадай жұрнақтар бар:  -қор, -паз, -кер, -кеш, -қой, -кент, -пен, -мен, -нікі, -күнем, -хан, -хана, -тал, -паң.  Мысалы:  шайқор – шәйқор, өнерпаз – өнөрпаз, әсемпаз – әсемпаз, арбакеш – арбакеш, қушыкеш – құушұкеш, қаламгер – қаламгер, жауапкер – жауапкер, айып- кер – айыпкер, саудагер – саудагер, ананікі – ананікі, Мараттікі – мараттікі, тарақпен – тарақпен, отпен – отпен, сумен – сұумен, пайдакүнем – пайдагүнөм, ақылгөй – ақылгөй, данагөй – данагөй, есепқой – есепқой, сәнқой – сәңқой, әзілқой – әзілқой, Шымкент – шымгент, Құмкент – құмгент, емхана – емхана, дәріхана – дәр і хана, кітапхана – кітапқана. Мұнда көріп отырғанымыздай, буын жігіндегі дауыссыз ды- быстар ғана көрші дыбыстың әсерінен өзгеріп, үйлесіп айтылады да ( ақылгөй, құмгент, пайдагүнөм ), тіл үндестігі сақталмайды. Бұлардың қор, паз, кеш, гөй, кент, хана, хан түрлері араб, парсы тілдерінен енген және сол тілдік нұсқасын біршама сақтап игеріл- гендіктен, өзгермей айтылады да, -нікі, -күнем, -пен, -мен, -бен жұрнақтары түбір сөзден туған төл жұрнақтар болғандықтан, үйлесім заңдылығына бағынып айтылады. Үшіншіден, бір сыңары жуан, бір сыңары жіңішке біріккен қос, күрделі сөздер жазылуы бойынша аралас айтылады:  жел- бау – желбау, қара ет – қар ’ ет, Сәрсенғали – сәрсеңғәлій, кесе- аяқ – кес ’ айақ, кесеқап – кесеғап, Зеңгібаба – зеңгібаба, итарқа – ійтарқа, итала – ійтала, итжуа – ійтшұуа, ит-құс – ійт- құс. Тіл үндестігінің тағы бір бұзылар тұсы  жүктеу 1,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:

©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз