Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

⇒
[ш˘]
[Т] дыбысымен іргелес
жат[ш˘]ер
позицияда
⇒
[ш˚]
Қатаң дауыссыздан кейін,
тас[ш˚]ол, бас [ш˚]ұлу
жуан еріндіктермен
іргелес жағдайда
⇒
[ш˚’]
Қатаң дауыссыздан кейін,
үш[ш˚’]үз
жіңішке еріндіктермен
іргелес жағдайда
/з/
⇒
<з>
⇒ 
[з]
Сөз басында, аяғында
[з]алым, қа[з]ақ
ашық буыннан кейін,
жуан езуліктермен іргелес
жағдайда
12
0
⇒ 
[з’]
Сөз басында, аяғында
ке[з’], [з’]әр, ке[з’]ек
ашық буыннан кейін,
жіңішке езуліктермен
іргелес жағдайда
⇒ 
[з˚]
Сөз басында, аяғында
[з˚]ор, құ[з˚]ыр
ашық буыннан кейін,
жуан еріндіктермен
іргелес жағдайда
⇒ 
[з˚’]
Сөз басында, аяғында
ке[з˚’]уіл, жү[з˚’], жү[з˚’]ік
ашық буыннан кейін,
жіңішке еріндіктермен
іргелес жағдайда
⇒ 
[ж]
[Ж] дыбысымен, жуан
қа[ж]жуа
езуліктермен іргелес
келгенде
⇒ 
[ж’]
[Ж] дыбысымен, жіңішке
те[ж’] жет
езуліктермен іргелес
келгенде
⇒
[ж˚]
[Ж] дыбысымен, жуан
бо[ж˚] жорға
еріндіктермен іргелес
келгенде
⇒
[ж˚’]
[Ж] дыбысымен, жіңішке
Кө[ж˚’] жасы
еріндіктермен іргелес
келгенде
⇒ 
[ш]
[Ш] дыбысымен және
жа[ш] шықты
жуан езуліктермен іргелес
келгенде
12
1
⇒ 
[ш’]
[Ш] дыбысымен және
те[ш’] шықты
жіңішке езуліктермен
іргелес келгенде
⇒
[ш˚]
[Ш] дыбысымен және
бо[ш˚] шалу
жуан еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒
[ш˚’]
[Ш] дыбысымен және
Кө[ш˚’] шалу, сө[ш˚’]шең
жіңішке еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒ 
[с]
[С] дыбысымен және
жа[с]са, та[с]сыну
жуан езуліктермен іргелес
келгенде
⇒ 
[с’]
[С] дыбысымен және
те[с’]сің, бі[с’]сіз, сі[с’]сіз
жуан езуліктермен іргелес
келгенде

⇒ 
[с˚]
[С] дыбысымен және жуан
тұ[с˚]сыз, мұ[с˚]сынбау
еріндіктермен іргелес
келгенде
⇒ 
[с˚’]
[С] дыбысымен және
Кө[с˚’]сіз
жіңішке еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒
<зз>
⇒ 
[зз’]
Кірме сөздерде Лә[зз’]ат, кә[зз’]ап
/й/
⇒

⇒ 
[j]
Дауысты дыбыстан кейін,
ма[j], та[j]
жуан езуліктермен іргелес
келгенде
⇒ 
[j’]
Дауысты дыбыстан кейін,
Мә[j’]ек, се[j’]сенбі
жіңішке езуліктермен
12
2
іргелес келгенде
⇒ 
[j˚]
Дауысты дыбыстан кейін,
мо[j˚]ын, құ[j˚]ын
жуан еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒ 
[j˚’]
Дауысты дыбыстан кейін,
тү[j˚’]ін, сү[j˚’]ін
жіңішке еріндіктермен
іргелес келгенде
/к/
⇒
<к>
⇒ 
[к’]
Сөздің барлық позициясын-
[к’]ітап, те[к’], те[к’]е,
да жіңішке езуліктермен
тә[к’]аппар
іргелес келгенде
⇒ 
[к˚’]
Сөздің барлық
[к˚’]өз, [к˚’]үз, тү[к˚’]ір
позициясында жіңішке
ерінліктермен іргелес
келгенде
⇒
<к>-<г>
⇒ 
[г]
Біріккен сыңар ара[г]ідік
мағынасы дер-
бес қолданы-
ла алмаса
⇒ 
[г’]
Дауыстыаралық, жіңішке
те[г’] жүріс, ке[г’] алу
езуліктермен іргелес
позицияда
⇒ 
[г˚’]
Дауыстыаралық, жіңішке
тү[г˚’] жоқ, мү[г˚’] жинау
еріндіктермен іргелес
позицияда
⇒ 
[г]
Дауыстыаралық, жуан
Кө[г] алма, кө[г]ал, кө[г]орай
езуліктермен, іргелес
12
3
позицияда
⇒
<г>
⇒ 
[г]
Түбір мен
Кө[г]і, те[г]інде
қосымша
жігінде
⇒
<кк>
⇒ 
[кк]
Кірме
Гә[кк]у, ә[кк]і
сөздерде
/қ/
⇒
<қ>
⇒ 
[қ]
Сөздің барлық
[қ]аза[қ], та[қ]ыр
позициясында, жуан
езуліктермен іргелес
келгенде
⇒ 
[қ˚]
Сөздің барлық
[қ˚]ор, [қ˚]ұры[қ˚], о[қ˚]ыс
позициясында, жуан
еріндіктермен іргелес
келгенде

⇒ 
[қ’]
Сөздің барлық
[қ’]асиет, [қ’]адір, [қ’]азір
позициясында жіңішке
дауыстылармен және
жіңішке сингармотембрлі
сөз деңгейінде
⇒
<қ>-<ғ>
⇒ 
[ғ]
Дауысты-, ұяң-,
ай[ғ]ай, қым-[ғ]уыт, қыз-
үндіаралық позицияда
[ғ]ырқын,
<қ>
⇒ 
[ғ]
Дауыстыаралық, ұяң,
то[ғ] жүру, айғабақ, а[ғ˚]ала,
үндімен іргелес позицияда
а[ғ˚]маңдай
⇒ 
[қ˘]
[С], [ш]-мен іргелес
та[қ˘]сан, а[қ˘]ша
келгенде
⇒ 
[х]
Буын үндесімі өзгерер
ра[х]мет, а[х]мет, бар[х]ан,
12
4
алдында, [р] дыбысымен
дастар[х]ан, дар[х]ан
іргелес келгенде
⇒ 
[х˚]
[Й]-мен, дауыстымен
су[х˚]ит, дүние[х˚]ор,
іргелес позицияда
шай[х˚]ор
⇒
<ғ>
⇒ 
[ғ]
Түбір мен
ба[ғ]ы, та[ғ]ы
қосымша
жігінде
⇒ 
[ққ]
Кірме сөзде
ло[ққ]ы
/л/
⇒
<л>
⇒ 
[л]
Сөз ортасында, аяғында,
қа[л], са[л]ақ
жуан езуліктермен іргелес
келгенде
⇒ 
[л’]
Сөз ортасында, аяғында,
ке[л’], мә[л’]ім
жіңішке езуліктермен
іргелес келгенде
⇒ 
[л˚]
Сөз ортасында, аяғында,
қо[л˚], бо[л˚]ыс
жуан еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒ 
[л˚’]
Сөз ортасында, аяғында,
Тө[л˚’], бө[л˚’]е
жіңішке еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒ 
[
ы
л]
Сөз басында, жуан
[
ы
л]ақ, [
ы
л]ас
езуліктермен іргелес
келгенде
12
5
⇒ 
[
і
л]
Сөз басында, жіңішке
[
і
л]ек, [
і
л]еп
еріндіктермен іргелес
келгенде
⇒ 
[
ұ
л]
Сөз басында, жуан
[
ұ
л]оқылдау, [
ұ
л]облу
еріндіктермен іргелес
келгенде
⇒ 
[
ү
л]
Сөз басында, жіңішке
[
ү
л]үпілдеу, [
ү
л]өкет,
еріндіктермен іргелес
келгенде
⇒
<лл>
⇒ 
[лл]
Кірме сөздерде кү[лл]і, а[лл]а
/м/
⇒
<м>
⇒ 
[м]
Барлық позицияда, жуан
[м]ысық, қа[м]ыс
езуліктермен іргелес

келгенде

⇒ 
[м’]
Барлық позицияда,
ке[м’]е, [м’]ән
жіңішке езуліктермен
іргелес келгенде
⇒ 
[м˚]
Барлық позицияда, жуан
[м˚]ұз, құ[м˚]ыра
еріндіктермен іргелес
келгенде
⇒ 
[м˚’]
Барлық позицияда,
[м˚’]үйіз, кү[м˚’]іс, кө[м˚’]ір
жіңішке еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒
<м>-<н>
⇒ 
[м]
жа[м]бас, ша[м]ба, сә[м]бі
⇒
<н>
⇒ 
[м]
Кісі, жер-су
Жексе[м]бай, Се[м]бай,
аттары, кірме
дүйсе[м]бі, сейсе[м]бі
12
6
сөзде
⇒
<м>
⇒ 
[м]
Кірме
Мүкә[м]ал
сөздерде
/н/
⇒
<н>
⇒ 
[н]
Барлық позицияда, жуан
[н]ан, бағы[н]
езуліктермен іргелес
келгенде
⇒ 
[н’]
Барлық позицияда,
се[н’], жә[н’]е
жіңішке езуліктермен
іргелес келгенде
⇒ 
[н˚]
Барлық позицияда, жуан
жо[н˚], тұ[н˚], то[н˚]
еріндіктермен іргелес
келгенде
⇒ 
[н˚’]
Барлық позицияда,
тү[н˚’]де, [н˚’]өкер
жіңішке еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒ 
[ң]
[Қ], [ғ]-мен іргелес
жа[ң]қалта, на[ң]ғысыз,
келгенде
⇒ 
[ң’]
[К], [г]-мен іргелес
се[ң’] кел, ме[ң’] кетемін
келгенде
⇒ 
[ң˚]
[Қ], [ғ]-мен, жуан
құ[ң˚]ға, қойы[ң˚]ға
еріндіктермен іргелес
келгенде
⇒ 
[ң˚’]
[К], [г]-мен, жіңішке
тү[ң˚’]гі, кү[ң˚’]ге, кү[ң˚’]көріс
еріндіктермен іргелес
12
7
келгенде
⇒ 
[м]
[Б], [м], [п]-мен және
қа[м] майдан
жуан езуліктермен іргелес
келгенде
⇒ 
[м’]
[Б], [м], [п]-мен және
се[м’] бар ғой
жіңішке езуліктермен
іргелес келгенде
⇒ 
[м˚]
[Б], [м], [п]-мен және
сауы[м˚] мал
жуан еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒ 
[м˚’]
[Б], [м], [п]-мен және
өнге[м˚’]мен, бөлге[м˚’]мен
жіңішке еріндіктермен
іргелес келгенде

⇒
<н>-<ң>
⇒ 
[ң]
[К], [г], [қ], [ғ]-лармен
ма[ң]ғол, дү[ң]ген,
іргелес келгенде
жауы[ң]гер, етже[ң]ді,
асты[ң]ғы, үсті[ң]гі,
ты[ң]ғылықты, тұ[ң]ғиық,
тебі[ң]гі
⇒
<н>+<н>
⇒ 
[нн]
Кірме
жа[нн]ат
сөздерде
/ң/
⇒
<ң>
⇒ 
[ң]
Сөз ортасы мен аяғында
а[ң], ы[ң]қыту
жуан езуліктермен іргелес
келгенде
⇒ 
[ң’]
Сөз ортасы мен аяғында
е[ң’], ә[ң’]гіме
жіңішке езуліктермен
12
8
іргелес келгенде
⇒ 
[ң˚]
Сөз ортасы мен аяғында
о[ң˚], щұ[ң˚]қыр
жуан еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒ 
[ң˚’]
Сөз ортасы мен аяғында
ө[ң˚’], тө[ң˚’]керу
жіңішке еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒
<ң>-<н>
⇒ 
[ң]
Тексеретін
қара[ң] қалу, і[ң]ген, ше[ң]гел,
түбірлері жоқ
әме[ң]гер, жы[ң]ғыл,
жағдайда
баста[ң]ғы, же[ң]ге,
жәрме[ң]ке
/п/
⇒
<п>
⇒ 
[п]
Барлық позицияда, жуан
[п]айда, [п]айыз, а[п]а
езуліктермен іргелес
келгенде
12
9
⇒ 
[п’]
Барлық позицияда,
[п’]әк, ә[п’]енде, гә[п’]
жіңішке езуліктермен
іргелес келгенде
⇒ 
[п˚’]
Барлық позицияда,
Нө[п˚’]ір, тө[п˚’]елеу
жіңішке еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒ 
[п˚]
Барлық позицияда, жуан
[п˚]ора-[п˚]ора, со[п˚]ақ
еріндіктермен іргелес
келгенде
⇒ 
[п˘]
[С], [ш] дыбыстарының
қа[п˘]шық, та[п˘]са
алдында, жуан
езуліктермен келгенде
⇒ 
[п˘’]
[С], [ш] дыбыстарының
ші[п˘’]-шикі, се[п˘’]се
алдында, жіңішке
езуліктермен келгенде
⇒ 
[п˘˚]
[С], [ш] дыбыстарының
то[п˘˚]са, бо[п˘˚]са
алдында, жуан
еріндіктермен келгенде
⇒ 
[п˘˚’]
[С], [ш] дыбыстарының
сү[п˘˚’]-сүйкімді
алдында, жіңішке
еріндіктермен келгенде
⇒ 
[б˘]
Дауыстыаралық, жуан
алы[б˘] ал, қара[б˘] жатыр
езуліктермен іргелес
келгенде

⇒ 
[б˘’]
Дауыстыаралық, жіңішке
әде[б˘’] ету, әрі[б˘’]і көп
езуліктермен іргелес
келгенде
⇒ 
[б˘˚]
Дауыстыаралық, жуан
жоры[б˘˚] отыр, бұры[б˘˚]
еріндіктермен іргелес
жіберді
келгенде
⇒ 
[б˘˚’]
Дауыстыаралық, жіңішке
Шө[б˘˚’] өсті, кө[б˘˚’] өлді
еріндіктермен іргелес
келгенде
⇒
<п>-<б>
⇒ 
[п]
Кірме сөзде
ара[п]
⇒ 
[б]
Ұяң, үндімен іргелесте
та[б]жылмау
⇒
<п>-<п>
⇒ 
[пп]
о[пп]а
13
0
⇒
<б>
⇒ 
[б˘]
Сөз аяғында, жуан
аза[б˘]ы, ба[б˘]ы
езуліктермен іргелесте
⇒ 
[б˘’]
Сөз аяғында, жіңішке
Кәсі[б˘’]і,
езуліктермен іргелесте
⇒ 
[б˘˚]
Сөз аяғында, жуан
до[б˘˚]ы
еріндіктермен іргелесте
⇒ 
[б˘˚’]
Сөз аяғында, жіңішке
Шө[б˘˚’]і
еріндіктермен іргелесте
/р/
⇒
<р>
⇒ 
[р]
Сөз ортасы мен аяғында,
а[р]а, қа[р]ық
жуан езуліктер арасында
⇒ 
[р˚]
Сөз ортасы мен аяғында,
о[р˚], құ[р˚]ық
жуан еріндіктер арасында
⇒ 
[
ы
р]
Сөз басы, жуан езуліктер
[
ы
р]ас, [
ы
р]иза
алдында
⇒ 
[
і
р]
Сөз басы, жіңішке
[
і
р]ет,[
і
р]әсуа
езуліктер алдында
⇒ 
[
ұ
р]
Сөз басы, жуан еріндіктер
[
ұ
р]у
алдында
⇒ 
[
ү
р]
Сөз басы, жіңішке
[
ү
р]өл, [
ү
р]өмке
еріндіктер алдында
/и/
⇒
⇒ 
[ый]
Сөздің барлық шенінде,
с[ый]рақ, қ[ый], [ый]ық
<ы>+<й>
жуан үндесімде
⇒
<і>+<й>
⇒ 
[ій]
Сөздің барлық шенінде,
[ій]ә, к[ій], б[ій]лік
жіңішке үндесімде
13
1
⇒
<ы>
⇒ 
[ы]
Я, ю әрпі алдында
қ[ы]ю, қ[ы]я
келгенде
⇒
<і>
⇒ 
[і]
Жіңішке үндесімде, я, ю
әл[і]я, к[і]ю
әрпі алдында келгенде
⇒
<ы>
⇒ 
[ұ]
Я, ю әрпі алдында
бұрт[ұ]я, қорт[ұ]я
келгенде, жуан еріндік
үндесімде
⇒
<і>
⇒ 
[ү]
Я, ю әрпі алдында
дүр[ү]я
келгенде, жіңішке еріндік
үндесімде
/у/
⇒
<ұ>+<у>
⇒ 
[ұу]
Дауыссыздан кейін, жуан
с[ұу], т[ұу]лақ, [ұу]лы
үндесімде

[ у
]а
ұ
с[
үу
]р
ет
, к
өр
[ү
у]
та
[w
]
ж
е[
w
’]
су
ре
тт
е[
w
˚’
]
[ у
]а
қ,
[ 
у]
ы
с,
ш
ар
ұұ
[ у
]ә
де
, к
ер
[ у
]е
н
үү
Да
уы
сс
ыз
да
н 
ке
йі
н,
жі
ңі
ш
ке
үн
де
сім
де
Ж
уа
н 
ез
ул
ік
те
н 
ке
йі
н
Ж
ің
іш
ке
е
зу
лі
кт
ен
к
ей
ін
Ж
ің
іш
ке
е
рі
нд
ік
те
н 
ке
йі
н
Сө
з б
ас
ын
да
, е
кі
б
іте
уб
уы
на
ра
лы
ғы
нд
а,ө
зін
ен
ке
йі
нж
уа
не
зу
лі
кт
ұр
ға
нд
а
Сө
з б
ас
ын
да
, е
кі
б
іте
уб
уы
на
ра
лы
ғы
нд
а,ө
зін
ен
ке
йі
нж
ің
іш
ке
ез
ул
ік
тұ
рғ
ан
да
[ү
у]
[w
]
[w
’]
[w
˚’
]
[ у
]
ұ
[ у
]
ү
⇒
⇒
⇒
⇒
⇒
⇒
<
ү>
+
<
у>
⇒
<у
⇒
Сонымен, жоғарыда қазіргі қазақ әліпбиіндегі 9 дауысты
таңбасы мен қазақ тілі сөздерінің дыбыстық құрамында кезде-
сетін, әліпбиде бар 21 дауыссыз таңбасын және қосар дыбыс-
тарды беретін 

жүктеу 1,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: