Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

8-семинар. Араб графикасына негізделген 
қазақ жазуы: жәдид жүйесі
Араб жазуының қазақ тілінің дыбыстық заңдылығына
сәйкес келе бастаған, демократияланған түрі –
жәдид
деп
аталады. Бұл жазу реформасы Нобель сыйлығының иегері,
Қырым татары И.Гаспыралының жаңа әдісті мектебі – усул
жадидпен байла-нысты.
Жадид жазу үлгісінің 
басты ерекшелігіне
-
дауысты дыбыстардың харакаттар арқылы емес, таңба
арқылы беріліп, жазуда хатқа түсіп отыруын,
-
араб және парсы сөздерінің тілімізге икемделіп өзгеріске
ұшыраған түрінің таңбалануын,
-
ң
дыбысының қадим жазуындағыдай сегіз түрлі таңбалар
арқылы емес, екі түрлі таңбамен берілуін,
-
араб әліпбиіндегі басы артық таңбалардың қолданылмауын
айтуға болады, мысалы, қазақ сөздерін таңбалауда араб әліпби
жүйесіндегі мына таңбалар қолданылмаған деуге болады: ﺙ , ﻆ ,
ﺾ
,
ﺫ 
. Осы айталғандардан қадим жазуының біртіндеп
жүйелене түсіп жадид кезеңіне өткенін көруге болады.
«Түркістан уалаяты» газетінде дауыстылардың харакат
арқылы беріліп, жазуда таңбаланбауы сирек ұшырасады. Бұл
үрдіс «Дала уалаяты» газетінде біртіндеп жүйелене түседі де,
араб жазуымен басылып шыққан кітаптарда дауысты дыбыстар
жүйелі түрде жазуда таңбаланып отырады.
«Түркістан уалаяты» газетінде харакаттар белгіленбеген, 
бірақ жазылмаса да олар дауысты дыбыстың мәнін береді. 
Дегенмен харакаттары қойылған сөздерді аз да болса кездестіру-
ге болады: дамма арқылы берілген сөздер: 
құл және күң
–
) ﻜﻨﻨﻚ
1874
№ ,
6
(
, 
күтүб
–
ﻜﺘﻨﻭﺐ 
, 
құшақтасыб
–
ﻗﺸﻨﺎﻘﺘﺎﺴﺐ 
,
құрметтеб
– 
) ﻗﺭﻨﻤﺘﺪﻴﺏ
1874
, 
№
10
(
,
тұхым – 
ﺗﺤﻨﻢ 
,
 құдай – 
) ﺤﺪﻨﺍ
1874
, 
№
16
(
,
құл – 
) ﻘﻝﻨ
1977
, 
№
30
(
.
 
Фатха арқылы белгіленген сөздер:
бағасы
– 
) ﺒﻐﻐﺎﺳﻰ
1875
, 
№
1
(
,
ақраб – 
) ﺍﻘﺭﺐﻐ
1874
, 
№
24
(
.
Кесра, яғни қысқа 
и
арқылы беріліп, жазуда таңбаланған 
сөздер кездеспейді. Ал даммалы алиф арқылы беріліп харакаты 
таңбаланған 
үйнүң
–
ﻳﻨﻨﻮﻧﻚ
١
) 
1874
№ ,
16
(
деген сөзді кездестірдік. 
Сөз басында келетін 

жүктеу 1,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: