Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

жүктеу 1,76 Mb. Pdf просмотр бет 66/236 Дата 03.10.2022 өлшемі 1,76 Mb. #39472

к, г ) алынды да, қазақ графикасында төрт әріп төрт дыбыс-фонемаға арналды. Дыбыс-фонема инварианты немесе варианты екенін анықтауда сол тілдің вокализм жүйесімен тіркестіріп көру әдісі қолданылады. Бұл тәсілді ең алғаш ұсынған К.Юдахин мен А.Сухотин қа, қо, қы, құ, ға, ғо, ғы, ғұ тіркесімі ғана бар, бірақ қе, қө, қі, қү, ғе, ғө, ғі, ғү тіркесімі болмайтын және керісінше болмайтын барлық тілдерден қ және ғ әріптерін алып тастау ке- рек, бұл дыбыстар фонемалық тұрғыда үндесім заңы бұзылған тілдерде және қ, ғ жіңішке дауыстылармен, к, g жуан дауыс- тылармен ( қәбір, лұғәт, қәйри, katib) тіркесе алатын тілдерде таңбалана алады деген. І.Кеңесбаев “[қ] мен [к] бір фонеманың екі түрлі айтылуы (не- месе жуанды, жіңішкелі варианты) деп қарау дұрыс емес: жуан дауыстылардың [қ] мен жапсарласып, жіңішке дауыстылардың [к] мен жапсарласып келуі де, жасалу (артикуляциялық) орны жағынан бұл екеуі әр қилы болып келуі де ([қ] тіл арты арқылы жасалады да, [к] тіл ортасы арқылы жасалады) бұлардың екі түрлі фонема екенін дәлелдейді; [ғ], [г]-нің де бір-біріне қарым- қатынасы осы тәрізді. Қазақ тіліндегі дауыссыздардың жуан-ды- жіңішкелі болып келудің фонематикалық мағынамен байла-нысуы тек [қ] – [к], [ғ] – [г] тобында бар деп түсінуіміз керек; [қ] – [ғ]- ның жасалу орны бір бөлек, [к] – [г]-нің жасалу орны екінші бөлек болып келуі тәрізді қасиет өзге дауыссыздарда тіп-ті байқалмайды. Өзге дауыссыздардың (мәселен, [т], [з], [р] т.б.) әрқайсысының жуан-жіңішкелі болып келуінің фонематикалық мағынаға әсері жоқ; от, оз, ар дегендегі т , з, р жуан айтыла-ды да, өт, өз, өр дегенде бұл дауыссыздар жіңішке айтылады. Солай бола тұрса да, бұл жуан-жіңішкелік өздігінен тұрып сөзге мағыналық ұйытқы бола алмайды. Арнаулы бір өзге дауыссыздың жуан- жіңішкелігінің бір-бірінен жүктеу 1,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:

©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз