Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

/екі орын/ – [ек
о
орұн], /екі өлең/ – [ек
ОІ
өлөң], /қырық өтірік/
– [қырығ
ОІ
өтүрүк], /екі ұры/ – [ек
о
ұрұ], /екі лақ/ – [ек ылақ], /
қырық ән/ – [қырығән], /қырық екі/ – [қырығекі], /қырық үш/
– [қарағүш], /қырық ішік/ – [қырығішік], /көк ала/ – [көгала],
/көк орай/ – [көгорай], /көк ұрсын/ – [көг
о
ұрсұн], /көк лақ/ –
[көгылақ].
Ендеше <қ>, <к>, <ғ>, <г> фонемаларының әрқайсысы ды-
быс парадигмасындағы басқа дауыссыз сияқты жуан-жіңішке,
еріндік-езулік варианттармен түрлене алады екен. Осыған орай
Н.Уәлиұлы “тіл үндестігіне ілікпей жүрген” “шәлкес тіркес-
тер” (
құрмет,
құдірет,
қошемет,
мәслихат,
рақмет,
қабілет,
қасірет, қауесет, қиямет, қажет, қолет, қауырт, қазір,
камшат, қабір, қауіп, қате, қанден, іждағат, қадім, қасиет,
қапер, қатер, қорек, құзырет
)
 
сөйлеуде жіңішке әуезде айты-
латынын оңай байқауға болады дейді. Мысалы: [
қ
ІО
үрмөт],
[қ
ОІ
үдүрет], [қ
ОІ
өшемет], [мәслійх
І
әт], [рах
І
імет], [қәб
І
ілет],
[қәсірет], [қәуөсет], [қійәмет], [қәжет], [қөлет], [қәдір],
[қәзір], [камшат//кәмшәт], [қәбір], [қәуүп], [қәте], [қәнден],
[іждәғат], [қәдім], [қәсійет], [қәпер], [қөрек], [қүзірет].
Ендеше А.Байтұрсынұлы әліпбиінде негізделген, қазіргі
қазақ жазуында жалғасын тапқан <қ>, <к>, <ғ>, <г>
фонемаларының бір-бір таңбаға ие болуы “бір фонемаға бір
әріп” деген қазақ графикасының қағидасына сәйкес. Әріпке ие
болатын дыбыс өзінің дыбыс қоры болуымен ерекшелену керек
десек, аталған фонемалардың дыбыстық қоры мынадай:
<қ> [қ] [ақ]
ақ
, [қылт]
қылт
, [қ
о
ол
о
]
қол
, [қ
о
ұш
о
]
құш,
[қ
І
]
[қ
І
әзір] 
қазір,
[тығішіңе] 
тық ішіңе,
[қ
ОІ
өлет] 
қол ет,
[қ
ОІ
ұдірет]
құдірет
.
<ғ> [ғ] [ғасыр]
ғасыр,
[шығын]
шығын,
[ғ
О
ой]
ғой
, [ғ
О
ұн]
ғұн,
[ғ
І
] [жоғ
І
ән] 
жоқ ән
, [қырығ
І
ішік] 
қырық ішік
, [ағ
ОІ
өлөң] 
ақ
өлең,
[жоғ
ОІ
үн] 
жоқ үн.
<г> [г] [көгала] 
көк ала
, [көг
О
ұрсұн] 
көк ұрсын
, [тег
О
от
ұ
рұу]
тек отыру, 
[г
І
] [гәп]
 гәп, 
[jегіз]
 егіз, 
[jегде]
 егде
, [бүг
ОІ
үн]
 бүгін
,
[г
ОІ
өрү] 
гөрі
, [г
ОІ
үр] 
гүр.
Тілдің даму жүйесінде қатаң дыбыстан ұяң дыбысқа қарай
дауыстың жұмсару процесі белең алатын сияқты. Мысалы, XVIII-
XIXғғ. араб жазулы ескерткіштер тіліндегі 
чықармасаңыз,
йоқарыда, жолуқұсұб, достылықым, йарлықым, йаманлықына,
тынычлықын, қылғанлықы
деген сөздер бүгінде
 
ғ
 
дыбысымен
айтылып, жазылады. Сондай-ақ қазіргі қазақ тілі айтылу норма-
сында <т> фонемасы [д] вариантында жұмсалатын сияқты: тат
басу – [тадбасұу] (Әдетте үйлестік қатаң дыбыстың ұяңды
өзіне айналдырып алуымен сипатталатын еді: тат басу – [тат
пасұу]). Кезінде Т.Шонанов: “Шамасы, түбінде біздің сөз
басындағы к дыбысымыз айтылымда г дыбысына айналатын
сияқты. Ал түрікмен, осман және тағы басқа оңтүстік тілдер
қазірдің өзінде г-ге айналдырып алды” деген екен.
Сонда тіларалық қатынастың, өзге тіл дыбыстық
құрамының, жазба тілдің әсерінен ұяңдану, салдырдан үннің
басымдық алуы жүріп отыратын сияқтанады.
Сонымен, қазақ әліпби құрамында <қ>, <к>, <ғ>, <г>
фонемаларының таңбалары болуы жазба тіл мен ауызша тілді
бір деп түсінген қазақ тілі үшін ұтымды шыққан деп ойлай-
мыз. Екі таңбамен төрт вариантты берген түрік, өзбек, қырғыз,
әзірбайжан тілдері бүгінде ауызша тілдің айтылу нормасынан
ауытқып отыр.
Қ.Күдеринова «Қазақ жазуының
теориялық негіздері» Алматы, 2010.

жүктеу 1,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: