Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

жүктеу 1,76 Mb. Pdf просмотр бет 52/236 Дата 03.10.2022 өлшемі 1,76 Mb. #39472

қ>, <к>, <ы>, <н>   фонема- лары айтылым актісінде іргелес дыбыстардың әсерінен өзгеріп, парадигмалық осьтегі < ғ>, <г>, <ұ>, <ң> фонемаларына ұқсап, соларға сәйкес айтылады: [ ағүй], [ұзұн], [түңгү]. Мұндай про- цесті фонеманың бейтараптануы деп те атайды. ғ, г, ұ, ң – дыбыс-тары фонеманың өзі емес, < қ>, <к>, <ы>, <н> фонемаларының дыбыстық түрленімі, яғни варианты екеніне, бұларды басқа неғұрлым тәуелсіз позицияға қойып, көз жеткізуге болады : [ақ], [көк], [түн], [түндө], [ұзұндұқ] . Бөгде реңк – фонеманың фонологиялық қорда жоқ, басқа бір дыбыс түрленіміне айналуы. “Вариация – бұл фонеманың негіз-гі реңкінің, уақытша, тілдегі ешқандай негізгі дыбысқа ұқсамай, мүлде таныс емес дыбысқа ұқсап айтылуы. Мысалы, Н.Уәли қазақ тіліндегі жуысыңқы < ш>, <с> aлдынан келген < к>, <қ> өзінің қатаң тоғысыңқы реңкінен ауытқып, босаң тоғысыңқы [ х] дыбысына ұқсап айтылады дейді. Мұнда тілшікпен айтылатын [ х] емес, жасалымы одан ілгері дыбыс реңкі шығады. Яғни бұл парадигмалық осьте жоқ <қ>-ның реңкі. Мысалы:  ақша, бақша, шұқши, көкше, кексе  т.б.   Сол сияқты   < ш> -ның   ( атшы, сатшы ), <с> -ның   ( атсыз,   етсіз )   вариациалары туралы да айтуға болады. Сондай-ақ күнәларың, ләззаттандым деген сияқты бейүндес буынды сөздерді айтқанда [күнәла’рың], [ләзәтта’ңғаммен] деп, <а> мен <ә>-нің ортасындағы [а’] вариациясы пайда болады. А.А.Реформатский әлсіз позицияның нәтижелері әртүрлі бо- лады, кейде әлсіз перцептивті позицияның нәтижесі вариация, сигнификативті әлсіз позицияның нәтижесі вариант болады (Реформатский А.А. 1970: 116), Л.В.Щерба фонема мен оның варианттарын айырудағы қиындық жай құлаққа шалынбай-тын айырмашылықтарды байқауда ғана емес, сол тілдің дыбыс құрамы үшін қай ерекшелік мәнді, қай ерекшелік мәнсіз соны аңғару (Фердинанд де Соссюр. 2000: 125б) деген. Өйткені ва- риация делініп жазуда еленбей жүрген дыбыс түрленімі біртін- деп тілдің фонемалық жүйесіне енуі мүмкін. Мысалы, қазақ тіліндегі <ә> фонемасы күнә, кінә сияқты сөздерде, біздің ойымызша, позициялық түрленімге түсіп тұрғанмен (алдыңғы буынның жіңішкелігінен), тілтұтынушы санасында <ә> жеке фонема ретінде танылады. “Егер сөзде фонема ауысса онда сөз мағынасы да ауысты деген сөз, егер сөз мағынасы өзгеріссіз бол- са, фонеманың өзгеруінің не қажеті бар” (Реформатский А.А. 1970: 56). жүктеу 1,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:

©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз