К. И. Сэтбаев атындагы Қаз¥ту-нің доценті, техника ғылымдарының кандидаты

t, 
lj 
*3
2.1-суper. Конус тәсілімен күлдің балқыгыштығын анықгаганда үлгінің 
сипаттық пішіндері 
t] -  пішін өзгерудің басталуы температурасы; t2 -  жұмсау ыстықыгы 
температурасы; t3 -  балқыган күйге өту ыстыктығы.
Балқуға  температура  эсер  береді,  мысалы  t
3
  <  1350°С  болса  — 
күлді  тез  балқитын,  1350  °С  <  t
3
  <  1450°  С  -  орташа  балқитьш,  t
3
  < 
1450  °С  -   қиын  балқитын  дейді.  Екібастұз  көмірі  үшін  жоғары 
көрсеткіштер мыныған тең 
t ( =   1300°С Х
2
 —  1500°С, t
3
 >  1500°С
Қатгы 
отынды 
ауа 
жеткіліксіз 
ортада 
қыздырса, 
оның 
органикалық массасы ажыратып, соның нэтижесіңде газдар, су, смола 
булары  және  көміртегі  бар  қалдықтары  түзіпеді.  Бөлініп  шығатын 
ұшпа  заттардың  жиынтығы  температура  өскен  сайын  артада  да 
700°С-800°С  —  та  бітеді.  Үшпа  заттардың  құрғақ  күлсіз  күйіне 
қатысты  процент  шамасын  Vda^ 
1
  кг  отынды  жабық  тигельде 
(специальная  посуда)  850°С-та  7  мин  уақыт  щамасында  күйдіріп 
анықтайды. 
Үшпаның 
шығуы 
отынның 
ең 
маңызды 
сипаттамаларының біріне  жатады.  Ол заттар  көп болған  сайын,  отын 
тез  тұтанып,  орнықгы  жануына  өсер  затқа  айналды  (v ^ = 8 5   -90%). 
Мысалы,  антрациттікі  Vdaf=3-4%  бұл  өте  аз.  Соңдықтан да агаш  пен 
тақтатас тез жанады.
Отынның  күлдігін,  ьшгалдылығын,  ұшпа заттардьщ шыгуын және 
жану  жылулыгын  (ол  жөніндегі  кейінірек  айтылады)  анықгаудың 
техникалық таддау деп атайды.
Отынның  органикалық  массасын  күйдіру  кезінде  ол  кокс  түрінде 
болуы мүмкін. Ондай көмірлерді  кокс көмірлер қатарына жатқызады. 
Мұндай көмірлер қоры өте аз, сондықтан оларды тек металлургиялық 
процесстерде 
пайдаланады. 
Энергетика  және  басқа 
маңызды 
технологиялық қондыргыларда кокс көмірді пайдаланады.

Экономикалық есептерді, жылу пайдаланатын құрылымдарды бір- 
бірмен  салыстыру  және  жобалау  жұмыстарын  бірге  жүргізген 
қолайлы.  Сондықтан  шартты  отын  деген  түсінік  енгізіледі.  Оның, 
күлі аз, құргақ жақсы көмірге сәйкестенеді,  ал  жану жылулыгы  29,35 
МДж/кг-га (немесе 7000 ккал/кг) тең болады.
Көбінесе  отынның  келесі  сипаттамалары  күлдігі,  ылғалдылыгы 
немесе  күкірт  құрамы  отынның  бірлік  массасына  қагысты  етіп 
алганда  көрнектілеу  болады.  Ол  келтірілген  сипаттамалардың  пайда 
болуына әкеліп согады.
Келтірілген  сипаттамалар  деп  берілген  компонетгің  граммдық 
құрамының  отын  жангандағы  шыққан  жылудың  бір  мегаджоуліне 
қатысын айтады.  Мысалы, отынның келтірілген күлділігі сол отынды 
жылулық  қуаты  ІМВт  қондыргыда  жаққандагы  эр  секундта  пайда 
болатын күл мөлшерін (граммен)  көрсетеді.  Соган сәйкес  келтірілген 
ылғалдылық және күкірт құрамы да табылады:
W* = 10 W' /Q,r;  Ar = 10 А' /10 Qr; Sr =10870" 
(
6
)
Келтірілген 
сипаттамаларды 
пайдалану 
көптеген 
есептерді 
оңайлатады.
Бақылау сүрақтары:
1. Отынның құрамы?
2. «Шартты отын» ұгымы неге енгізілген?
3. Органикалық отынның жашъпп  заттары?
4. Күлдің балқыгыштығы багалаудың ең көп тараған тәсілі?
5. Келтірілген сипаттамалар?
2.2 Қатты отынвың қүрамы жэне сипаттамалары
Қатты, сүйық және газтэрізді отындар тағайындалуы және әртүрлі 
белгілері  бойынша түрленеді.  Қазбалы  көмірлер  белгілі стандартгар 
боыйнша үш түрге бөлінеді.  Қоңыр  көмірге  ылғалы,  күлсіз  күйіндегі 
жоғары жану жылулыгы Q ,^  = Q,  100/(100-Аг) 24 ,МДж / кг болатын 
комірлер  жатады.  Олар  үшпа  заттардың  көптігімен  сипатталады 
(V^=40-50 %), кокстың қалдығы бірікпейді, ал ылғалдылыгы  30-58% 
аралығында болады (жасына қарай).  Қоңыр көмірдің тыгыздыгы  500- 
1300 кг/м
3
 аралығында.
Қоңыр  көмір,  әдетте,  өзінің  ылгалы  мен  механикалық  беріктігін 
тез  жоғалтып,  майдаланады  және  өздігінен  жануга  бейім  түрады.
36

Сондықтан көмірдің бұл түрін жергілікті энергетикалық отын ретінде 
пайдаланады.  Жану  жылулығы  өте  төмен  (Qj-10-17  МДж/кг) 
болгандыктан, алысқа тасымалданбайды.
Тас көмірге ылғалды, күлсіз күйіндегі жоғары жану жылулығы 24 
МДж/кг-нан үлкен, ұшпа затгардың бөлінуі 9%  -тен  асатын көмірлер 
жатады.  Олардың  тығыздығы  1150-1500  кг/м
3
  аралыгыңда  болады. 
Тас 
көмірлер 
ұшпа 
заттардың 
бөлінуі 
жэне 
ауасыз
қыздырғандағы  ұшпайтын  қалдықтардың  сипагтамаларына  қарай 
бөлінеді (
2
.
1
-кесте).
Тас көмірдің түрлері
2.1-кесте
Квмір маркасы
Ш артты  белгі
V й'  %
¥ш п айты н
қалды қ
сипаттамасы
Үзынжалынды
Ұзынжалыңды
(Длинопламенный)
36
Үнтактэрізді 
жэне 
әлсіз
Газды майды
ГМ (Газовой Жирности)
35
бірікпелі
Бірікпелі
Майлы
М (Жирный)
31-37
Сондай
Коксты майлы
КМ 
(Коксовой
25-33
Сондай
Коксгы
Жирности)
17-33
Сондай
Құнарсыз
К (Коксовый
9-17
Үнтақ 
тэрізді
Әлсіз бірікпелі
Қ  (Тощий)
ӘБ (Слабый состав)
17-37
жэне 
әлсіз
бірікпепі
Сондай
Ескерту:  Жакша ішінде орысша белгілері  көрсетілген.
Кестеден  көрінгендей,  ауасыз  қыздырғанда  ұшпа  загггар  шығу 
проценгі  17-ден  40-қа  дейінгі  көмірлер  бірігеді.  Олардың  барлығы 
кокс  дайыңдау  үшін  қолдалынады  да,  қапғаңцары  энергетика, 
транспорт және басқадай пештерде отын ретінде жағылады.
Энергетикада  сондай-ақ  үшпа  затгар  бөлінуі 
17болатын,  бірақ  бірікпейтін  қалдығы  бар,  кокс  дайындау  келмейтін 
тотықтанған  көмір  деп  аталатын  түрлері  қолданылады  (мысалы, 
Екібастұз көмірі).
37