РеспубликалыҚ ҚоҒамдыҚ-саяси аҚпаРаттыҚ газет
№179 (179)
13.10.2009 жыл, сейсенбі
www.alashainasy.kz
5
e-mail: info@alashainasy.kz
Болатбек МҰХТАРОВ
жәдігер
із.ден.іс
жоба
сахна
өркениет
? Б i л г i м к е л г е н Б i р с џ р а ћ
Б i л г i м к е л г е н Б i р с џ р а ћ
Туды көрінген жерге тігуге болмайды
552 жылы Ұлы далада Түркі
қағанаты құрылды, негізін қалау
шылар – бұмын қаған, інісі естеми,
орталығы – Өтікен (қазіргі монғол
жері). Қағанат он ұлысқа бөлінген.
«Түрік» деген сөз ең алғаш рет 542
жылы пайда болған, ол сөз күшті,
мықты, қаһарлы дегенді білдіреді.
бұл мемлекеттің ең мықты кезі –
білге қаған мен інісі Күлтегін
дәуірі. 745 жылы Түркі қағанаты
әлсіреп, құ лады. Құрамындағы
ұлыстар бір неше мемлекеттерге
айналған, солардың ең мықтысы
–
Түргеш
қағанаты.
Қазақ
тайпаларының
халық
болып
құрыла бастауы ары сы батыс
қағанаты Түргеш ұлысы (704766
жж.) кезінде, берісі Қарлұқ ұлысы
(766999 жж.) кезінде басталды.
Мен орыс мектебін бітіргенмін. Онда Қазақстан тарихы дұрыс
оқытылмады. Қазақ даласында көне дәуірде Түркі қағанаты
болғаны белгілі. Осы жөнінде қысқаша дерек берсеңіздер.
Шәкен НҰРБЕКҰЛЫ,
Алматы қаласы
Мемлекеттік туды кез келген жерге орналастыруға болмайтынын білеміз. Дегенмен
көкбайрағымыз қандай жерлерде тігіліп тұруға міндетті? Сонымен қатар мемлекеттік ту
қандай жағдайда төмен түсіріледі?
Сабыр МЕРГЕНҰЛЫ, Орал қаласы
«Қазақстан республикасының мем лекеттік
ны шандары туралы» заңға сәйкес Қазақстан
рес пуб ликасының Мемлекеттік туы мынадай
орындарда міндетті түрде орналастырылады:
Қазақстан республикасының Прези денті
рези денциясының, Парламенттің, сенат пен
Мәжіліс тің, Үкіметтің, министр ліктердің, Қа
зақстан рес пуб ликасы Үкі меті нің құрамына
кірмейтін орталық атқарушы органдардың,
Қазақстан рес пуб ли ка сының Президентіне ті ке
лей ба ғынатын және есеп беретін мем лекеттік
органдардың, олардың ве домс тво ла ры мен
ау мақтық бөлімшелерінің, Конс ти туция лық ке
ңестің, Қазақстан рес пуб ли ка сы ның жоғарғы
соты мен жергілікті сот тары ның, жергілікті
өкілді және атқарушы органдардың, жергілікті
өзінөзі басқару органдарының, мем лекеттік
ұйымдардың ғимараттарында, сондайақ
Қазақстан рес публикасы елші ліктерінің, халық
аралық ұйым дардағы тұрақты өкіл діктерінің,
сауда өкілдіктерінің, шетелдегі басқа да ресми
мекемелерінің, шетелдегі мекемелерінің бас
шы лары резиден ция лары ның ғимарат тарын да
және сол мемлекеттің хатта малық прак тикасына
Соңғы уақыттарда ақпарат
құралдары қанша сынап жатса да,
орыстілді қазақ кинолары бірінен соң
бірі түсірілуде. Біз де өз
тарапымыздан Ұлттық киноның
беталысына қынжылыс білдірген
қаншама мақала, сұхбаттар
жарияладық. «Тіреліп тұрса тиынға,
режиссер болу қиын ба» демекші,
ақшасы барлар әнші, ақын-жазушы,
киногер болу оңайға түскен заман
туды ғой бүгінде.
жақында тағы бір «жағымды» жаңалық
естідік. оралда тұңғыш рет толық метраж
ды көркем фильм түсіріліпті. әдеттегідей
орыс тілінде түсірілген бұл кино «хочу
тепла» деп аталады. Туынды бүгінгі қала
жастарының тыныстіршілігін бейнелейді
– міс. алайда біз жаңа фильмді көрмей
тұрып сынаудан аулақпыз. дегенмен
аталған жобаның басықасынан кәсіби
киногерлердің атыжөндерін көзге ілестіре
алмадық.
Фильмнің авторлары да, актерлері де
негізінен – жастар. Картинаға продюсерлік
жасаған 27 жасар дәурен сатқанов
осыдан біраз жыл бұрын NIDS атты
компания құрып, кәсіпкерлікті қолға алған
болатын. оның айтуынша, кинофильмнің
сценарийін жазған Идрис Ғалимуллин,
режиссері – аманат рзағалиев. Ұсынысты
осы азаматтар жасаса, барлық қаржылық
шығындарды, кино түсіретін камера,
микро фон, жарық шамы, басқа да құрал
дармен қамтуды д.сатқанов өз мойнына
алған.
актерлердің барлығы да Құрманғазы
атындағы музыка колледжінде, М.
Өтемісұлы атындағы батыс Қазақстан
мемлекеттік
универ ситетінде
оқиды.
Фильмге барлығы ұзын саны 30 шақты
адам түскен. Қазақ тілінде кино түсіруді
жоба авторлары алдағы уақыттың еншісіне
қалдырыпты. жаңа туындының тұсаукесері
16 қазан күні орал дағы «Қазақстан»
кинотеатрында болмақ. ал оны қазақ
көрермені қалай қабылдар екен, уақыт
көрсете жатар...
Бек МЕРГЕН
Оралдықтар орысша
кино түсірді
Өткен сенбі күні Өзбек Ұлттық
академиялық драмалық театрында
белгілі қазақ қаламгері Сұлтанәлі
Балғабаевтың «Ең әдемі келіншек»
шығармасы желісімен қойылған
спектакльдің көрсетілімі болды.
бұл туынды жиырма жылдан бері
қазақ сахнасынан түскен емес.
осы пьесаны өзінше сахналаған өзбек
театрының бас режиссері Уәли хан
омаров тың айтуынша, негізінен спек
такльдің премьерасы ағымдағы жылдың
мамыр айында өткен. содан бері кө
рермендердің қызықты қойылымға деген
ықыластары күн сайын артып келеді.
жергілікті журналистерге сұхбат берген
өзбек режиссері «өнер ұжымы мен
актерлар өз кезектерінде бұл қойылымды
ерекше құлшыныспен ойнауда. автордың
өзі келіп, біздің еңбегімізге баға берсе»
депті. Уәлихан омаровтың ендігі мақсаты
«ең әдемі келіншектің» өзбекстандық
нұсқасын алматыдағы үлкен сахнада
көрсету екен. осы орайда біз пьеса
авторына хабарласып, пікірін білген едік.
Сұлтанәлі БАЛҒАБАЕВ, Дүниежүзі
қазақтар Қауымдастығы төралқа
төрағасының орынбасары, жазушы-
драматург:
– біздің шығармаларымыз өзге ел
дерде сахналанып жатса, оған әрине
қуанамыз. Өткен жылы өзбек ағайындар
келіп «ең әдемі келіншекті» аттай қалап
алып кетіп еді. естуімше қойылым деңгейі
өте жақсы. жақында маған Тәшкеннен
хабарласып, пьесаны арнайы келіп көр
сеңіз деген өтініштер айтылды. Өкінішке
орай, ресми және шығар машылық жұмы
сымның тым қауырттығынан мен ол жаққа
әзірге бара алмай отырмын. Мүмкін болса
жаңа жылға дейін барып қалармын.
Қызылордада «Өтірік айтпайтын адам»
деген пьесам қойылды. оған да жолым
түспеді. жалпы, осы уақытқа дейін сырт
жерде бірнеше шығармаларым сахна лан
ған. Мысалы, Қарақалпақ театры менің
бес пьесамды қойған. алайда біреулер
айтып жүргендей, сырттағы спектакль
дерден драматургке қаламақы төленбейді.
ең басты нәрсе – бүгінде қазақ жазушы
лары ның шығармалары өзге елдерде
наси хаттала бастады. осының өзі үлкен
жетіс тік.
Алмат ИСӘДІЛ
Қазақтың
«Ең әдемі келіншегі»
өзбекше сөйледі
біздің айтпағымыз – елге белгілі отба
сылық ансамбльдер тарихына қатысты.
биік сахнадағы кәсіби әншілерден бө
лек, қарапайым халықтың ортасынан оқ
шауланып шыққан мұндай өнер ұжымдары
тоқырау кезеңі саналатын тоқсаныншы
жылдардың басында пайда болды. бұл
тұста күллі кеңес халқының тұрмысында
«магнитофондық кезең» үстемдік құрған
еді. осы аралықта еліміздегі нарықта
ресейлік эстрада әншілерінің кең тараған
үнтаспаларын қазақ әндері жазылған
өнімдер ығыстыра бастады. ауыл той
лары ның сәніне айналған мұндай әнжи
нақтарды алғаш шығарғандардың бірі
дәрі баевтар ансамблі болатын.
отбасылық вокалдықинструмен тал
дық ансамбльдер көшбасшысының құ
рыл ғанына биыл 20 жыл толды. 2006
жылы Шымкенттен алматыға қоныс
аударған ұжым бүгінге дейін бес әнжинақ
пен бірнеше жаңа әннің сахналық
нұсқасын жарыққа шығарды. ансамбль
мүшелері Ұлттық өнер академиясында
білімдерін жетілдірді. ең басты жаңалық
– қазіргі таң да отбасылық әншілер
тобының алты мүшесі бар. 1989 жылы
Жиырма жыл ән айтып келе жатқан отбасы
Бүгінде отбасылық өнер
ұжымдарының құрылуы
сирек жағдай емес. Әр
шаңырақта кемінде екі
адам ән салады. Оны түрлі
ойын-тойлардан байқап
жүрміз. Әннің көп, әл-
ауқаттың тоқ болғанына
тәубә. Лайым солай болғай.
техник Ибрагим мен дәрігер әлия
дәрібаевтар құрған өнер бірлестігінде
сәкен, Меруерт, гүл дендермен бірге енді
10 жастағы айя да ән салады. біз
ұжымдағы
жаңалықтарды
ансамбль
мүшесі сәкен дәрібаевтың әңгі месінен
білдік.
– Қазіргі кезде сіздер сияқты
отбасылық ансамбльдер өте көбейді.
Сол қалың көптен ерекшелену үшін
өнердегі бағыттарыңызды өзгерту
ойда бар ма?
– Өзгеріс әндеріміздің тақырыпта-
рына енбесе, жалпы әуелгі бағытымыз-
ды, қалпымызды өзгерту ойда жоқ.
Өзгелерден осы тұрақтылығымыздың
арқасында оқшауланып қала бер-
мекпіз.
– Тақырып демекші, тоқсаныншы
жылдардағы кейбір әндерді әлі
орындап жүрсіздер. Мысалы, басты
көзірлеріңіз болған «Нұрлы арман» –
көше әні. Қазір кім болса, сол орындап
жауыр қылды. Бүгінгі тыңдарманның
рухани талабы, өнерге көзқарасы
өзгерді ғой. Неге көше әндерін емес,
басқа сапалы әндерді орындамасқа?
– Шынымен де, біз алғаш орын-
даған біраз әннің авторы белгісіз. Бірақ
қазір Алматыда әншілердің құқын
қорғау қоғамы бар. Осы орта лықтың
шешімімен енді қандай да бір әнді кім
жібек рөлін сомдаған балапан жұ
баева мен Төлегенді тұлғаландырған Мұ
рат Шалабаевтың өнеріне көпшілік риза
болды. сонымен қатар Талғат Күзем
баевтың орындауындағы бекежан рөлі де
келгендердің қошеметіне бөленді. Шеге
рөлін ойнаған болатбек бөкенов пен
Қамқа рөлін шығарған дина хамзинаға
да құрмет ерекше болды.
ТҮрКсоЙ ұйымының түркі әлеміндегі
опера күндерін «Қыз жібек» арқылы қо
ры тындылауы заңды да. Өйткені елімізде
былтырдан бері «Қыз жібек» эпосының
500 жылдығы тойланып келе жатқан
болатын. оған осы ұйымның атсалысуы
«Қыз Жібек» түркі тектіні тебірентті
Даланың
ұлы ойындары
дәріптелмек
Дүйсен ҚАСЕЙІНОВ,
ТҮРКСОЙ ұйымының бас
директоры:
– ТҮрКсоЙ ұйымының дәстүрлі
опера күндерін бүгінде 75 жылдығын
атап өтіп жатқан абай атындағы
қазақтың мемлекеттік опера және
балет театрының «Қыз жібек»
опера сымен қорытындылап отыр
мыз. еліміздің осы нау асыл
мұрасының түркі дүниесінің ортақ
игілігі ретіндегі маңызын осылай бір
танытқанды құп көрдік. бізде тұтас
түркінің мақтанышына айналар
әде биет, мәдениет және өнер
мұралары баршылық. алда осы
жәдігерлерді таныту көкжиегін
кеңітіп, ұйымдағы өзге де елдердің
жетістіктерін паш ету бағытында
біршама шаралар атқа рылмақ.
ендігіде «Қыз жібек» эпосын түрік
тіліне аударып, кітап етіп бас тырып
шығармақ ниетіміз де бар.
Сара КҮЗЕМБАЙ,
М.Әуезов атындағы Әдебиет
және өнер институтының музыка
өнері бөлімінің меңгерушісі,
өнертану докторы, профессор:
–«Қыз жібектің» құдіреттік
құпиясы неде жатыр десек, ол
қазақ әдебиеті мен өнерінің тағы бір
жауһарының түркі әлемінің ортақ мұ
расына айналғандығын аңдатты. опера
ның Ыстамбұлдағы қойылымы өткен
жылы «Қыз жібек» эпосын ЮнесКо ұйы
мы әлемдік мәдени мұралар тізіміне
алғаннан кейінгі атаулы шара болып
табылатындығын атап көрсеткен абзал.
ТҮрКсоЙдың
опера
күндеріне
арналған қорытынды концерттің екінші
бөлімі осы ұйымға мүше елдердің өнер
саңлақтарының әлемдік классика шығар
маларын орындауымен жалғасты.
Түркі
әлемінің
опера
күндерін
қорытындылау концерті ТҮрКсоЙмен
бірге ТУраб, Ыстамбұл қаласының әкімдігі,
Қадық ауданының әкімдігі және Малтепе
университетінің ұйымдастыруымен өткі
зіліп отыр. Қорытынды концертте ТҮрКсоЙ
бас директоры дүйсен Қасейінов Ыстам
бұл қаласы әкімінің орынбасары Мұстафа
алтыншашқа, сүррея театры директоры
ның орынбасары және Малтепе универ
ситетінің деканы Шахин Қарасарға құрмет
грамоталарын табыс етіп, айтулы шараға
атсалысқаны үшін алғысын білдірді. бас
директордың айтуынша, осындай дең
гейдегі ісшаралар алдағы уақытта да
өзінің жалғасын тауып, қалың түркінің
мерейін өсіре бермек.
сәйкес кө лік құрал дарын да.
Ғимараттарға тұрақты тігілген Қа зақстан рес
публикасының Мемлекеттік туына тәу ліктің қа
раңғы мерзімінде жарық түсіп тұруға тиіс.
Ұлттық аза тұтуға байланысты Қазақстан рес
публикасының Мемлекеттік туы аза тұту мерзімі
ішінде ту тұғыр биік тігінің жарты сына дейін төмен
түсіріледі.
Қағанат қашан құрылған?
ең алғаш орындап, өңдеп, аран-
жировкасын жарыққа шығарса, ол
туынды сол әншіге телінетін болады.
Сол себепті біз орындаған біраз көше
әнінің иесі өзіміз болып табыламыз.
Әзірше «Нұрлы арман» ғана сұраусыз
кеткен ән болып тұр. Ал «Айтшы,
жаным» және басқа да бірнеше әніміз-
ді кейбір әншілер, мысалы, Алтынбек
арнайы рұхсатымызды алып, орындап
жүр. Ал Алматыға ең алғаш келген
кезде әндерімізді көпшілік жан-жақтан
кәдімгі бөрілерше талаған еді. Енді бұл
мәселе шешілді. Басқа әндер демекші,
қазіргі уақытта «Өміріңе нем құрайлы
қарама» деген әнге бейнебаян түсіруді
жоспарлап отыр мыз. Бұл – менің әнім,
сөзі
–
Серік
Сейтмандікі.
Ән
азаматтарымызға қандай қиындыққа
душар болса да, өмірді қадірлей білу
керектігін үгіттейді. Бұдан басқа да
әндер шы ғару ды қолға алып жатырмыз.
Өзім үнемі тақырып іздеумен жүремін.
– Отбасылық ансамбль әлі де болса,
табысты тойдан тауып отырған
болар?
– Иә, табыс көбіне тойдан түседі.
Шы ғармашылық концерттерді де жиі
ұйымдастырамыз. Қазір біз Алматы
облы сының Қарасай ауданындағы мә-
дениет үйінің бесінші бөлімі ретінде
Іргелі ауылында қызмет етеміз. Соңғы
рет осы ауылда концерт қойдық. Бірақ
тойда өнер көрсетуге қарағанда,
концерт берудің машақаты көп. Ұйым-
дастыру мен жарнама жасау ісі
дегендей. Бұқаралық ақпарат құрал-
дары ның қолдауына әрдайым зәруміз.
Елдік пен қазақ өнерінің жаршысы боп
отырған «Алаш айнасы» газетінің
шығармашылық табысқа жетуі мен
өркендеуіне тілектестік білдіремін!
– Рақмет!
бірнеше топтама себептерден
тұрады. оның ішінде ең біріншісі –
операның негізіне эпостың мазмұны
ның алынуы дер едік. «Қыз жібек»
эпосы – халық шығарма шылығының
асқан үлгісі. Тұңғыш ұлттық операның
либреттосын жазған Мұхтар
әуезовтің сөзімен айтқанда «тілді дәл
және нағыз шешендікпен игерген,
сөздің нәрі мен күшін көркемділігінен
іздеген» Ғабит Мүсірепов екені
жұртшылыққа белгілі десек, көрнекті
суреткер өзінің қайталанбас дарынын
«Қыз жібек» операсын жазу
барысында да айқын көрсете алды.
Ыстамбұлдағы Сүррея
опера театрында ТҮРКСОЙ
ұйымының опера күндері
қорытындыланды. Түркі
әлеміндегі опера өнерін
әспеттеген шараның соңғы
күні қазақтың «Қыз Жібек»
эпосының 500 жылдығына
арналды. Сондықтан опера
күндерін қорытындылаған
соңғы концерттің бірінші
бөлімінде «Қыз Жібек»
операсы қойылды. Оған
Алматыдан арнайы ат
арытып, Абай атындағы
қазақ мемлекеттік
академиялық Опера және
балет театрының әртістері
келді.
Шыны керек, қазіргі кезде
қазақтың ұлттық рухын
оятатын жобаны арналардан
табу қиын. Есесіне, мақсаты
мен көрерменге берер
тағылымы да түсініксіз
әлдебір бағдарламалар
ақпарат кеңістігінің қожасына
айналды.
осылай қазақтың салты мен дәстүрін,
әдетғұрпын, дәстүрлі әнжырын заманға
сай жарқыратып беретін бағдарламаға
қазақы көрермен сусап отырған тұста,
әйтеуір бір жақсы жаңалықтың ұшқыны
жылт ете қалғандай.
«Ұлы дала ойындары» деп аталатын
бұл тележобада «Түйе палуан», «бәйге»,
«жамбы ату», «Қыз қуу», «аударыспақ»,
«Теңге ілу», «Көкпар», «ақындар айтысы»,
«жыршытермешілер», «Күй тартыс»,
«дәс түрлі ән», «Қымызмұрындық» сияқты
ұлттық ойындар мен дәстүрлі музыкалық
өнердің барынша кең тараған 12 түрі
қамтылған. Тепсе темір үзер 18 бен 25 жас
аралығындағы қазақтың «мен» деген
нағыз мықты азаматтарын сайыстыру
арқылы бұл бағдарламада халқымыздың
батыр да қайсар, шешен де дана, ділмар
халық екендігін паш етеді. іріктеу сайыс
тарының алғашқы легін Талдықорғанда
өткізген түсіру тобы, енді көп кешікпей қан
қыздырарлық жаңа жобаның алғашқы
санын көрерменге ұсынбақ. содан күз,
қыс өтіп, көктем шығып, мамыр болғанша
жұртшылық «хабар» мен «сaspionet»
арналарынан «Ұлы дала ойындарын»
тамашалайтын болады.
аталған
мегажобаның
жетекшісі,
«адал азамат» қоғамдық қорының вице
президенті ерлан сержанұлының айтуын
ша, елімізде мемлекеттік тілді дамытуға
барынша үлес қосуды басты мақсат тұтқан
қордың экран арқылы көрермендерге
ұсынатын дүниелерінің бәрі дерлік ана
тілімізді дамытуға, ұлттық рухани құн
дылықтарымызды насихаттауға бағытта
лады. «Мемлекеттік деңгейде бірлесе
отырып, осындай келелі мәселе көтере
білсек, оны жүзеге асыруға талпынсақ, біз
алмайтын асу жоқ. біздің көрермендерге
ұсынғалы отырған жобамыздың басты
мақсаты – қазақ жастарына дәстүрлі халық
ойындарын жаңа қырынан танытып, оның
ұлт жадында мәңгі сақталуына ұйытқы
болу», – дейді ерлан сержанұлы.
жобаның бас режиссері осыған дейін
«Қазақстан» Ұлттық телеарнасында «ала
ман айтыс» арқылы жұртшылыққа өз
кәсіби шеберлігін танытқан Мұрат белгі
баев есімді жас режиссер болса, жүр
гізушілері «ақсарай» театрының актер
лері
азамат Шарынов пен арай Өмірова.
Мәриям ЖАГОРҚЫЗЫ
ТҰсаУКесер
ТҮРКІ СОЙЫН
ТҮГЕНДЕЙТІН ҰЙЫМ
ТҮРКСОЙ – түркі мәдениеті
мен өнерін бірігіп дамыту
ұйымы. 1993 жылы түркінің
ата жұрты Алматыда
құрылды.
РЕКОРДШЫ ОпЕРА
Ғабит Мүсірепов пен
Евгений Брусиловский
бірігіп жазған «Қыз Жібек»
операсы – қазақ
операсының қарлығашы.
Опера алғаш рет 1934
жылы сахналанды. Содан
бері опера әлемнің үлкенді-
кішілі сахнасында 1500
мәртеден аса
көрсетілді.
Қуаныш ШОҢБАЙ,
Ыстамбұл
а
бай
о
М
аро
В (к
олла
ж)