Кәдімгі адыраспан – Гармала обыкновенная – Реgan

Көпжылдық шөптесін өсімдік, биіктігі 60 см бұтақтанған тік сабақтары көп, жиі бұтақтанып, жайылып өседі. Жпырақтары кезектесіп орналасқан сағақсыз ұзын, үлкен, жіңішке таспа тәрізді бөліктерге дұрыс тілінбеген. Гүлдері үлкен, ұзын гүл шоғырына бір – бірден орналасқан. Тостағанша жапырақшалар және желектері бестен, аталықтар – он бес. Желектері (ұзындығы 2 см – ге дейін) ақ немесе сорғыш, тотағанша жапықшалары мен ұзындықтары бірдей тілімделінген. Адыраспан мамыр – шілде де гүлдейді, шілде – тамыз айларында жеміс береді. жемісі шар тәрізді үш ұяшықты қорапшалар, үлкен қара дөңес тұқымға толы.

Адыраспан Қазақстандағы ең танымал жабайы өсімдіктің бірі, құрғақ шоқтарын базарларда сатады, шөбін түтінімен үйлерді басқа жерлерді, жұқпалы аурумен ауырғанг адамның бөлмесін аластайды. Пеганин гидрохлордін, бұлшықет аурулары, ішек қатқанда, ішек ауруларынақарсы қолданылады. Клиникалық зерттеуден кейін қол аяқтың селкілдеп семіп қалуы, паркинсан ауруларын жазуға жұмсайды. Сондай – ақ басқа көптеген ауруларға ем ретінде пайдаланады.
ІІ.1.2. Барқын құмының жануарлар дүниесі
Кәсіптік маңызы бар хайуанаттар.

Қазақстанда кең тараған аша тұяқтылардың бірі – жабайы шошқа. Ол ірі өзен – көлдердің бойында өскен қамысты қопаларды, тоғайларды мекендейді. Жабайы шошқаның аталығын – қабан, аналығын – мегежін деп атайды. Қабан мегежінге қарағанда әлдеқайда ірі. Оның салмағы 200 – 320 килограм, ал мегежіндікі 100 – 120 килограмдай болады. Қабанның аузын кере сыртқа шығып, айқасып тұрған сойдақ тісі жақсы жетілген.

Жабайы шошқа негізінен суы мол жерлерді қоныстанып,қамыстың және басқа да өсімдіктердің тамыр – түйіндерін, насекомдарды, құрттарды, кемірушілерді талғамай жейді. Осындай азықты талғамауы жабайы шошқаның ерте дәуірден бері жойылмай сақталып қалуына, кез – келген табиғи ортаға бейімделіп келуіне себепші болған . тағы шошқаның қазба қалдықтарының момонт сүйектерімен қатар табылуы оның реликті жануар екендігін көрсетеді.

Аталған аша тұяқты аңдардың ішінде көп мөлшерде еті мен мүйізі және терісі үшін ауланатын ақбөкен. Оны көпшілік жұрт киік депте атайды.

Дала күзені Республиканың барлық жерінде таралған, алайда олар сарышұнақтар жиі кездеседі. Өйткені оның негізгіазығы – ұсақ кеміргіштер. Сасық күзен інінде мекендегенімен өзі қазбай, сарышұнақтардың інін пана қылады.ғалымдардың жүргізген зерттеуі бойынша сасық күзеннің мол қоры Ақтөбе мен Оралда облыстарында шоғырланған екен. терісі аса бағалы оның сәнді терісі шет елдерге шығарлады.

Сасық күзендер дәнді дақылдар зиянкестерді сарышұнақтарды жою арқылы халық шаруашылығында едәуір пайда тигізуде.

Кіші аққұтан. Салмағы 500грам. Бұл құтанның түсі аппқ болады. Мекиенің қауырсындары өте әдемі. Ұшқан кезде басқа да құтандар сияқты тұмсығын алдына, тұмсығын алдына, аяғын артқа созып ұшады. Қазақстанда Еділ, Жайық өзенінің сағасында ұя салады.

ІІ.1.4. Климатына сипаттама

Ауданның географиялық орналасу жағдайына байланысты оның климаты шұғыл континентальды, жазы ыстық, қысы суық, ауа температурасының жылдық амплитудасы жоғары. Сонымен қатар жауын-шашынның аздығымен және тұрақсыздығымен, ауаның құрғақтығымен, тез булануымен сипатталады.

Жылдың ең жылы маусымы-шілде. Жылдың ең салқын маусымы- қаңтар. Аязсыз мезгіл ұзақтығы 160 күн. Жылдың ең жоғарғы ауа температурасы +44 С. Жылдың ең төмен ауа температурасы -43 С. Қары өте аз және көп боранды күндер болады.Желдің бағыты көбінесе оңтүстік-шығыс және шығыс бағыттарда соғады.

Жалпы Барқын құмы аймағының климатық жағдайының ерекшелігі: ауаның өте қатты құрғақтылығын, булану процессінің тездігін және көктемгі-жазғы мезгілінде тікелей күн сәулесінің түсуін, атмосфералық жауын-шашынның дифициттілігін айтып кетуге болады.

Оған қарағанда тереңдегі грунт суларының қоры көбірек, ол құмның әр түрлі бөліктерінде сақталған. Олардың көбісі өте тұзды және ауыз су ретінде пайдалануға қолайсыз.

Ауылшаруашылығында құмдар жыл бойғы жайылым ретінде көбірек пайдаланады. Бірақ негізсіз көп пайдалану өсімдіксіз барқын құмға айналады. Ондай құмдар жайылым ретінде қолданбайды.

Барқын құмының құмды массивтері аллювиалды – құмды шөгінділермен ерекшеленеді.

Рельефтегі өсімдік бір тексіз. Оның құрамы оның қолдану түріне қарай және беткей экспозициясымен сипатына байланысты. Жалпы көп кездесетін өсімдітер (теріскен, жүзген жыңғыл, тамирикс т.б кездеседі.).

Құмда ылғалдылықтың төмен болуына байланысты мұндағы климаттық жағдайлар ауылшаруашылық дақылдарды өсіруге қолайлы емес. Жылдың орташа жауын – шашыны 170 – 220 мм, құрайды, ал ауа температурасы 4,2º. Жылдық жаз мезгіліндегі ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 27 % жетеді. Аяссыз өтетін период – 160 тәулікті құрайды. Жағымды температуралар суммасы 3000º құрайды. Шаруашылық жағдайда мұндай топырақ жер шаруашылығына мүлдем жарамайды. Себебі мұнда топырақтың ылғалдылығы өте аз және органикалық заттарға өте кедей болып келеді. Ашық каштанды топырақтар жайлымға пайдаланады. Табиғи шаруашылық қарым – қатнасында, бұл зона топырағы мал шаруашылығына жайлы. Зоналық топырақ тек қана арнайы жылдарда, егерде жылдық қысқы көктемгі периодында ондағы ылғал жақсы болған жағдайда дәнді дақылдардан жақсы өнім алуға болады.

Топырақ түзуші жыныстар ретінде қатпарлы құмдақ болып саналады. Топырақ беті ашық каштанды құмдақ топырақ пен көрсетілген. Мұндай ашық каштанды құмдақ топырағының өсімдік жамылғысы тым қалың емес. Көбінесе ерекшөп және жусанмен көрінеді. Барқын құмдары өсімдіктерге кедей. Тек қана Ойыл өзенінің бойындағы құмдарындағы батыс жақ перифериясында орман алқабы мен қайың ағаштары кездеседі.

Ауданның сумен қамтылуы негізіне Ойыл өзенімен оған құятын салалардан қамтылады, олардың ішіндегі ең ірілері болып Ащы Ойыл және Қуырдақты болып саналады. Ал құмды массивтердің сумен қамтылуы өте нашар. Сирек құдықтарды тек құмдақ перифериясы бойынан көруге болады

Ашық каштанды құмды және құмайтты топырақта аз толқынды – жазықтықты Саралжын елді мекенінде Ойыл өзеннің жоғары ағысының оң жағалауында орналасқан жалпы ауданы 274 мың гектар.

Топырақ түзуші жыныстар болып көбінесе топырақ шөгінділері табылады. Елді мекенде көп тараған ашық каштанды құмды құмайтты топырақтар болып табылады. Жеке аралдар болып орнатылған жазықтық құмдарының массивтерімен ерекшеленеді.

Осы Барқын құмы аумағында орналасқан елді мекендер мал шаруашылығын, пішен шабу және жайылымды пайдаланады. Ашық каштанды құмайтты топрақтың кейбір учаскелеріне астықты мәдениеттер, негізінен тары өсірледі бұл учаскілерді пайдаланар кезінде бұл жерлердің дефляцияғақатты ұшырайтынын ескеру қажет.

Ойыл өзені Орал – Ембі өзен аралықтанының территориясы бойынша солтүстік – батыс бөлігін қамти ағады.

Ойыл өзені – Ақтөбе, Атырау және Батыс Қазақстан облыстар жеріндегі өзен. Ұзындығы 800 км, су жиналатын алқабы 31500км² Ақтөбе облысындағы Қандағаш темір жол станциясының солтүстік батысында 50 км жерден басталып, Тайсойған құмында бірнеше тармаққа бөлінеді, құмнан өте бірнеше көлге құяды. (Ертеде Жайық өзеніне құйған). Өзенің жоғары және орта бөлігіндегі аңғар терең сай – жырамен тілімденген төменгі бөлігі белесті жазықпен ағады. Жерасты, жауын – шашын суымен қоректенеді көктемде қар суымен өзен деңгейі көтеріледі, минералдығы азаяды. Жазда иірімдерге бөлініп, тұздылығы артады. Басты салалары Ащыойыл, Кенжеғалы, Қиыл, Қайыңды. Жылдық орташа су шығыны Ащыойыл тұсында 8,50 м³ \сек. Өзенің балықтары :мөңке , аққайраң, шортан, қаракөз, алабұға, ақмарқа, көксерке, табан, құты, қызылқанат, саған, жайын. Жайылмасы Ақтөбе, Атырау облыстары шаруашылықтарының шабындығы. Суына егін, мал суарлады. Өзен бойына Миялы, Ойыл т.б елді мекендер орналасқан. Басын Мұғаджар тауынан алып, кезінде құм жоталарды жарып отыра Каспий теңізіне құйылған Ойыл өзені қазір Тайсойған құмдарына барып сіңіп, жоғалады. Ащыойыл, Кенжеғалы, Қиыл, Ащықұмды, Шилі, Қандыағаш, Жарлы, Батпақты, Бабатай, Шағырлықұмды, Ащыөзен, Қарасай, Қуырдақты, Қарағанды, Құмды, Қаңбақтысай салаланып, ауданың құба жолдарымен құм белдерін өрнектей ежелгі Ойылға кеп қосылады.
Ойыл өзенінің жайылмасының флористикалық сипатамасы

Ойыл өзенінің жазықтығының зерттелген ауданындағы өсімдік жамылғысында 58 тұқымдасқа және 232 тұқымға жататын, 474 гүлді өсімдіктердің түрі анықталған. Түр қатынасында жиынтықта жалпы есепте 48% - ды құрайтын, ең көп тұқымдастар: астраның – 86, жалбыздың – 51, бұршақтың 37, крест гүлділер – 32, маревые – 26 түрлері болып табылады.

Ең көп түр алуандылығына мына тұқымдар ие: қияқ – 13, жусан – 11, тал- 8, шұбаршөп және жолжелкен – 7 түр, жуа, таспашөп, жылаңқышөп, жалбыз, қарақұмық, табан жапырақ сияқты тұқымдастар 6 түрден тұрады;алабота, жоңышқа, таусағыз -5 түрден , ал қалғандары 1- ден 4 түрге дейін құрайды.

Зерттелген флораның эколого – морфологиялық талдауы 97 түрдің \20,6% \ ксерофиттер, 68 түр \ 14,3% \ - мезофиттер, 147 түр \31,3%\ - мезофиттер тобына жататын, 87 түр \ 18,3% \ - ксерофиттер, 13 түр \2,6%\ - гигрофиттерге және 20 түр \ 4,2%\ - гигрофиттерге, 9 түр \1,9%\ - мезгигрофиттерге жататынын көрсетті.

Тіршілік ортасының сипаты өсімдіктердің экологиялық типіне себепші болады: 84 түр дала ксерофиттері және мезоксерофиттері болып табылады, ал 183 типтік шалғындық өсімдіктер болып табылады. Шалғынды далалыққа 65 түр жатқызылады. Зерттелген флора арасында 53 түр галофиттер және 34 түр псамофиттер кездеседі.

Ойыл өзенінің жайылмасының өсімдік жамылғысының құрылуында әртүрлі тіршілік формалары қатысады, 474 түрдің 10 түрі ағаштармен, 25 түрі бұталар және бұташықтармен, 19 түрі жартылай бұталармен сипатталады. Шөптердің 410 түріайқындалған, оның ішінде 35 түр екіжылдық, 110 – біржылдық, қалғандары 265 түрі көпжылдық өсімдіктер болып табылады.

Түрлердің қазіргі таралуы, олардың ареалдарының нақтылануының және ареалдар типтерінің топтарға жинақталуының негізінде, біз 397 шөптесін өсімдіктер түрлерінің ішінде жайылма шалғындарындағы шөптің қалындығының құрлымында қарағайлы орман (188 түр) және далалық (125түр) флоралары ең негізгі мәнге ие деген нәтежеге келдік. Оңтүстікке жылжуына байланысты жайылмалық шөптердің қалыңдығында Тұрандық және Қазақстанды–Тұрандық провинцияларының шөл даласының үлесінің \72түр\ қатысуы жоғарлайды.

Қарағайлы орманың флорасының арасында паларктикалық \31%\ және еуропалы – сібірлік \ 19% \ түрлері кең байқалады. Еуропалық және Сібірлік флораның қатысу үлесі аз \ 7 және 6% сәйкес \.

Дала флорасы негізіне понтикалық \ 59% \ және жерортатеңіздік \29%\ түрлермен сипатталады.

Шөл дала флорасының құрамына Арал – Каспийлік \ 26% \, орталық азиаттық \ 32% \ , еуропа – азиаттық \ 24% \ түрлер кіреді. Ең жиі кездесетін жерортатеңізді – тұрандық, орта азиаттық, иранды – орталық азиаттық түрлер болып табылады.

Өсімдік бірлестіктерінің алмасуы айтарлықтай қиын, егер жайылма құбылмалы сипатта болса, яғни жердің жоғалауы ойпатпен ауысса. Экологиялық профиль келесі түрмен (арнадан негізгі жағаға дейін) сипатталады:

1. 
   Өзен арнасы;
   
2. 
   Жағалаулы талды – құрақты жолақ;
   
3. 
   Өлең – бидайықты, ылғалды;
   
4. 
   Айрауық – құрақты және одан кейін дәнді - әртүрлі шөпті көлденеңді көтерілу бойынша;
   
5. 
   Дәнді – жусанды көтерілу шыңында;
   
6. 
   Террассалы төменгі бөлігінде жыңғылдың жеке топтарымен талды әртүрлі шөпті;
   
7. 
   Көлденеңді баурайында жусанды – дәнді
   
8. 
   Негізгі жағада жусанды көк шұнақ бетегелі бірлестіртер.
   

Өзен алқабының өсімдік жамылғысына келесі өсімдіктер бірлестіктер типтерімен сипатталады:

1.Сулы және сулы жағалаулы.

2.Шалғынды.

3. Ағаш бұталы.
1.Сулы және сулы жағалаулы бірлестік.

Сулы бірлестік балдырлы, егеушөп – балдырлы, балдырлы – мүйізжапырақты бірлестіктер аз тұздалған суқоймаларда, және шалаң тұздалған суқоймада кездеседі. Сулы – жағалы бірлестік құрғақты, құрғақты – қоғалы, қоғалы және қамысты бірлестіктермен сипатталады.

2.Шалғынды бірлестік.

Алқаптың жайылма бөлігінде және жайылма үсті шалғынды сор жерлерде жиналған. Түрлішөптесін – дәнді және дәнді шөптесін бірлестіктер кешенімен сипатталады, олар негізінен ірі мүйізді мал мен қой үшін жазғы жайылым және қорек ретінде жүреді. Бұған батпақтанған шалғын, нағыз(жайылма) және дала шалғындары кіреді. Олар ылғалдылығы жағынан жүйелі жоғары экологиялық қатарды көрсетеді.

Мелиоративті шараларды жүргізбейбатпақтанған шалғындар қоректік құндылығые көрсетпейді және шөпке шабылмайды.

Дәнді шабындықтардың ішінде құрақты, бидайықты, түлкіқұйрық, айрауық және арпабас бірлестіктер кең таралған.Әртүрлі шөптер аз мөлшерде кездеседі.шөптің биіктігі бұл шалғында өте қалың, орташа, биіктік 80см. Пішенің өнімі айтарлықтай жоғары және орташа алғанда жыл бойынша 15 – 20 – дан 32 – 45 ц/га аралығында өзгереді. Мұндай шалғындарды жүйесіз суару кезінде жиі топырақтың батпақтануы және сортаңдануы жүреді, дәнді өсімдіктер шірейдіжәне шөптің бітіктігіне маңызды рольде қоректік құндылықта төмендетіндігін, қияқ алады.

Әртүрлі шөптесін шалғын жайылмада ылғалдылығы бойынша орташа деңгейді алады. Қалың биіктігі 60 – 80 см шөптесін жамылғысындабатпақты қалден, шалғындық әйкен, тергүл, үлкен жолжелкен және т.б. кездеседі. Дәнді өсімдіктерден бидайық, қоңырбас, құрақ кездеседі. Құрғақ жерлеріне шоғырланғанда, дала тікенқурай, пішенің құндылығын қатты төмендететін жалпақ жапырақты көкбас сияқты өсімдіктер түрлерінен тұратын, әртүрлісор шөптер кездеседі. Бұл шалғындардың өнімділігі 20 - 30 ц/га – ға тең.

Оңтүстік өзенге тән, нағыз «тоғай» ойыл өзенінің алқабында жоқ, бірақ ағаштар тобынан көп ұзын бағанды талдар кездеседі. Бұлар Ембі және Орал өзенінің алқабына тән дала уремами болып табылады. Олар үлкен алаңдарды құрамайды және Саралжын және Берсиев ауылдарының маңында аз ғана көлемде кездеседі. Ойыл өзенінің Қиыл өзені сағасына құйылысында, кең жайылымда ағаш тоғайларының негізінде Саралжын орман шаруашылығы (1504га), ал ауданның орталықтан 5 -8 км Ойыл өзенінің төмен ағысында Екпетал орман шаруашылығы 19085га құрылған. Орман алқаптары теректің, талдардың, қайыңдардың, шегіршендердің жасанды егулерінің есебінен кеңейген. Негізгі терек учаскелерінің орман түзуші жынысы, бальзам иісті ақ терек болып табылады. Сонымен бірге ұшты жемісті жиденің және бесаталықты талдардың жеке учаскелерін кездестіруге болады. Шөп жамылғысы түрлерімен өте бай және шалғынды сипатқа ие. Тал бірлестіктерімен өзен арнасынң учаскелерінде немесе жайылмаларының төменгі террассаларында аз ғана куртинкімен кездесуге болады. Олардың көп бөлігі бұтақшықтар каспийлік үш аталықты тал болып табылады. Шөп жамылғысы анық емес флоралық құрылымға ие. Кейде талдардың ішінде тобымен жыңғылдар кездеседі. Ауданы үлкен емес бірақ олар көбінесе шілденің басында, гүлдену кезінде, өзіндік ландшафт құрайды.

Негізгі бірлестіктердің сипаты бізге экологиялық принципте беріледі, себебі олар грунттық суларын және олардың минералдану режиміне бағына отырып, шалғындар зональді климаттық жағдайларға аз тәуелді.

Жайылманың ең әдеттегі және тұрақты бірлестіртеріне жататын, 45 геоботаникалық сипаттар келтірілген.

• 
  санитарлық саны (азот белогының жалпы органикалық қосылыстарға қатынасы);
  
• 
  ішек таяқшаларының болуы (коли-титр);
  
• 
  шыбын личинкалары;
  
• 
  гельминттер жұмыртқалары.
  

Осындай берілген көрсеткіштер кешені арқылы топырақты таза немесе лас деп бағалайды.

Барқын құмы топырағының санитарлық жағдайын таза деп бағалауға болады, себебі құмды топырақта ішек таяқшалары, шыбын личинкалары, гельминттердің жұмыртқалары жоқ, сонымен қатар санитарлық саны-0,99 болып келеді.

ІІ.2.2 Барқын құмындағы ластаушы химиялық заттар
Топыраққа экзогенді химиялық заттардың түсуін әрқашан халық денсаулығы және қоршаған орта үшін қатерлі деп қарау қажет. Топырақтағы ластаушы заттар екі көрсеткіш бойынша: шектеулі рұқсат етілген (ШМК-ПДК) және уақытша рұқсат етілген мөлшерлермен (УШМК-ВДКп) нормаланады.

Барқын құмының құмды топырағында осы көрестілген химиялық заттар мүлдем жоқ немесе өте аз мөлшерде, бұл осы құмды алқап орналасқан аймақта өндіріс орындарының, жол тораптарының, ауыл шаруашылығы мен кешенді мал шаруашылығының және елді мекендердің жоқтығымен түсіндіріледі.

Барқын құмы көшпелі құм санатына жатады. Көшпелі құмды тоқтату мақсатында 1896 жылдан бастап қарағай, терек, қараағаш, қайың, тал тәрізді ағаштар отырғызылған. Сонымен қатар ағаш отырғызылмаған бос жерлерінде, жусан, изен, кәдімгі адыраспан, жыңғыл секілді өсімді түрлері өссе, құмның негізгі өзен жүйесі-Ойыл өзені аңғарының маңында, сулы, сулы-батпақты, бұталы өсімдіктер өседі. Жалпы Барқын құмында ҚР Қызыл кітабына енген емдік шөптер көптеп кездеседі. Бірнеше жеуге жарамды түрлі саңырауқұлақтарда бар.

Барқын құмының релефі дөңесті және дөңесті тізбекті, кейде барханды кейбір учаскелер жазықтық рельефпен сипатталады. Абсолюттік биіктік 100 – 130 м биіктікте ауытқиды. Құмның сумен қамтамасыз етілуі әлсіз, бірақ грунт 3 – 8 метр тереңдікте кездеседі. Соған қарамастан жерасты суының қоры шектеулі, дегенмен оған қарағанда тереңдегі грунт суларының қоры көбірек, ол құмның әр түрлі бөліктерінде сақталған. Олардың көбісі өте тұзды және ауыз су ретінде пайдалануға қолайсыз болып келеді.

Барқын құмы топырағының санитарлық жағдайын таза деп бағалауға болады, себебі құмды топырақта ішек таяқшалары, шыбын личинкалары, гельминттердің жұмыртқалары жоқ, сонымен қатар санитарлық саны-0,99 болып келеді.

Барқын құмының құмды топырағында осы көрестілген химиялық заттар мүлдем жоқ немесе өте аз мөлшерде, бұл осы құмды алқап орналасқан аймақта өндіріс орындарының, жол тораптарының, ауыл шаруашылығы мен кешенді мал шаруашылығының және елді мекендердің жоқтығымен түсіндіріледі.

Барқын құмының құмды массивтері аллювиалды – құмды шөгінділермен ерекшеленеді. Топырақ түзуші жыныстар ретінде қатпарлы құмдақ болып саналады. Топырақ беті ашық каштанды құмдақ топырақ пен сипатталады.

Құмда ылғалдылықтың төмен болуына байланысты мұндағы климаттық жағдайлар ауылшаруашылық дақылдарды өсіруге қолайлы емес, сонымен қатар мұнда топырақтың ылғалдылығы өте аз болуымен бірге органикалық заттарға өте кедей болып келеді. Жылдық орташа жауын – шашын мөлшері 170 – 220 мм, құрайды, ал жылдық ауа температурасы 4,2º. Жылдың жаз мезгіліндегі ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 27 % жетеді. Табиғи шаруашылық қарым – қатнасында, бұл зона топырағы мал шаруашылығына жайлы. Себебі, ашық каштанды топырақтар жайлымға пайдаланады.

Барқын құмының баурайы жанға сая,ауасы,құмы өте пайдалы.Жазда Барқынның әсем табиғатында балалар демалып,салауатты өмір салтын ұстанып,асыр салып шынығады.С Бәйішов атындағы Ақтөбе университетінің Ойыл селосындағы «Көкжар-Барқын» балаларды суықтыру кешені жыл сайын қызмет етеді.Сондай ақ, Сәкен Займулдиннің ұйымдастыруы мен демалыс лагері жұмыс жасап келеді.Балалар Барқын құмында денсаулыққа шипа ретінде пайдаланып,қыздырынып табиғи байлығын мақтан етіп демалады.

Және де Барқын құмына жергілікті аудан тұрғындары емделу мақсатында келіп-кетіп жатады. Құм әсері бел ауруы, ревматизм, қол тамырларыныі ісінуі, буын аурулаынан емдеп жазады. Жылына 700-1000 адам осы құмды емге пайдаланады. Аудан орталығы Ойыл селосындағы және Қаратал селосының тұрғындары осы Барқын құмына ас қорыту мүшесін, созылмалы гастрит, аш ішек ауруларын, бүйректің және өт пен дәрет жолдарының созылмалы аурулурын, зат алмасу, жеңіл түрдегі қант ауруларын емдеуге өте пайдалы деп есептейді. Міне, осындай жоғарыда көрсетілген көптеген қасиеттерді бойына жинаған «Барқынның» таң ғажайып сұлулығын тамашалауға барша жұртты шақырамыз!

Жалпы Барқын құмының ішкі табиғи потенциалы жоғары, экологиялық жағдайы қанағаттанарлық деп бағалауға болады.

1. 
   «Қазақстан Республикасының 2008 – 2010 жылдарға арналған Қоршаған Ортаны қорғау» бағдарламасы. Астана – 2007
   
2. 
   http // www.aktobe info. кz \\ т Решение экологических проблем Актюбинской области не терпит отлагательства, 01.04.2007
   

3. 
   Ақтөбе облысының географиялық даму мәселелері Ақтөбе 2006
   
4. 
   Ақтөбе энциклопедиясы – Ақтөбе 2001ж
   
5. 
   Ақтөбе қаласының бас жоспары туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 2 мамырдағы № 350 Қаулысы.
   
6. 
   Бозшатаева Г. С. Оспанова Г. Т. Экология Алматы 2002
   

8. Лесное хозяйство и защитное лесоразведение. М.,59 Под общей ред. В.И.Бовина;

9. Н.Н.Падий, «Краткий определитель вредителей леса», «Лесная промышленность»М 72;

10. Д.Д.Минин. «Сбор и хранение семян древесных, и кустарниковых пород» Гослесбумиздат. М.72;

11. Орман шаруашылығы терминдерінің орысша-қазақша түсүндірме сөздігі, Алматы «Қаржы қаражат» 94;

12.Орысша-қазақша оқушыларға студенттерге арналған сөздігі «3000 слов», Алматы «Аруана» баспасы ;

13.Жасыл орман ел дәулеті құрастырған Н.Төлепбергенов. Алматы 84;

14.А.Н.Протасов, «Типя лесных культур Казахстана», Алматы «Қайнар» 65;

15. М.Т.Гончар, «Биологические взаимосвязи древесных пород в лесу»;

17.М.А.Бикмуханбетов и А.Ф.Родомонино краткая характеристека почв и земельных ресурсов Актюбинский област. Алма - ата - 1964

18.А.Г.Новикова, Д.М.Сторженко, А.Н.Тюрменко почвы казахской ССР выпуск .11.Алма – ата -1968

19.Агелеуов Е.А. Телеуов А.Н.Легкие нашей землей. Актюбе 1992

20.От Урала до Арала 25.07.86г

21.А.А.Чибилев река Урал Ленинград Гидрометеоиздат 1987.