Жоғары білім жҥйесі педагог және басшы кадрларды қайта даярлау және білімін жетілдіруді

 

37 

грамматикалық  (морфологиялық)  құбылыс  қана  емес,  сонымен  қатар 

тіліміздің  сӛз  байлығын  молайтатын,  сайып  келгенде,  лексикалық  та 

құбылыс болып табылатындығынан. Басқаша айтқанда, сӛздердің жасалуы 

– лексика-грамматикалық категория. 

  Тіл туралы ғылымның бір саласы ретінде сӛздердің жасалуы – сӛздің 

құрылымын,  морфемалық  құрамын,  сӛз  жасаудың  тәсілдерін  және 

сӛздердің жасалуының әртүрлі жолдарын зерттейді. 

 

  Мектепте сӛздердің жасалуын оқытудың танымдық әрі практикалық 

зор  маңызы  бар.  Сӛздердің  жасалуымен  танысу,  біріншіден,  сӛз 

құрылымының  дамуы  мен  сӛздердің  жасалуы  белгілі  бір  заңдылыққа 

бағынатынын  кӛрсету  болса,  екіншіден,  тілдің  әр  түрлі  деңгейіндей 

бірліктердің арасындағы ӛзара байланыстылықты кӛрсету, бір жағынан сӛз 

жасау деңгейі, екінші жағынан фонетикалық, лексикалық, грамматикалық 

деңгейлер,  үшіншіден,  тілдің  грамматикалық  құрлысын  тереңірек  білуге 

жағдай жасайды. 

Сӛздердің жасалуы бойынша жұмыстар жүргізу орфографияны білуге, 

орфографиялық  дағдыларды  қалыптастыруға  негіз  болады.  Ӛйткені 

орфографиялық  принциптердің  ішінде  негізгісі  морфологиялық  принцип 

болса, түбір сӛздің жазылуы барлық жерде де бастапқы қалпын сақтайды. 

  Сӛздердің 

жасалу 

жолдарын 

үйрету 

– 

грамматиканың 

морфологиялық  құбылыстары  туралы  білім  берудің,  сӛз  таптарының 

ерекшеліктерін  білдірудің  негізі.  Қазақ  сӛздерінің  аналитикалық  және 

синтетикалық  жолмен  жасалатынынан  мәлімет  беріп,  қазақ  тілінің 

табиғаты  туралы  түсінік  қалыптастырылады.  Әсіресе,  қазақ  тілінің 

жалғамалы  тілдер  табына  енетініне  баса  назар  аударту  олардың  әр  түрлі 

тілдердің  ішкі  заңдылықтарын  тануына  да  негіз  болады.  Осы  табиғаты 

арқылы тіл білімі салалары түрлі тілдерде түрліше сипатқа ие болатынын 

түсінеді.  Мысалы,  қазақ  тілі  мен  ӛзі  оқитын  шет  тілінің  арасындағы 

айырмашылықтардың себебін саналы түрде меңгереді. 

  Қазақ  тілінің  жалғамалық  сипаты  оның  адам  ойын  жеткізудің 

пәрменді құралы болуының бір себебі екеніне мән берілгені жӛн. Мысалы, 

 

38 

жаңа сӛздердің бәрі тек жалаң түбірлерден ғана емес, туынды түбірлерден 

де  ӛрбитініне  кӛз  жеткізу  арқылы  жалғамалы  тілдің  артықшылығын 

аңғаруға  болады:  тең-гер-ме-ші-лік,  оқы-мыс-ты-лық  т.б.  Осы  секілді 

сӛздердің  әрбір  жұрнақ  жалғанған  қалпындағы  мағыналарына  талдау 

жасату  тек  сӛз  мағынасы  мен  қосымшаның  ӛзара  байланыстылығын 

танытып  қана  қоймайды,  сонымен  қатар  сӛз  түрлендірудегі  белгілі  бір 

жүйелі  заңдылықтың  болатынын  ұғындырады.  Бұл  білім  бұдан  кейінгі 

оқылатын  «Сӛз  таптары»  тақырыбын  дұрыс  түсініп,  олардың 

әрқайсысының  ӛзіне  тән  белгілерін  тез  аңғаруға  тірек  болады.  Сӛздердің 

жұрнақтары  арқылы  бірінен  екіншсіне  «кӛшіп  отыруының»  да  түпкі 

себебін, яғни жұрнақтың сӛз мағынасын ӛзгертудегі рӛлін жете сезіндіруге 

ықпал етеді. 

 

Морфологияны оқытудың жалпы білім берудегі практикалық 

маңызы. 

Тілді,  оның  ішінде  оқушылардың  ана  тілін  оқыту  барысында 

балалардың  сӛйлеу  дағдысын дамытуға  кӛп кӛңіл бӛлу  керек  пе,  болмаса 

қалай  дұрыс  сӛйлеу  қажеттігі  туралы  ғылыми  ұғымдар  немесе 

грамматиканы  меңгертуге  кӛп  назар  аудару  қажет  пе  деген  мәселенің 

айналасындағы  бір-біріне  кереғар  пікірлер  бұрынғы  кеңес  мектебінің  70 

жылдан астам тарихының ӛн бойында үнемі жалғасып келді. Мәселен, 20-

жылдары  «грамматиканы  арнайы  оқытудың  қажеті  жоқ,  ол  сӛйлеу 

барысында оқушылардың ӛздері-ақ үйренеді» деген кӛзқарас үстем болса, 

30-жылдардың  бас  кезіннен  бастап  кеңес  мектептерінде  оқушыларға 

сӛйлеу,  жазу  дағдыларын  үйрету  тілдің  лексикалық,  фонетикалық, 

морфологиялық,  синтаксистік  жүйелерін  меңгертумен  қатар  жүргізіле 

бастады. Ал 50-жылдары оқушылардың сӛйлеу және жазу дағдыларындағы 

ол  қылықтар  сӛздердің  лексикалық  мағыналарын  үйретуге  аз  кӛңіл 

бӛлгендігінен  деп  табылды.  Осы  жағдай  60-жылдары  бастауыш 

мектептерде  берілетін  білім  мазмұнымен  оқыту  әдістерін  жаңарту 

жұмысын іске асыруға алып келді. 

Мектепте  оқушылар  қазақ  тілінің  грамматикалық  құрлысымен, 

морфология  және  синтаксиспен  сипаттамалы  түрде  танысады,  сӛздердің 

түрленуі,  сӛз  тіркестері  мен  сӛздердің  сӛйлемде  қолданылуыжайында 

негізгі грамматикалық ережелерді үйренеді 

Мектепте 

грамматиканы 

оқытуға 

байланысты 

тӛмендегідей 

ұстанымдар мен жағдайларды қамтамасыз ету керек. 1. Тұлға мен мазмұн 

бірлігі.  Бұл  ұстаным  тілдік  құбылыстарды  бір  жақты  талдауға  жол 

бермейді.  2.  Грамматикалық  ұғымдардың  біртіндеп  қалыптасуы.  Бұл 

ұғымдар элементтер ретінде белгілі жүйенің жиынтығы болып, ана тілінің 

грамматикалық  қМектепте  оқылатын  пән  атаулының  бәрі  тіл  арқылы 

түсіндіріледі,  сондықтан  қазақ  тілінен  теориялық  білім  берудің 

нәтижесінде  оқушылардың  ой  -  ӛрісін,  дүниетанымын  қалыптастырып, 

сӛйлеу, жазу тілін дамыту іске асырылады. Тіл білімі салаларының ішінде 

морфологияның да оқушының тілдік қабілетін арттыруда ӛзіндік рӛлі бар. 

 

39 

Себебі,  морфологиялық  ұғымдарды  жан-  жақты  меңгермеген  оқушы 

сауатты жазу, дұрыс сӛйлей білу дағдысын қалыптастыра алмайды. 

Морфологияны  оқыту  арқылы  оқушыға  сӛздердің  грамматикалық 

мағынасы,  сӛз  таптардың  ӛзара  байланыстылығының  мәні  түсіндіріледі. 

Сӛз таптарының ерекшеліктері, сӛз табына жататын сӛздердің сӛйлемдегі 

қызметі ӛмірмен байланыстырылады. Кӛптік, тәуелдік, септік жалғауларды 

қолдануда  стильдік  нормаларды  жете  білдіру  кӛзделеді.  Демек,  оқушы 

Морфологияны  оқыту  арқылы  оқушыға  сӛздердің  грамматикалық 

мағынасы,  сӛз  таптардың  ӛзара  байланыстылығының  мәні  түсіндіріледі. 

Сӛз таптарының ерекшеліктері, сӛз табына жататын сӛздердің сӛйлемдегі 

қызметі  ӛмірмен  байланыстырылады.  Мұғалім  құрғақ  ережені  оқушыға 

жаттатудың зиян екенін естен шығармау керек. Жаттанды нәрсенің кӛпке 

бармай  тез  ұмытылып  қалатыны  әсте  анық.  Оқушының  сӛз  таптарының 

қызметі, олардың орын тәртібі, түрленуі мен ӛзгеруі туралы жүйелі білім 

алуы шарт. Сабақта айтылған материалдардың барлығы оқушының есінде 

түгел қалмаса да оның ішінен ең негізгісі оқушының есінде қалдыруға қол 

жеткізу  керек.  Мысалы:  оқушылар  арасында  зат  есім  туралы  толық 

мағлұмат алғандары жиі ұшырасады. Нақтылы зат атаулары қалам, қағаз, 

дәптер,  орындық  т.б  зат  есім  екенін  біледі.  Ал  адамның  ойлау  қабілеті 

арқылы  топшылаумен  түсінетін  заттық  ұғымдардың  атауы  абстракты  зат 

есімдерді ақыл, ой, сана, қуаныш, реніш, уайым, қайғы т.б келгенде оқушы 

тосылып қалады. Осы жағын нақтылы мысалдар арқылы түсіндіру қажет. 

Сын есім мен сан есімнің алдында тұратын, етістіктің сӛйлемнің соңында 

келетіні  сияқты  тіл  заңдылықтарын  оқушының  сӛйлеу  әрекетінде  дұрыс 

қолдануын  қадағалап  отыру  тіл  мәдениетінің  нормаларын  сақтауға  да 

үйрету құрлысының негізін қалайды. 

 

Синтаксисті оқыту әдістемесі. 

Қазақ тілі синтаксисінің методикасы - жас буындарға тіл ғылымының 

озық  табыстарының  негіздерінде  сӛз  тіркесі  мен  жай  және  құрмалас 

сӛйлемдерден,  қазақ  тілі  пунктуациясынан  терең,  жүйелі,  берік,  саналы 

білім  беру  жолында  қолданылатын  ең  тиімді  әдістер  мен  тәсілдердің 

жиынтығы.  Ол  әдістер:  байқау  әдісі,  тәжірибені  талдау-жинақтау  әдісі, 

бұрынғы мұраны үйрену әдісі, эксперт-анкета әдісі. 

Қазақ  тіл  ғылымының  синтаксис  жӛніндегі  зерттеулері-  қазақ  тілі 

синтаксисі  методикасының  оқушыларға  меңгерту  үшін  ұсынылатын 

материалдары. Қазақ тілі синтаксисі методикасының мазмұны мыналарды 

қамтиды:  

1.  Синтаксистен  орта  мектеп  оқушыларына  берілетін  білім  кӛлемін 

белгілеу. 

2.  Синтаксистен  берілетін  білімнің  танымдық  және  тәрбиелік  мәнін 

ашу. 

3. Синтаксисті оқыту әдістері мен тәсілдерін анықтау. 

4. 

Синтаксисті 

оқытуға 

байланысты 

жүргізілетін 

негізгі 

жұмыстардың,  жазба  жұмыстарының,  жаттығу  жұмыстарының  түрлерін