Ўйымныѕ ішкі баќылау жїйесі

Ж.Медеубаева

Кәсіпорынның сәтті қызмет атқаруы, табыстылығын арттыру, оның активтерін сақтау және көбейту үшін басқарудың тәртіпке келтірілген механизмінің негізгі элементі-күнделікті ішкі шаруашылық бақылау қажет.

Ішкі бақылау-субъектінің директорлар кеңесімен, жетекшілігімен, басқа қызметкерлерімен орындалатын процесс және мына категориялар жатады:

• 
  қаржылық есеп берудің дұрыстығы;
  
• 
  тиісті заңдар мен нормативтік актілерді сақтау;
  
• 
  операциялардың тиімділігі мен орындылығы бойынша мін­деттерге жетуге қатысты ақылды сенімділік беру мақсатында құрастырылған.
  

Ұйымның жетекшілігі ішкі бақылау жүйесінің құрастырылғанына және нақты іске асырылғанына жауап береді.

Бақылау жүйесі ақтайтындай болуы қажет, яғни оның жұмыс істеуіне кеткен шығындар кәсіпорында оның жоқты­ғынан болған шығындардан аз болуы керек. Егер, ішкі бақылау жүйесі тиімді жұмыс істесе, онда ол сыртқы аудитті жүргізу шығындарын азайтады.

Ішкі бақылаудың тиімді жүйесін құруда әкімшілік қамта­масыз ету керек:

• 
  ұйымның қызметіне сәтті жетекшілік ету үшін сенімді ақпаратпен;
  
• 
  құжаттар мен активтердің сақталуын - қымқыру факті­лерін, бұзылуларды және мүліктерді мақсатсыз пайда­лануды, ақпаратты жойып жіберуді немесе жариялауды болдырмауды (есептік регистрлердегі, компьютерлік мәліметтер базасын­дағы);
  
• 
  шаруашылық қызметтің тиімділігін - бақылау процедуралары арқылы бір жұмысты қайталауды жою, өндірістік емес шығындарды болдырмау, ресурстардың барлық түрлерін орынды пайдалану, салық төлемдерін үйлестіру, есеп айыры­су тәртібін нығайту;
  
• 
  жазылған есептік принципке сәйкестігін - кәсіпорында бекітілген инструкциялар мен ережелерді, сонымен қатар нормативтік актілердің талаптарын қызметкерлердің міндетті түрде орындауын;
  
• 
  бухгалтерлік есептің сенімді жүйесін қамтамасыз ету.
  

Ішкі бақылау жүйесінің тиімділігімен сенімділігін баға­лауда (бақылау ортасын және бақылаудың кейбір құрал­дарын) аудитор­лық ұйым келесі үш шекті пайдаланады: «жоғары», «орта» немесе «төмен».

Бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйелерін ұйым­дастыру туралы аудитордың пікірі аудиторлық процеду­ралар­ды таңдамалы және толық жүргізуді жоспарлаудың негізі болғандықтан, құжат­таудың жоқтығы немесе тексерілетін ұйымның бухгалтерлік есеп ерекшелігін тиіссіз құжаттау, сонымен қатар бұл ұйымның ішкі бақылау жүйесін оқып білу мен бағалаудың нәтижелері аудиторға шағым талап қойған жағдайда, оның көрсеткен қызметінің төмен сапасының дәлелі болады /1/.

Бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйесінің маңызды кемшіліктері, сонымен қатар оларды түзету бойынша кепіл­демелер аудитордың тексеру жүргізілген ұйымның жетек­шілігіне беретін есебінде көрсетіледі.

Ұйымның ішкі бақылау жүйесі мынадай негізгі элементтерден тұрады:

а) бақылау ортасы;

ә) тиісті бухгалтерлік есеп жүйесі;

б) тәуекелді бағалау;

в) бақылау процедуралары;

г) мониторинг.

Әр элемент мақсатқа жету үшін құрастырылған ережені, әдісті, нұсқауды және құжатты жобалап түсіндіреді. Бақылау жүйесінің бұл элементтерінің барлығы бірге кәсіпорынның іскерлік және қаржы шаруашылық қызметіндегі тәуекелді төмендетеді.

Бақылау ортасы - бұл ұйымның жетекшілігінің ішкі бақылауды бекітуге, қолдауға бағытталған іс-жүзіндегі әрекеті, іс-шаралары және мәліметтері.

Бақылау ортасының негізгі элементтері:

а) ұйымды басқарудың негізгі принциптері және стилі (директорлар кеңесі және аудиторлық комитет);

ә) ұйымның ұйымдастыру құрылымы;

б) жауапкершілігі мен билікті бөлу;

в) жүзеге асырылатын мамандық (кадрлық) саясат және басқару тәжірибесі;

ғ) ішкі басқару есебін жүзеге асыру және есеп беруді дайындау тәртібі (ішкі мақсат үшін);

Субъектінің жетекшілігі ішкі бақылау жүйесін құрастырған және нақты іске асырғаны үшін жауап береді. Ішкі бақылау жүйесінің ұйымның қызметінің көлемі мен ерекшелігіне жауап беруі, тұрақты және тиімді жұмыс атқаруы жетекшілікке байланысты. Ұйымда, оның құрылтайшылық құжаттарымен немесе ішкі тәртіп ережелері бойынша ішкі аудитор тағайындалады, немесе «ішкі аудит» бөлімі ұйымдастырылады.

Ұйымның тиімді ұйымдастыру құрылымы қызметкер­лердің жауапкершілігі мен құқықтылығын бөлу. Әдетте әр түрлі тұлғалардың арасында бөлуге мынадай қызметтер жатады:

1) Ұйымның активтеріне тікелей кіруге болады;

2) Активтермен операцияларды жүзеге асыруға рұқсат;

3) Шаруашылық операцияларды тікелей жүзеге асыру;

4) Шаруашылық операцияларды бухгалтерлік есепте көр­сету.

Ішкі бақылау жүйесінің тиісті жұмыс атқаруы қызмет тапсырылған қызметкерлерге байланысты. Таңдау, жалдау, қызмет бойынша көтеру, мамандарды оқыту және дайындау қызметкердің жоғары біліктіліктілігін және шыншылдығын қамтамасыз етеді.

Аудитор ішкі бақылау жүйесі тек қандай мақсатпен құрылғанына жеткендігін анықтаулы шамамен дәлелдей­тіндігін білуге міндетті. Оның себебі ішкі бақылау жүйесінің шексіз кедергілері:

а) ұйымның жетекшілігінің бақылау іс-шараларына кететін шығындар, мұндай іс-шараларды қолданулар беретін экономикалық пайдадан төмен болуын табиғи талап етуі;

ә) адамның ұқыпсыздығынан, ұмытшақтығынан, дұ­рыс емес ойлауынан немесе инструктивтік материалдарды түсінбеушілігінен қате жіберу қасиеті.

б) көбінесе бақылау құралының мақсаты орынсыз шаруашылық операцияларды анықтау;

в) ұйымның қызметкерлерінің басқа қызметкер­лері­мен, сол сияқты үшінші тұлғалармен келісу нәтижесінде бақылау жүйесін әдейі бұзу;

г) шаруашылық қызметті жүргізудегі маңызды өзгерістер, ненің нәтижесінде қабылданған бақылау процеду­ралары өз қызметін атқармайды.

Тиімді бухгалтерлік есеп жүйесі шаруашылық операция­ларды көрсетудің уақтылылығын, толықтығын, дұрыстығын, олардың дұрыс бағалануын, классификациясын (топтасты­рылуын) және қорытып талдауды қамтамасыз етеді.

Бақылау процедураларының қолайлығы бухгалтерлік есеп жүйесінің құрамды элементтерімен анықталады.

Тәуекелді бағалау - ұйымның бухгалтерлік стандартқа сәйкес ұсынылған қаржылық есеп беруіне қатысты тәуекелді анықтау, талдау және басқару. Бағалау процесінде қарастыру қажет:

• 
  қаржылық есеп беру тәуекелінің және нақты дәлелдердің өзара байланысын, сонымен қатар өңдеу, жинағын шығару және қаржылық мәліметтерді хабарлау;
  
• 
  ішкі және сыртқы маңызды жағдайлар;
  
• 
  өзгерген маңызды жағдайларды арнайы қарастыру.
  

Іс жүзінде түрлі бақылау процедуралары жүзеге асырылады.

Мониторинг пәніне мына сұрақтар жатады:

б) мониторинг объектілерінің инвестициялық қызметі;

г) қызметкерлердің әлеуметтік және еңбек құқықтарын қорғау;

ғ) құқықтық сұрақтар.

Мониторинг жүргізу тәртібі бақылау арқылы жүзеге асы­ры­лады:

• 
  базалық көрсеткіштерге - негізгі мәліметтер (статис­тикалық есеп беру, мониторинг қатысушыларымен ұсынылатын ақпарат пен материалдар);
  
• 
  ағымдағы өзгерістерді тіркейтін оперативтік көрсеткіштерге;
  
• 
  мониторинг жүргізілген кезең бойынша көрсеткіштерге (белгілі бір мерзімнен кейінгі бақылау).
  

Бухгалтерлік есеп жүйесімен танысу тексерілетін ұйымның шаруашылық қызметінің келесі жақтарының мағлұматтарын оқып үйренуді, талдауды және бағалауды қамтиды:

• 
  есептік саясат пен бухгалтерлік есепті жүргізудің негізгі принциптері;
  
• 
  бухгалтерлік есепті жүргізуге және есеп беруді дайындауға жауапты бөлімнің ұйымдастыру құрылымы;
  
• 
  бухгалтерлік есепті жүргізу мен есеп беруді дайындауға қызметкерлердің арасында міндеттерін бөлу;
  
• 
  шаруашылық операцияларды көрсететін құжаттардың дайындалуын, айналымын және сақталуын ұйымдас­тыру;
  
• 
  шаруашылық операцияларды бухгалтерлік есеп регистрлерінде көрсету тәртібі, мәліметтерін қорытып талдау формалары мен әдістері және олар арқылы мерзімді қорытынды есеп дайындау тәртібі;
  
• 
  есепті жүргізу және қорытынды есепті дайындаудағы есептегіш техника құралдарының рөлі мен орны;
  
• 
  қателердің пайда болу тәуекелі немесе бухгалтерлік есеп беру бұрмалаушылықтары ерекше жоғары есептің қиын тараулары;
  
• 
  есеп жүйесінің кейбір тарауларында қаралған бақылау құралдары.
  

а) есептегі операциялар олардың жүзеге асырылған уақытын дұрыс көрсетеді;

б) бухгалтерлік есеп шоттарында операциялар дұрыс және іс жүзіндегі нормативтік нұсқауларға, есептік саясатқа сәйкес көрсетілген;

в) есеп пен есеп беру үшін маңызды мәні бар операциялар толық жете тіркелінген;

г) қиянат жасау мүмкіншіліктері шектелген.

Аудиторлық тексерудің барысында аудитор тексерілетін ұйымның бухгалтерлік есебінің ұйымдастырылуы мен жүргізілуіне қатысты ішкі құжаттарымен танысуы қажет.

Аудитор бухгалтерлік аппараттың толықтырылғанын, штаттық тәртіптің сақталынатынын, міндеттердің дұрыс бөлінгенін, есептің кейбір қызметкерлерінің кәсіби дайындығын, еңбектің ұйымдыстырылуын және олардың біліктілігінің жоғарылатылуын тексеру қажет. Қызметкердің біліктілігі есептің барлық жүйесінің тиімділігіне әсер етеді, сондықтан, аудитор қызметкерлердің біліктілігі мен шыншыл­дығын анықтау керек.

Ішкі аудит қызметінің жұмыс істеуіне кешендік ыңғай жасау кәсіпорында ішкі бақылаудың барлық жүйесінің жоғары тиімділігін қамтамасыз етеді. Мұның өзі, сыртқы аудитті жүргізуде тәуекелді төмендетеді, яғни оған кететін шығындарды азайтады. Бірақ, ұйымның ішкі бақылау жүйесінің сенімділігін және оған сенім деңгейін бекіту үшін, сыртқы аудитор бұл жүйені зейін қойып оқып үйренуі және бағалауы қажет.

1. 
   Исакова С.А., Калабаева А.Б. Аудит. Оқу құралы. -Тараз: Тараз университеті, 2008. - 301с.
   
2. 
   Исакова С.А. Международные стандарты учета и аудита. Монография. - Тараз: Тараз университеті, 2007. -351с.
   

М.Х.Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті, Тараз

Ж.Медеубаева

Zh.Medeubayeva