§ 6. Сөз таптарының орын басуы

Көбіне біз зат есімді етістік қылып, сын есімді үстеу қылып немесе үстеуді сын есім қылып және сын есімді зат есім қылып аударуға мәжбүр боламыз. Мысалы: The Tomes yesterday warned editorially…- кеше өзінің кезекті мақаласында Таимс газеті ескертті... Аударма editorially үстеуі сын есімді зат есім болып тұр.

Келесі мысалда зат есім етістік болып аударылады. Мысалы: You give food and drink and I’ll tell you how to sail the ship - Сіз мені тамақтандырып, шөлімді қандырасыз, ал мен есесіне кемені қалай жүргізетінін көрсетіп берем.

Баяндауышты аудару кезінде де өте көп рет грамматикалық өзгертулерге тап боламыз, өйткені ол үнемі сөз таптарын талап етеді. Баяндауыштардың түрлері және қолданнылу жолдары екі тілде көп бірдей бола бермейді: етістікті баяндауыш көбіне атаулы баяндауыш болып аударылады. Мысалы: There was universal relief at the safe return of the three U.S. astronauts from their epic voyage to the moon – Үш Американдық ғарышкерлер өздерінің айға шеккен тарихи сапарынан аман есен оралғанда барлығы рахаттана жеңіл күрсінді. Ағылшын тіліндегі атаулы баяндауыш етістікті баяндауыш болып аударылып тұр. Мысал: Abstentions on, and even votes against the coming anti – union Bill are certain in the commons – Жалпылама палатысында шыққалы жатқан снтипрофодақ заңына байланысты сайлау басталған кезде адамдардың көбі еш күмәнсіз бас тартып тіпті қарсы дауыстар береді. Бұл сөйлемді аударған бірнеше грамматикалық өзгертулерге жүгіндік: Abstentions on, және votes against бастауыштары етістіктен жасалған баяндауыштар болып өзгереді – бас тартып қарсы дауыстар береді; are certain атаулы етістігі еш күмәнсіз үстеулі болып өзгеріп және ағылшынның жай сөйлемі қазақ тіліне сабақтас құрмалас сөйлемі ретінде аударылады.

Мына сөйлемдерді сәйкес ережелерді қолданып, қазақ тіліндегі баламаларын табыңыз:

1. "Possibly the most frequent criticism we get in letters from the public is about keeping lights burning all night," a senior U. N. official said this week. (The N. Y, T., 1965)

2. Exhibition Workers for Pay Increase

A Mass meeting of 1,200 exhibition workers in Central Hall, Westminster, yesterday voted overwhelmingly for the pay increase. (M. S., 1970)

3. We who were nurtured on Lenin's ideas have not forgot­ten his description of our Revolutionary War and Civil War. Especially we of the Communist Party of the U. S. A. (J. North, World Magazine)

'4. At the age of eighteen, George earned an honest living. (C. r. Snow, Strangers and Brothers)

5. The managers of the Tory party annual conference are, of course, taking steps to ensure that the party leader emerges triumphant from the clash. (M. S., 1966)

6. Extremely high rates of youth unemployment continue in spite of almost a decade of special youth-work pro­grams. More than a half million job-seeking American youngsters will end up idle this summer. In some crowd­ed cities it is a growing cause for worry. (News Week, 1970)

7. The British, US and French ambassadors to West Ger­many, and the Soviet ambassador to the German Demo­cratic Republic met in West Berlin yesterday for the fifth session of their current series of talks on the West Berlin problem. (M. S., 1970)

8. In the Resistible Rise of Arturo Ui Bertolt Brecht draws a comparison showing how Hitler and his henchmen resembled the American gangster Al Capone and his gang. (L. M., 1969)

9. It has been reliably learned that two-metre-long pikes are caught in numerous lakes of the Tumen region. (M. S., 1970)

10. Rapid thaw succeeded a frost. (M. S., 1969)

11. In 1964 the British electorate showed themselves in search of a change. (The Times, 1966)

12. There have been few recorded cases in history when employers have wanted to pay an increase. They are always reluctant. (M. S., 1968)

13. There will be a Channel tunnel linking England and France by rail by the year 1975. This was the confident prediction made in Paris yesterday by the Transport Minister. (M. S., 1967)

14. So there is a problem. Why are people not paying to see films? (D. W., 1958)

15. He said there had been a very full investigation of the case by a senior officer of the Metropolitan Police. (D. W., 1964)

16. The British Government action is all horribly reminiscent of the era of appeasing the German Nazis, a policy carried out by the Tory Prime Minister, and which encouraged Hit­ler to the moves which led to World War II. (M. S., 1969)

17. The British people's mighty vote for Labour was their endorsement of coexistence abroad and a fair deal at home. (D. W., 1964)

18. The biting, wintry rain falling outside the General Elect­ric Company's Hyde Park, London, offices yesterday was a perfect match for the bitter feelings of the pickets protesting at the firm's closures policy. (D. W., 1964)

19. A professor of Essex University was critical of the Gov­ernment Social security policy and suggested that it catch up with the rest of the world. (M. S., 1967)

20. It is all too clear that the Washington hawks are still reluctant to draw the lessons from the defeats they have suffered. (M. S., 1968)

21. On the whole the "popular" press — with the New York Daily News as its cheer-leader — is vociferous in its support of the President's policies and merciless toward those who attack them. But among the so called "quali­ty papers" led by the New York Times, there is a grow­ing mood of doubt and questioning. (The Observer, 1966)

22. About 3,000 persons work in the big glass U. N. Secre­tariat building and are on duty whether meetings are in progress or not. Typing alone occupies a staff of 32 even when the Assembly is not in session. When the Assembly is meeting, there is a typist "graveyard" shift from midnight to 8 a. m. Like all large buildings, the U. N. Headquarters has a cleaning staff that begins work when the other employees go home. Three hundred of them come streaming at 6 p. m. They take out two million pounds of waste paper every year.

Even as they are emptying the waste baskets and wheeling away their loads of paper, another staff is turning out the next day's working documents. These will be largely waste by evening. (The N. Y. T., 1965)

23. A boy was drowned and another was missing last night after their canoe overturned on the swollen river. (D. W., 3965)

24. After a fruitless day-long search, U. S. Navy authorities feared the missing C 121 Constellation has sunk without trace in the Pacific, (D. W., 1962)

25. Fear of ill-considered foreign adventures obviously ranked high in the thoughts of American voters, (The Guardian, 1964)

26. He took the bell-rape in his hand and gave it a brisk tug. (A. Conan Doyle, The Lost World)

27. Lady Boscastle gave a delicate and malicious smile. (C. P. Snow, The Light and the Dark)

28. I was having a wash and a brush-up before starting out to go, (J. Buchan, The Island of Sheep)

2 ереже: Егер қазақ тілінде жай сөйлемінде бастауыш жасырын келген жағдайда бірақ ол алдыңғы сөйлемде айтылып кетсе, оны ағылшынға аударар кезде ағылшын тілінде қазақ тілінің мағынасына сәйкес бастауышты алумыз қажет. Мысалы: Филипп Ройл 1936 жылдың 26 қыркүйекте Бирмингемде дүниеге келді. Елуінші жылдарда әскере болып сонда қызмет жасап, орыс тілін сол жақта үйренді. – Philip Roil was born on the 26 th of September 1936. In the fifties he served his obligatory two years in army. It was there that he started to study Russian.

5 ереже: Қазақ тіліндегі мекен негіз, себеп-салдар пысықтауышы ағалшын тілінде толықтауыш болып кей жағдайда бастауыштың қызметін атақарады. Мысалы: Соңғы жылдары біздің обылысымызда кіші мекендер қарқынды дамуда. – Last years saw a rapid developmend of small business in our blast.

Аталған ережелерге сүйене отырып, сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз:

1. These animals (sharps) are always accompanied with different legends and myths.

2. True underlying cause of all of these incomprehensible events was heavy water.

3. An example of such collaboration could be an international tropic experiment in

4. Agreement provides for joint cultivation the most urgent and palpitate problems of ocean and atmosphere dynamics above it.

5. Deeper drilling needs complicated technical equipments.

6. It’s turns out fairly profitable situation for investigations.

7. An opportunity to try the new optic equipments in actual fact is appeared for Kiev’s specialists.

8. As a result of more widelyseale society influence on environment have asked a danger of its pollution and devastation.

9. In a measure of further development of productive powers have become more insistent a necessity in spending special measures on mineralizing impetuous growing commitments on environment from the side of economic systems.

10. In this rich, beneficial land live not only settlers but also descendants of native nationalities with their own customs and traditions.

11. Other experiences use a great number of anchor stations.

12. Astronomic catalogues have recorded 1800 asteroids.

13. Flood light’s (Jupiter’s) satellites are seen on the other frames.

1. Wherever alive organisms have been, they have to find food, distribute it along all the body and accomplish metabolism.

2. If water and oxygen in enough quantity reveal on any planet, we may expect that other are existed a life at least similar to our life.

3. Nowadays sharps are observed difficult in nature, some species founded very rarely, most of them representatives have very big sizes, that are make difficult to explore them.

4. Scientists managed to drill all stratums of sediments on the bottom.

5. It is unthinkable to make optic set building chemical production, manufacturing of semi-finished product without glass.

6. We can enumerate further, but it is simple to say that we’ve run into this material everywhere.

7. Dark stripes are seen in the middle of Jupiter.

8. It’s known that mineral resources finding out on continents are gradually emaciated.

9. But there is still an important aspect of ocean influence on people’s life.

10. There are two main variants of transporting oil of Caspian reservoir.

11. Clothes are repaired, sewed up and wearied almost endless.

12. Main point of technology is consisting of paper wastes that firstly threshed, and then mixed up with pollietilen.

13. Also it’s known that glasses take sediments of atoms from gas form phases.

14. Not frequently science is looking for one but owing to chance, by lucky confluence circumstances and perspicacious have found quite another.

§ 8. Күрделі толықтауыш – Complex Object, күрделі бастауыш – Complex Subject айналымдары
Күрделі толықтауыш аударма барысында кеңінен қолданылады. Ол да бір тілден екінші тілге аудару кезінде қолданылатын грамматикалық өзгертудің түрі болып табылады. Күрделітолықтауыш инфинитивті және есімше құрылымдрын аудару тәсілі ретінде қолданылады. Егер инфинитив сезі іс әрекетін білдіретін етістіктерден кейін тұрса, онда ол күрделі толықтауыштың бір бөлігі ретінде қазақ немесе орыс тілінің құрмалас сөйлемінің қосымша түрінде аударылады, яғни құрамында күрделі толықтауышы бар ағылшын тілінің жай сөйлемі қазақ немесе орыс тіліне аударғанда сабақтас құрмалас сөйлемге айналады. Мысалы: I saw him pass the paper to the secretary – Менің көргенім ол хатшыға құжаттарды бергені. We expect the government to provide assistance to the needy population – Біздің үтіттеніп отырғанымыз, үкіметтің балалары көп отбасыларға көмсек беретіні. To be – инфинитиві аударма кезінде түсіп қалады, өйткені орыс тілінде көмекші етістік жоқ. Мұндай кезде орыс тіліндегі сөйлемде жай сөйлем болады. Мысалы: We expect the government to provide assistance to the needy population – Біз бұл шешімді ең жақсы деп санадық. Есімше инфинитив сияқты күрделі толықтауыштың құрамына ене алады. Мұндай грамматикалық құрамында есімше баяндауыш болып аударалыды. Мысалы: The people watched the firemen climbing the tallest tower in the city – Халық өртке қарсы қызмет адамдарының қаладағы ең ұзын мұнараның басына шығып бара жатқандарын байқап тұрды. Салыстыру үшін инфинивті айналымы бар сөйлемді аудрайық: The people watched the firemen climbing the tallest tower in the city – Халық өртке қарсы қызмет адамдарының қаладағы ең ұзын мұнараның басына шығып бара жатқандарына қарады. Complex Object – тің аударылатын қиын кезі. There seems to be at least two scenarios of the government’s actions – үкімет іс әрекеттерінің ең аз дегенде екі сценарилері бар деген болжам бар.

Complex Subject – айнымалы инфинитив атау септігімен бірге қолданғанда пайдаланады. Бұл айналым қолданған кезде инфинитив күрделі баяндауыштың бөлігі болып, активті және пассивті формадағы етістіктерден кейін тұрады. Мысалы: They are known to have won – Олардың жеңіске жеткендері мәлім. Their team seems to have won – Олардың тобы жеңске жеткен секілді. Инфинитивтің формасына қарай аударма кезінде баяндауыш аяқталған жәнее аяқталмаған іс әрекет білдіре отырып осы өткен және келер шақтарда тұра алады. Мысалы: He seemed to be sleeping – Ол ұйықтап жатқан сияқты болды, He is said to have made a good report – Ол жақсы баяндама жасады деген сыбыс бар, They are known to have been working on this issue for a year – Олардың бұл жұмыс төңірегінде жұмыс жасап жүргендеріне бір жыл болғандығы баршаға мәлім.

Берілген сөйлемдердегі күрделі толықтауыш құрылымына назар аудара отырып, қазақ тіліне аударыңыз:

1. 
   The economic laws are known to be universal.
   
2. 
   The employees expected the management of the company to reconsider the terms of the contract.
   
3. 
   For the economic growth to continue a whole set of macroeconomic measures needs to be taken.
   
4. 
   The financial crisis appeared to have affected different regions of the world.
   
5. 
   The new method is believed to have given good results.
   
6. 
   A new social protection policy is expected to be put into practice already this year.
   
7. 
   At the end of the year the statistical data will be found to be in line with the projections.
   
8. 
   The arrival of the technical experts is not likely to change the general picture of the reforms under way.
   
9. 
   They established what is believed to be a solid system of relationships with trade partners.
   
10. 
    Their attitude to the process of reforms has never been thought to change so radically.
    
11. 
    There seems to be a misunderstanding as to the approaches used.
    
12. 
    Their efforts have not been reported to have resulted in substantial changes.
    
13. 
    According to recent research, one might expect the purchasing power of the population to be gradually rising.
    
14. 
    The only way for companies to avoid double taxation was to lower their profits.
    
15. 
    The tendency was for the exchange rate to be slowly stabilized after the National bank’s interventions.
    
16. 
    The exchange rate policy was developed earlier this year and found to be far from being perfect.
    

1. 
   «Дұрыс етістіктердің» Particle II формасы Past Simple формасымен сәйкестілігі. Мысалы: closed- жапты, жабық
   
2. 
   Ағылшын сөйлеміндегі анықтауыш қызметін атқарып тұрған есімше анықтайтын сөзден кейін тұра алып, оны іздеп табуды қиындық тудырады. Мысалы: The method developed made it possible to achieve good results – Зерттелген әдіс жақсы нәтижелерге жетуге септігін тигізді.
   
3. 
   Егер ағылшын тіліндегі зат есім мен есімше сәйкес келмеген жағдайда оны басқа лексикалық – грамматикалық тәсілді қолдана отырып аударамыз. Мысалы: There was only one question before him asking whether or not he accepts the terms offered – оның алдында жалғыз ғана сауал тұрғанды : Ұсынылған ашрттардың ол қабылдай ма жоқ па? (Сұралған сауал – деп айту қазақ тілінің нормаларына сай емес)
   

5. Қазақ тілінде сәйкес келмейтін ағылшын етістіктерінен туындаған ағылшын есімшелері аудармада қиындық тударады. Мысалы: The lecture followed by discussion was great success – Соңғы жағы әңгімеге ұласып кеткен дәріс өте сәтті болып өтті.

6. Сөйлемнің басында тұрған есімшелер баяндауыш бола алады. Мысалы: Attached to the article are tables and graphs – Кестелер мен тізімдер мақалаға қосылған.

7. Қосымша сөйлем мүшесінің қызметін атқаратын есімшелер әр түрлі аударылады. Мысалы: Summing up, we must point out the following issues – Қорытындылай келе, келесі мәселелерді атап өту қажет – Егер қорытындыға келсек, келесі мәселелерді атап өту қажет – Қорытынды жасаймыз; келесі мәселелерді атап өту қажет.

Берілген сөйлемдерді ағылшын тіліндегі есімшелердің жасалу жолдарына көңіл бөле отырып, ана тіліне аударыңыз:

1. 
   Having established the reasons we can proceed with our regular work in this matter.
   
2. 
   When studying market economy we have to understand that business enterprise is the very heart of private property and market relationships.
   
3. 
   Adam Smith’s works followed by those of Karl Marx and John Maynard Keynes constitute different approaches known in the economic thought.
   
4. 
   Unless otherwise stated we shall consider only economies in transition as opposed to the advanced economies.
   
5. 
   The articles referred to above deal with the corruption combat in the developing countries.
   
6. 
   It is a common observation that bodies expand when heated.
   
7. 
   The part played by the small business is hard to overestimate.
   
8. 
   Taken together, these factors constitute the main picture of the financial crisis.
   

Өткен шақтағы Given есімшесі орыс тіліне «бар болған жағдайда, егер болса» деп аударылады. Мысалы: Given the inflation rate does not exceed 2% per month the GDP growth could considered realistic –Егер ақшаның айлық құлдырауы 2 көтерілмесе, ішкі сауданың дамуын шынайы деп есептеуге болады.

Егер есімшенің алдында When, While, if, unless, until, once, though т.б. тұрса, бұл жағдай жоғарыда айтып кеткен аударма жолдарына айтарлықтай әсер етпейді. Мысалы: Unless otherwise specified, the time of departure is always the same - Егер сапарға аттану уақыты айтарлықтай келісілмесе ол өзгеріссіз қала береді. Everybody is innocent until proven guilty - Біреудің кінәсі дәлелденбейінше, ол кінәсіз болып есептеледі.

Дербес есімше айналымы екі элементтерден тұрады: зат есімі мен есімдік + есімше. Кейде бірінші элемент There бола алады. Бұл айналымның дербес деп аталуыныңы себебі – егер ол болмаса сөйлем мағынасында сөздік құрамында жоғалтпай толығымен сақталады. Егер дербес есімше айналымы сөйлемнің басында келсе, одан кейін міндетті түрде үтір қойылады.

Мысалы: The room being too small, we moved into a larger one –Бұл бөлме өте кішкентай болғандықтан біз басқасына көштік. There being to match applicants, the interviews were split into two days –Үміткерлердің саны өте көп болғандықтан, ақылдасу екі күн бойына жалғасты. Weather permitting, the expedition will start tomorrow - Егер ауа райы қолайлы болса, саяхатқа ертең аттанады.

Егер дербес есімшелік айналым сөйлемнің соңында келсе, оның алдына міндетті түрде үтір қойылады. Қазақ тіліне аударғанда оның аудармасы және, осының әсерінен деген сөздермен басталып, есімшенің өзі сабақтас сөйлемнің құрамдас бөлігінің баяндауышы болып аударылады. Мысалы: All athletes were accommodated in the Olympic village, their coaches staying in the some blocks-Спортшылардың барлығын олимпиадалық ауылда орналастырып, олардың жаттықтырушыларыда сол жерлерде қоныстанды.

Берілген сөйлемдерді ағылшын тіліндегі есімшелік айналымдардың жасалу жолдарына көңіл бөле отырып, ана тіліне аударыңыз:

1. 
   I haven’t heard any of those factors mentioned.
   
2. 
   Shown below are the two trends in comparison.
   
3. 
   The progress of the reform being slow, the government is determined to continue supporting the needy population.
   
4. 
   There being no additional foreign financing, the domestic resources had to be relied on.
   
5. 
   The loans were granted by the commercial banks, the central bank strictly monitoring the situation.
   
6. 
   The focus was made on the quality of goods, the productivity still falling behind.
   
7. 
   As pointed out previously, the explanation given is by no means complete.
   
8. 
   The exchange rate being fixed, the population has all reasons to keep their savings in the local currency.