1. 4. Пунктуациялық дағдыны игертудің
психологиядлық негіздері
«
Дағды - бұл ойлау қабілеті барысында қалыптасатын,
сана-сезімнің автоматтандырылған құрамдық бөлігі» [39].
Бұл анықтама жалпы сипатқа ие, яғни ол бірдей деңгейде
қозғалыс дағдысына (мысалы: велосипедті айдау) және
ойлау, сонымен бірге емле ережесіне немесе дұрыс жазу
ережесіне де қатысты.
«Автоматтандырылған» термині дағдының, бастапқыда
ойлау барысында белгілі бір ережелер негізінде, содан кейін
барып автоматтандыру үдерісіне бейімдейтін іс-әрекет
арқылы дағдының қалыптасу тәсілін білдіреді.
Мұндай дағды табиғатын психологиялық түрде түсінуде
шетелдік психологтар әдістемешілерге тән механикалық
теориядан ерекшеленеді. Олардың ойынша, (Торндайк,
Удтсон, Лаи, Мейман т.б. ) педагогтың міндеті – оқушы сөзді
дұрыс түсініп, бұл сөз бейнесін қоюдың дұрыс сәйкестілігімен
байланыстыру деп есептейді. Мұндай ассоциацияның
54
қалыптасуы сөзді ұғыну мен сөйлемді түсініп қабылдауды
және оның жазылуын қайталау жиілігіне байланысты дейді.
Қазіргі уақыттағы «автоматтандырудың» психологиялық
теориясы – осы сияқты механикалық көзқарастарға қарама-
қарсы көзқарас. Шынында Томсон атап өткендей, сауатты
адам «қайда қай әріпті қою керектігін» ойламайды. Әрине,
бұл білімді игерудің соңғы нәтижесі, бірақ бұл дағдыны
қалыптастыру жолы санасыз болуы керек дегенді
білдірмейді. Әрине, дағдыны қалыптастыруды механикалық
жолмен де жүзеге асыруға болады. Оны К. Д. Ушинский
«Грамматикалық ережелерді пайдаланбай, бірден дұрыс
сауатты жазуға дағды алу үшін ондаған жылдар мен
тоқтаусыз дайын үлгіден көшіруі қажет, бірақ мұндай
«громотей»-ді кез-келген жаңа сөз тығырыққа тірей алады», -
деді [40].
Механикалық жолмен қалыптасқан дағды, емле
ережесін қамтымай, әрбір сөздің орфографиясын есте сақтау
арқылы қалыптасады. Сондықтан мұндай «громотей»-дің
жаңа сөзді кездестіруі, оны есте сақтауды талап етеді. Яғни,
мұндай сананың механикалық жұмысы орфографияны
үйреніп білуде балаға тән емес. Психологиялық зерттеулер
көрсеткендей, жасы кіші оқушылардың өзі жазу барысында,
емле ережесінің үйлес жағдайларын жинақтап қорыта келіп,
өзі жасаған бақылауға сүйене отырып жаңа сөздер жазады.
Сонымен бірге, егер оқушыға кейбір ережелерді ескертпеген
күннің өзінде, көбінесе олар оны өздері құрып алатынын
атап өтуге болады. Әрине, мұндай «ережелер» көбіне қате
болмайды және де көбіне балалар не үшін бұлай
жазатынына, басқаша жаза алмайтынына есеп бере
алмайды. Сондықтан да, жазушы жұмысын өте мұқият
зерттеу арқылы осындай «саналы грамматиканы» байқауға
болатындығын айтады [39].
Осылайша, орфографияны механикалық жолмен игеру
әдістері дидкатикаға қарсы және тиімсіз және адамзат
санасының табиғатына тән емес. Орфографиялық
материалдар ойлау жұмыстарына келесідей мүмкіндіктер
береді: ойлау, жүйелеу және талдап қорыту арқылы есте
сақтау жұмыстарын жеңілдетеді.
Орфографияны саналы түрде игеру, үйрену
механикалық жолмен игеруге қарағанда келесідей
артықшылықтарға ие болады. Ал «автоматтандырылған»
үйренумен ілесе жүретін дағды әрбір басқан қадам сайын,
көбінесе қиындықтарда санаға қайта қалыптасады.
55
Қалыптасу барысында алынған дағды, автоматты ғана емес,
саналы түрде бола алады.
Дағдының саналы қалыптасатынын теріске шығаушы
механикалық теориялар, сол арқылы грамматиканы да
теріске шығарды. Дағдының саналы қалыптасу теориясы
негізгі орфографияның грамматикалық және орфографиялық
ережелерін игеруде дағдының саналы даму негізінің негізгі
құралы екенін көрсетеді. Бұл қалыпты жағдай. Өйткені
грамматика белгілі бір жүйеде тілдің бірыңғай көрініс пен
грамматикалық категориялар арасында өзара дара
қатынасын бекітеді, олардың жазуда шартты белгілерін,
қазақ тілінің емле ережелерінің ерекшеліктерін белгілейді.
Басқаша айтқанда, грамматиканы игеру оқушыға адамзат
дамуымен қалыптасқан ғылыми тәжірибені пайдануға
мүмкіндік береді. Емле ережесінің мұндай заңдылықтарын
білу орфографиялық дағдының саналы қалыптасуының
негізін көрсетеді. Бұл дағдыға жалпылама сипат береді, ол
әрбір жеке сөз орфографиясын жаттаудан ерекшеленіп,
әрбір оқушы әрбір жаңа сөз алдында тығырыққа тірелмей, ол
сөзді белгілі ережеге теңестіруге және орфографиялық
ережелерге сәйкес жазуға мүмкіндік туғызады. Мұндай
саналылық негізде қалыптасқан дағды өте үлкен көлемге
ие болады. Оқушы бұл ережені игеріп, сол арқылы барлық
сөздің дұрыс жазылуы мәселесін шешеді және де әрбір сөз
грамматикасын жаттауды қажет етпейді. Әрине, мұндай
жалпылама дағдылардың қалыптасуы көп уақытты
үнемдеуге мүмкіндік береді. Бұдан келіп осындай жалпылама
дағдылар негізгі табиғаты жалпылаудың ойлау амалдарына
және бұл жалпылау негізі болып грамматикаға шығатынын
көруге болады.
Жатталынатын әрбір орфографиялық материалдар
кейбір ортақ ережелерді игеру арқылы есте сақтау
жұмыстарын жеңілдетуге мүмкіндік береді. Бұл сирек
кездесетін, олардың арасында ешқандай ішкі мағыналық
байланыс жоқ факті немесе құбылыстар болып табылады.
Мысалы: телефон нөмерлерін есте сақтау, тарихи оқиғалар
күні, уақыты, адамдар аты-жөні, ботаникалық және
географиялық терминдер. Бірақ бұл жағдайда дағды туралы
емес, қарапайым есте сақтау бірыңғай деректерін игеру
туралы айтуға болады. Мұндай құбылыстарды
орфографиядан да көруге болады. Яғни, орфография туралы
сөз болғанда, дағдының қалыптасуын тек қана теоретикалық
ережелер ғана емес орфографиялық деректерінің сипатына
тәуелді етіп, дағдының қалыптасуының психологиялық
56
ерекшеліктерін және лингвистикалық ерекшеліктерін ескере
отырып, дифференциалды әдістер қолдану арқылы
үйретіледі.
Достарыңызбен бөлісу: |
