Ж. З. Оразбаев, Т. Е. Ермеков, М. В. Долгов

Осы реакцияларды жүзеге асыру үшін эмульгатор ретінде сабын және ұнтақ қалдықтарын, ерітінділер ретінде мұнай өнімдерін: бензин, керосин және т.б. қолдануға болады.

Миксердегі химиялық реакция араластырғыштың (миксердегі) қысымын реттеу мүмкіндігіне ие пештегі газ шығаруды реттеу есебінен көтеріңкі температура мен қысым кезінде газ (метан, пропан, азот және басқ.) бөле отырып жүреді.

Температура араластырғыштың сыртқы тұрқысына салқын су берумен реттеледі.

Араластырғышта ұнтақталған қатты тұрмыстық және сұйық химиялық қалдықтардан химиялық қоспа дайындалады, ол үшін хлорлы калий, натрий, темір тотығы, хлорлы темір, хром тотығы, полимерлер және басқ. тәрізді химиялық қоспа түріндегі арнайы байланыстырушы материалдар дайындалады.

Қатты тұрмыстық және сұйық химиялық қалдықтарды байланыстырған соң олар қойыртпақ түрінде келесі кезеңге дайындалады: экструдирлеу, престеу және форма түзу.

Осы процестердің өтуі үшін байланыстырушы элементтердің, мысалы, құмның, батпақтың, күлдің, құрылыстың ұнтақталған қалдықтары мен басқа да бояғыштардың құрамын анықтау қажет. Қалдықтарды кәдеге жарату процестерінің қауіпсіздігі мақсатында арнайы қауіпті, радиобелсенді, медициналық, жарылғыш, заттарды, жанғыш сұйықтықтар мен топырақты, өздігінен жанатын заттарды, жанғыш газдарды, жануар өлекселерін, өнеркәсіп ағындары мен жуудан қалған су және басқ. пайдалануға рұқсат берілмейді.

Экструдирлеу, престеу және форма түзу процестері шығарылатын өнімге, бұйымға, материалдарға қарай химиялық қоспа мен байланыстырушы элементтердің арасалмағын анықтауға қажет қазіргі технологиялық жабдық базасында жүргізіледі. Мысалы, экструдирлеу жолымен темір жолдың қар ұстайтын шарбақтарының тақтайлары мен бағандарын шығару үшін қажет: химиялық қоспалар – қойыртпақ қалдықтары– 45%, құрылыс қалдықтары– 20%, асфальт қалдықтары – 20%, металлургиялық – 10%, бояғыштар – 5%.

Ұсынылып отырған қатты тұрмыстық және сұйық өнеркәсіп қалдықтарын өңдеу технологиясына сәйкес шығарылатын өнімдер тұрмыста, сондай-ақ өндірісте пайдалану үшін қауіпсіз. Аталған технологияның үлкен артықшылығы стронций, сынап тәрізді және басқа да көптеген сұйық ортадан ауыр металдарды алу болып табылады.

Аталған технология қатты және сұйық қалдықтарды, химиялық заттарды, полимер бұйымдарынан жасалатын қаптама материалдарды (әртүрлі сұйықтықтарды, қаптар, тамақ және спирт өнімдері мен т.т.), ластанған топырақты, коммуналдық қалдықтарды, емхана, ауруханалардың қалдықтарын, тоқыма материалдарын, пластика, шина, бояу, ерітінділер, мерзімі аяқталған майлар және қоспада әртүрлі арасалмақтағы (темір жол және темір-бетонды қалдықтардан өзге) басқаларын өңдеу мақсатында жетілдірілген. Аталған технология бойынша цех шеңберінде химиялық жолмен өнімнің (бұйымның) келесі жаңа түрлерін алуға мүмкіндік беретін қатты және сұйық қалдықтарды өңдеу жүзеге асырылады:

• 
  темір жолдың қар ұстайтын шарбақтарының тақтайлары;
  
• 
  автомобиль және темір жолдардың белгілері, қалқандары, шпалдар, бағандар, бөлгіштер, жол жиектерінің тастары;
  
• 
  тұрақтар үшін шектеулер, шатыр жабыны және басқ.;
  
• 
  электр және жылу оқшаулау материалдары, таспа және басқ.;
  
• 
  құрылыс материалдары (жабынқыш, жаяужол плиталары және басқ.).
  

2.4.1 ҚТҚ және сұйық өнеркәсіп қалдықтарын тазарту және кәдеге жарату технологиялық процестері

• 
  барлық қатты қалдықтардың түрлері қабылданады;
  
• 
  алдын ала сұрыптау талап етілмейді.
  

• 
  ҚТҚ қоқыс орнынан арнайы шанаққа тиеу жүзеге асырылады;
  
• 
  темір жол және темірбетонды ауқымды емес заттарды алдын ала тазарту жүргізіледі;
  
• 
  өнеркәсіп қалдықтарын есепке ала отырып ҚТҚ бастапқы ұнтақтау жүргізіледі;
  
• 
  аралас қатты қалдықтарды ұнтақтау мен бункер-қоймаға конвейермен тасымалдау жүзеге асырылады.
  

• 
  сұйық қалдықтарды шанаққа тиеу жүзеге асырылады;
  
• 
  сұйық қалдықтар бейтараптандыру және детоксикациялау реакциясы мақсатында арнайы резервуарда араластырылады.
  

• 
  ұнтақталған, аралас қатты қалдықтар қатты және сұйық қалдықтар (ҚСҚ) миксеріне конвейермен тасымалданады;
  
• 
  алдын ала аралас сұйық қалдықтар қысыммен резервуардан миксерге құйылады (ҚСҚ);
  
• 
  сұйық және қатты қалдықтар миксерде араластырылады (ҚСҚ).
  

• 
  ҚСҚ миксеріне қысыммен химиялық-полимерлік компоненттер (ХПК) құйылады;
  
• 
  сұйық және қатты қалдықтар миксерде араластырылады (ҚСҚ) және көтеріңкі температура кезінде ылғалды қойыртпақ экструдирлеу процесіне дайындалады.
  

• 
  Дымқыл қойыртпақ арнайы пресс формаға, экструдерге немесе кез-келген формалау құрылғысына келіп түседі:
  
• 
  Қысым механикалық түрде 100 тоннаға дейін артады;
  
• 
  Түпкілікті өнімнің тығыздығы г/см³ , 0,78-0,897;
  
• 
  Реакция кезінде полимерлер кеңейеді және жылу бөліп шығады, нәтижесінде температура С⁰, 200-230 жете алады;
  
• 
  Осы сатыда барлық химиялық реакциялар аяқталады.
  

• 
  Химиялық нәтижелер, жоғары қысым және көтеріңкі қысым нәтижесінде молекулярлық процестердің толық спектрі жүреді, оның кезінде қалдықтарда тіршілік ететін, бактерия, саңырауқұлақ тәрізді және басқа да барлық тірі микроағзалар толық өледі;
  
• 
  Түпкілікті өнім отқа төзімді және ылғалға тұрақты талап етілетін қасиеттермен стерилденген, ұзақ мерзімді, уытты емес болып келеді;
  
• 
  Түпкілікті өнім (аралас ҚСҚ) экструдирлеу мен форма түзу үшін сансыз көптеген құрылымдық материалдарына түрлендірілуі мүмкін.
  

• 
  Кәдеге жарату барысында түзілетін барлық газдар мен сұйықтықтар электр және жылу энергиясын алу мақсатында газ тазарту жүйесінде өңделеді;
  
• 
  Қоршаған ортаға қандай да болмасын зиянды заттар мен кәдеге жаратудың химиялық процестері көмуге арналған қандай да болмасын теріс өнім бермейді, өйткені барлық химиялық және технологиялық процестер (ұнтақтау, ұсақтау, жуу, кептіру) және ҚТҚ мен сұйық процестерді химияландыру технологиялық процестер мен кәдеге жарату операциясының тұйық тізбегінде жүреді.
  

ҚТЖСӨҚКЖ әзірлеу кезінде Ресей Федерациясының, Украинаның, АҚШ, Испания, Германия және басқа да Қазақстандағы қалдықтармен айналысу саласындағы нормативтік құжаттар негізінде қалдықтарды басқару мәселесын табысты шешетін тәжірибесі қолданылды.

ҚТЖСӨҚКЖ іске асыру қаланың экономикалық және әлеуметтік дамыту процестеріне тікелей байланысты. Онымен бір уақытта заманауи техникалық жетістіктер мен технологияларды пайдалану тұрмыстық қалдықтарды зарарсыздандыру мен кәдеге жарату жөніндегі жабдықтарға капитал салымын талап етеді. Осыдан қалдықтармен айналысудың деңгейін арттыру жөніндегі ұсынылатын шешім қаланың қаржылық мүмкіндіктеріне барабар болуы тиіс.

ҚТЖСӨҚКЖ міндеттерінің бірі – қаланың қаржылық материалдық-техникалық ресурстарын, өндірістік және ғылыми әлеуетті осындай қалдықтардың түрлерін (қатты тұрмыстық және сұйық өндірістік) өңдеу арқылы шаруашылық айналысқа барынша тарту үшін шоғырландыру.

ҚТЖСӨҚКЖ әзірлеуге техникалық тапсырмада келесі міндеттер белгіленді:

• 
  ҚТҚ көлемін азайту және түзілуін, қоршаған ортаға жағымсыз әсерін төмендетуге бағытталған өзара байланысты ұйымдық, экономикалық, экологиялық, қаржылық, техникалық шаралар кешенін анықтау;
  
• 
  өңдеу, кәдеге жарату, есепке алу және бақылауды көздейтін қалдықтарды басқару жүйесін әзірлеу;
  
• 
  санкцияланбаған (апатты) қоқыстарды жою бойынша шаралар қабылдау, олардың туындауына жол бермеу;
  
• 
  аталған жұмыстарды ұйымдастыру әдісін әзірлеу, олардың құнының есебі, әлемдік тәжірибеде аталған мәселены салыстыру және прогрессивтік шешімдер негізінде ҚТЖСӨҚКЖ барынша үнемді және оңтайлы нұсқасын беру.
  

Осында ҚТЖСӨҚКЖ нәтижелігіне қол жеткізу іске асыру кезеңінде:

• 
  ҚТҚ басқару бойынша озық тәжірибе мен әдістерді зерттеу мен енгізуді;
  
• 
  қалдықтармен айналысудың базалық технологиясын таңдауды негіздеуді;
  
• 
  қалдықтарды өңдеу саласында кәсіпкерлік субъектілерін ынталандырудың экономикалық тетіктерін пайдалануды;
  
• 
  ҚТҚ зарарсыздандыру және кәдеге жарату бойынша бастапқы кезеңдегі объектілерді анықтау және оларды Астана қаласында қалдық түзуді есепке алудың негізінде орналастыру орындарын;
  
• 
  ҚТҚ өңдеу инфрақұрылымын құру және дамыту;
  
• 
  бастапқы кезеңде қалдықтарды өңдеу, зарарсыздандыру және кәдеге жарату бойынша жобаларды іске асыру;
  
• 
  ҚТҚ түзілу, пайдалану, зарарсыздандыру және орналастыруды есепке алу жүйесін құруды талап етеді.
  

Ол бір уақытта қалдықтарды зарарсыздандыру және кәдеге жарату, соның ішінде шағын және орта бизнесті тарта отырып индустрияны дамыту бойынша инвестициялық қызметті ынталандыруды талап етеді. Ол Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспарына сәйкес, оның міндеттерінің біріне ресурсты және энергия үнемдеуші технологияны енгізу негізінде қалдықтарды өңдеу және дүние жүзілік пайдалану бойынша шаруашылықтандыру субъектілерінің қызметін ынталандыру жатады.

Осы міндеті Астана қаласында ҚТҚ өңдеу және кәдеге жарату зиянсыз технологиялық процестерін енгізу жөніндегі талапты құру қажеттілігін қояды.
Астана қ. ҚТЖСӨҚКЖ қазіргі мәселелерін (Қатты тұрмыстық және сұйық қалдықтарды басқару) талдау.

Қатты тұрмыстық қалдықтарды кәдеге жарату өзімен ҚТЖСӨҚКЖ шаруашылық-экономикалық қызметінің бөлігін білдіреді.

Оның мақсатына қалдықтардың түзілуін кемітуді, ҚТҚ шикізат ретінде шаруашылық айналымына молынан тартуды, қоршаған ортаға қалдықтардың жағымсыз әсерін төмендетуді қамтамасыз ету болып табылады.

Астана қаласындағы, сондай-ақ басқару қызметінің басқа да жақтарындағы ҚТЖСӨҚКЖ Қазақстан Республикасының заңнамалық және атқарушылық өкіметінің, әкімшілік аумақтардың басқару органдарының қолданыстағы жүйелерінің функцияларында көзделген.

ҚТЖСӨҚКЖ негізгі функциясы қалдықтармен айналысу жөніндегі қызметті ұйымдастыру, үйлестіру, жоспарлау, ынталандыру, қаржыландыру, есепке алу, бақылау, сондай-ақ осы саладағы ақпараттық қамтамасыз ету болып табылады. Осыған байланысты, қалдықтарды басқару – ол ҚТҚ жинау, өңдеу, кәдеге жарату, зарарсыздандыру және орналастыру кезеңдерін қамтитын іс-шаралардың кіріктірілген кешені.

Астана қаласында ҚТЖСӨҚКЖ ұйымдастыруды зерттеу және талдау, қазіргі уақытта қалада қолданылатын қалдықтармен айналысу әдістері уақыт талабынан біршама кейін қалды, қоршаған орта сапасының тұрақтылығына және аумақтағы санитарлық-эпидемиологиялық жай-күйіне ықпал етпейді. ҚТҚ жинау жыне шығару әдістері қазіргі уақытта елді-мекеннің мәртебесіне тікелей байланысты. Сондықтан да қазіргі мәселелер қалыптасқан ҚТҚ басқару әдістері, ұйымдастыру мен жүзеге асыру стилін жаңғыртудың, осы мақсатта экономикалық дамыған мемлекеттердің тәжірибесін енгізу және пайдаланудың жүйелік тәсілі арнасында жатыр.

Астана қаласында ҚТҚ түзілу көлемі өсудің тұрақты үрдісіне ие. Ол ҚТЖСӨҚКЖ, білім беру процестерін, қалдықтарды жинау мен жою, оларды өңдеу әдістерін, ҚТҚ алынатын қайталама шикізатты пайдалану мүмкіндігін жетілдіруді талап етеді.

ҚТЖСӨҚКЖ қазіргі жағдайының күрделігіне коммуналдық сала кәсіпорындары өндірістік объектілерінің әлсіз механикалық жарақталуы мен техникалық артта қалушылығы, Астана қаласында ҚТҚ зарарсыздандыру мен кәдеге жарату үшін қажетті инфрақұрылымының жоқтығы, қалдықтардың пайдалы компененттерін өңдеу жөніндегі өндірістің дамымауы елеулі әсер етеді.

Астана қаласындағы полигонның жағдайы мен санкцияланбаған қоқыстың жағдайы ерекше алаңдаушылық тудырады.

Мысалы, Астана қ. санитарлық-эпидемиологиялық қызметінің деректері бойынша 01.04.096ж. Сарыарқай ауданында 46 көше, Алматы ауданындағы 22 ауданды санкцияланбаған қоқыстар қамтып отыр.

ҚТҚ көму полигоны сонымен қатар Астана қ. шегіндегі Астана-Павлодар автожолының 6 км орналасқан. Полигон 1974 жылдан бастап пайдаланылады. «Астана Горкоммунхоз» АҚ қарамағында 20.09.99ж. бастап ауданы 65,6 га учаске, соның ішінде орталығында ауданы шамамен 6 га ие, тереңдігі 35 м кеншар орналасқан. Аталған полигон экологиялық және санитарлық нормаларға жауап бермейді, санитарлық-қорғау аймақтары ұйымдастырылмаған, бірқатар жерлерінде қоқыстарда ғана емес, оның маңындағы аумақтарда да қоймаланған. Одан өзге, қайырмаларда қоқыстың өздігінен жануы жиі байқалады.
Ресми түрде ҚТҚ көлемі полигонда машиналар санын және қоқысқа әкелінетін қоқыстың көлемін есепке алу негізінде анықталады.

Есептік деректер бойынша 1972 жылдан бастап оны пайдаланудың барлық кезеңінде полигонда көмілген қалдықтардың жалпы көлемі, ҚТҚ ғана емес, сондай-ақ өндірістік (өнеркәсіптік) және құрылыс қалдықтарын қоса 16 миллион м^З құрады.

ҚТҚ құрамына 4 негізгі компонент – қағаз тамақ қалдықтары, пеш отынының қалдықтары (күл, қож), пластмасса қалдықтары кіреді. Осы төрт компонент көлемдік қатынаста барлық құрамның 80% астамын құрайды. «Астана Горкоммунхоз» АҚ деректері бойынша соңғы жылдары пластмасса қалдықтарының нормасы жалпы құрамда біршама өсті.

ҚТҚ ылғалдың болуы 30-58% шегінде тербеледі, ал олардың көлемдік тығыздығы 0,18-0,3 т/м³ құрайды.

№	Қалдықтардың түрлері	Көлемдік арасалмағы, %
1	Қағаз қалдықтары	25,85
2	Тамақ қалдықтары	24,60
3	Пластмасса қалдықтары	14,75
4	Ағаш	4,35
5	Тоқыма	3,85
6	Шыны	3,30
7	Металл	4,35
8	Сүйек	-
9	Пеш отынының қалдықтары (күл, қож)	20,35
10	Тері, резеңке кесінділері	-
11	Тас, кірпіш сынықтары	-
12	Басқалары	-
	ЖИЫНЫ	100

Астана қ. шыны бөтелкелерді қабылдау-өткізу жүйесі жолға қойылған. Мысалы, орталық базардың жанындағы шыны ыдысты қабылдау пункті әртүрлі түрдегі бөтелкелерді қабылдайды: қайтара қолдануға болатын сырадан, арақтан, алкогольсіз сусындардан босаған бөтелкелерді. Қабылдау құны 3 бастап 30 теңге арасында бөтелкенің түріне қарай тербеледі. Тап осы факті ҚТҚ құрамындағы шынының болуының төмендігімен шартталған. Екінші жағынан, алкогольсіз сусындар құю үшін жеткілікті таралған полиэтилентерефталат (ПЭТ) жасалған пластмасса бөтелкелер үшін осындай жүйенің жоқтығына байланысты, осныдай бос бөтелкелер қоқысқа жиі түседі.

№	Қалдық түрлері	Құрамындағы күтілетін өзгерістер
1	Қағаз қалдықтары	Арттыру
2	Тамақ қалдықтары	Мардымсыз төмендеу
3	Пластмасса қалдықтары	Арттыру
4	Ағаш қалдықтары	Дерлік өзгеріссіз
5	Тоқыма	Дерлік өзгеріссіз
6	Шыны	Дерлік өзгеріссіз
7	Металл	Дерлік өзгеріссіз
8	Сүйек
9	Пеш отынының қалдықтары (күл, қож)	Төмендеу
10	Тері, резеңке кесінділері	Дерлік өзгеріссіз
11	Тас, кірпіш сынықтары	Дерлік өзгеріссіз

Есеп деректері бойынша, қала полигонына қабылданатын қатты өндірістік (өнеркәсіптік) қалдықтардың көлемі ҚТҚ жалпы көлемінің шамамен 5-10% құрайды.

Полигон деректеріне сәйкес, «Астана Горкоммунхоз» АҚ ҚТҚ басқармасы ҚТҚ жалпы көлеміндегі 974962м^З, өндірістік қалдықтар 68166,5 м^З құраған, ол 6% құрайды.

Осы өнеркәсіптік қалдықтар ЖЭО шығарылатын көмір күлін және су тазарту құрылыстарының ылғалсыздандырылған лайынан тұрмайды.

Өндірістік (өнеркәсіптік) қалдықтардың көп бөлігі (V сыныпқа жататын) ғимараттар ды бұзудан түзілетін құрылыс қалдықтарын, бетонды, қыш қалдықтарын, үгінділер мен сынықтарды құрайды.

Қазіргі қоқысқа құрылыс қалдықтарын, металл сынықтарын және пайдаланылған авторезеңкелерді қоймалауға арналған арнайы карталар бөлінген. Картада пайдаланылған авторезеңкемен қатар ағаш қалдықтары орналастырылады. Соңғы жылдары бұл карта бос, өйткені резеңке шиналар оларды одан әрі сату үшін жеке мекемелерге таратылған болатын. Осы іс-шара қалдықтарды өңдеу және қайтара қолдану жөніндегі акциялар аясында жүргізілді.

Металл сынықтары сонымен қатар металды өңдеу компанияларымен қоқыстан жиі әкетіледі.

ҚНмЕ сәйкес І және ІІ сыныптағы өнеркәсіптік қалдықтарын ҚТҚ полигонына қабылдауға тыйым салынған. Сонымен қатар қауіпті емес басқа да қатты қалдықтармен бірге қабылдау және қоймалауға рұқсат берілген III және IV қауіптілік сыныбының өнеркәсіптік қалдықтарының ең жоғары көлемі анықталды.

Төменде берілген кестеде ЖЭО көмір күлінен және су тазарту құрылыстарының дымқылынан айырылған лайын қоспағанда, қатты өнеркәсіп қалдықтарының құрамын талдау нәтижесі берілген.
2.9-кесте – Қатты өнеркәсіп қалдықтарының құрамын талдау нәтижесі

№ р/с	Өнеркәсіп қалдықтарының түрлері	Көлемдік арасалмағы, %
1	2	3
1	Құрылыс қалдықтары	42,8
2	Қара металл	23,0
3	Түсті металл	0,5
4	Қож	12,8
5	Темірбетон қалдықтары	12,8
6	Резеңке қалдықтары	5,5
7	Ағаш қалдықтары	2,5
8	Керамика, қыш сынықтары	3,0
1	2	3
9	Шыны	0,5
10	Басқалары	2,5

Бастапқыда өнеркәсіптік қатты қалдықтарды жинау, шығару, өңдеу және көму жауапкершілігі әрбір кәсіпорынға жекелеп жүктелген. Осылайша, қауіпті қалдықтар қалдықтарды шығаратын көздердің өзімен қауіпсіз деңгейге дейін өңделетін болады. Алайда, Астана қ. тек бір ғана қалдықтарды көметін рұқсат берілген полигонның болуын есепке ала отырып, кейбір өнеркәсіп қалдықтарын онда орналастыруға рұқсат берілген.

Құрылыс материалдарына қатысты талондық жүйе тәжірибеленеді. «Талон» - ол қоқыс үйіндісіне қоқыс шығару құқығын беретін рұқсат қағаз. Талондардың 2 түрі: 3м^З және 5м³ қалдықтар талоны болады. Жүк машиналарының жүргізушілері талондарды бақылаушылардан ала отырып, полигон аумағына қалдықты түсіреді. Құрылыс қалдықтарының бір 1м^З қоймалау құны 91 теңгені құрайды (2006 жылғы дерек).

ЖЭО көмір күлі мен су тазарту құрылыстарының сутексіздендірілген қождары өнеркәсіптік қалдықтар санатына жатқызылуы және тиісті түрде қоймалануы тиіс. Алайда, осы қалдықтардың тиісті түрде басқарылатындығы күдік тудырады.

Денсаулық сақтау мекемелерінің қызметі нәтижесінде түзілетін медициналық қалдықтарды жинау ҚТҚ басқарумен айналысатын ұйымдармен жүзеге асырылады. Оларды кәдеге жарату ҚТҚ кіретін қауіпті емес қалдықтарға ұқсас түрде жүргізіледі.

Горкоммунхоздың мәліметтері бойынша денсаулық сақтау мекемелерінен алынатын қалдықтар қауіпті деп бағаланады және көмуге ұшырайды немесе басқа ҚТҚ араластырылады.

Астана қ. қалдықтарды басқару жөніндегі заманауи талаптарды талдау нәтижесінде шешуді талап ететін келесі мәселелерді қазіргі сәтте, сондай-ақ келешекте бөліп көрсетуге болады:

- қазіргі қалдық полигондарының кемшіліктерін жою;

- қазіргілеріне техникалық қызмет көрсету және қалдық жинау жөніндегі жаңа техниканы жеткілікті көлемде сатып алу;

- қоқыстардың заңсыз орындарын бақылау;

- өнеркәсіптік, сонымен қатар ауруханалық қауіпті қалдықтарды басқару жүйесін орнату.

Шұғыл шешімді талап ететін барынша байыпты мәселе қазіргі қоқыстың жай-күйі болып табылады. Қалалық Қоршаған ортаны қорғау басқармасының деректері бойынша қоқыс жер асты суларының ластану көзі болып табылады.

Қоқыс жер асты суларының ластану көзі ғана емес, сонымен қатар қоқыстың өздігінен жануын бақыламау нәтижесінде ауаны ластану көзі болып табылады. Өздігінен жануды болдырмау үшін күн сайын қалдықтарды топырақтың оқшаулайтын қабатын төгуді жүргізу қажет.

Горкоммунхоздың пікірі бойынша кейбір құрылыс қалдықтары оқшаулаушы қабат ретінде пайдаланылуы мүмкін, бірақ жұмыстар тұрақты түрде жүргізілмейді. Топырақтың оқшаулаушы қабаты карта толық толтырылған кезде салынады.

ҚНмЕ «Қатты тұрмыстық қалдықтарға арналған полигон» сәйкес тұрғындарының саны 500-700 мың адамнан тұратын қалалар үшін есептік пайдалану мерзімі 15 жылға полигонды қоймалаудың бағдарланған алаңы ҚТҚ 20 метрлік биіктікке қоймалаған кезде 41-61 шегінде болуы тиіс.

Аталған мәселені шешу үшін бүгінгі күні Испания технологиясы бойынша ауданы 50,4 га жерде 4 ұяшықтан тұратын жаңа полигон салынады. Қазіргі кезеңде көлемі 300х400 м бірінші ұяшық салынды, мұнда ұяшықтың құрамындағы ағындарды сүзгілеуді болдырмау үшін гидрооқшаулағыш көзделген.

Полигонды пайдалану ҚТҚ арнайы автокөлікпен ғана қабылдау үшін емес, геотекстиль мен геомембрананың негізін зақымдауды болдырмауға көзделген.

Жаңа полигонда сонымен қатар газды жағу бойынша қондырғыға газ бөлуге көзделген, ал ағынды сулар тазарту құрылғыларына тұндырғыштар арқылы берілетін болады. Тазартудан кейінгі су полигонның техникалық мұқтажы үшін пайдаланылады, алайда испандық нұсқаның жұмыс тәжірибесі халықаралық стандарт талаптарына сәйкес емес.

Негізсіз тариф ҚТҚ тиімді басқаруды қамтамасыз етуге қажет аспап болып табылады. Құрылымды өзгерту және барлық шығындарды ескеретін жаңа тарифті келісу, инвестицияны қайтару, кіріс алу қалдықтарды тиімді басқару үшін қажет. Бұл ретте қалдықтарды басқаруды қамтамасыз ету міндеті тұрмысы төмен адамдардың қоқыс шығаруға отбасылық бюджеті шығындарымен байланысты халықтың мүддесін барынша есепке алу негізінде ғана шешілуі тиіс.

Шет елдік және отандық тәжірибе материалдарын талдау қалдықтарды басқарудың тиімді жүйесін әзірлеу үшін жергілікті әлеуметтік-экономикалық, демографиялық, географиялық және басқа да талаптарды есепке алу ғана емес, сонымен қатар, қалдықтармен айналысу саласында қызмет көрсету жүйесін құруға бағытталған тиісті мемлекеттік бюджеттік және салық саясатының қажет екендігін көрсетті.

Астана қ. қалдықтарды басқарудың заманауи жүйесі мемлекеттік коммуналдық кәсіпорындардың бытыраңқылығы, әлсіздігі мен шектеулігінің салдары болып табылады.

Астана қ. ҚТҚ басқаруға жауапты орган болып Астана қаласының Энергетика және коммуналдық шаруашылық басқармасы болып табылады. Аудандық әкімдіктер қаланы абаттандыру және санитарлық тазарту жұмыстарын қаржыландыруды жүзеге асыратын бағдарлама әкімшілері болып табылады. Бұл ретте, «Астана Горкоммунхоз» АҚ қатты қалдықтарды басқару, соның ішінде полигонда ҚТҚ жеткізу, тасымалдау және көму жөніндегі қызметті жүзеге асыратын тікелей жауапты орган болып табылады.

«Астана Горкоммунхоз» АҚ жанында көшелерді тазартумен, көше-саябақ сметаларын жинаумен айналысатын Астана қ. абаттандыру жөніндегі басқарма бар. Бұл ұйым қаланың барлық аумағында орналасқан қоқыс жәшіктерін, сондай-ақ доңғалақты пластмассалық контейнерлер, сыпыртқылар мен көше тазалау үшін пайдаланылатын басқа да жабдықтарды жеткізу және техникалық қызмет көрсетуге жауап береді.

ҚТҚ жинау және жеткізумен бірқатар кәсіпорындар айналысады, олар Мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық қадағалау депратаменті, Энергетика және коммуналдық шаруашылық департаменті және қала аудандарының әкімдіктері келіскен қала әкімінің жетекшілік ететін орынбасары бекіткен Астана қ. ҚТҚ шығару жөніндегі қызмет көрсету шекарасын шектеу сызбасына сәйкес әрекет етеді: «Астана Горкоммунхоз» АҚ, «Техсервис Астана» ЖШС, «Тұрмыс» ЖШС және «Бану» ЖШС.

Қалалық үйлестіруші органның өкілеттігі мына бағыттар бойынша басқару процесіне қатысатын жергілікті органдардың, қалдықтармен айналысу саласынадағы ұйымдардың қызметін құру және өзара іс-қимылын, үйлестіруді қамтамасыз етуі тиіс:

• 
  Аумақтық бағдарламаларды дайындау;
  
• 
  Өзінің құзыреті шегінде нормативтік актілерді, нұсқаулық-әдістемелік құжаттар мен қалдықтармен айналысу жөніндегі қағиданы дайындау;
  
• 
  Қалдықтармен айналысу саласында нормалау мен лимитирлеуді жүзеге асыру;
  
• 
  Мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру.
  

• 
  ҚТҚ жоспарлы-тұрақты түрде жинау мен шығаруды қамтамасыз етуден көрінетін коммуналдық-шаруашылық кәсіпорындарының материалдық және техникалық жарақтануының әлсіздігі;
  
• 
  Астана қ. маңындағы аумақтардан ҚТҚ тұрақты түрде жинау мен шығаруды ұйымдастырудың жоқтығы;
  
• 
  Қалдықтардан пайдалы заттарды алу және пайдалану, оларды өңдеу және кәдеге жарату бойынша өндірістік қуаттың жоқтығы;
  
• 
  Қатты өндірістік және коммуналдық-тұрмыстық қалдықтардың түзілуін қысқарту бойынша шаралар мен әрекеттердің жоқтығы;
  
• 
  Астана қ. қалдықтарды басқару ахуалы заманауи әдістерді пайдалануды, саланың ұйымдық-техникалық түрленуін, тұрғын үй-тұрмыстық секторда, әлеуметтік маңызы бар объектілерде, сондай-ақ Астана қ. тұрғындарын ҚТҚ жинауға заманауи қарауға оқыту жолымен кәсіпорындарда ҚТҚ түзілуін төмендету бойынша шараларды енгізуді талап етеді.
  

Қалдықтарды басқаруды ұйымдастырудың маңызды бағыттарының бірі ҚТҚ түзілу көлемін қолжетімді әдістермен барынша қысқарту, қоршаған ортаға теріс әсер етуді шектеуге тығыз байланысты. Бұл бүгінгі күні – қалдықтардың түзілу көлемі өсуінің тұрақты үрдісі, тиісті көму объектісінің жоқтығы, қалдықтарды өңдеудің дамымағандығы кезінде өте маңызды.

Қалдықтардың түзілуін қысқарту тәсілдерін өндіру, олардың қоршаған ортаға жағымсыз әсерін төмендету кезінде мына әрекеттер басым болып келеді:

• 
  Қалдықтардың түзілуінің алдын алу және азайту;
  
• 
  Қалдықтардағы қауіпті заттардың болуын барынша мүмкін болғанша азайту;
  
• 
  Қалдық компоненттерін барынша қайталама пайдалану;
  
• 
  Қалдықтардың қалған бөлігін экологиялық таза жою (көму).
  

Қалдықтар санын және олардың көму көлемдерін қысқарту мәселелерін табысты шешіп келе жатқан бірқатар батыстағы елдердің тәжірибесі, осы маңызды процесте қалдықтар санын бастапқы қысқарту жөніндегі әдістер маңызды орын алады. Оның ҚТҚ қайталама қысқартудағы салдарына

Қалдықтар саны және оларды көму көлемін қысқарту мәселесін табысты шешетін бірқатар батыстағы елдердің тәжірибесі, осы процесте қалдықтар санын бастапқы қысқарту жөніндегі әдісі маңызды орын алатынын, соның нәтижесінде ҚТҚ қайталама қысқарту кезінде қалдықтардың пайдалы компоненттерін сұрыптау және қайтара пайдалануды енгізу болып табылатынын көрсетті. Ал соңғы кезекте – көмусіз өңдеуге жатпайтын қалдықтарды көму және жою жөніндегі іс-шаралар, яғни қалалық полигоннан бас тарту.

Қалдықтар түзілуінің жалпы санын қысқарту, олардың бірқатар Астана қ. қолдануға болатын кезекті ұйымдық-техникалық іс-шараларын іске асыру кезінде қол жеткізілетін зиянды қасиеттерін азайту, олардың арасында:

1. «Көздердегі», яғни олардың түзілу орындарында бағалы компоненттерін алу және олардың халықтан бөліп-бөліп (селективті) жинау үшін ҚТҚ сұрыптауды енгізу жолымен түзілуін, өндірушілер мен тұтынушыларды қалдықтардың шағын көлеміне және қайталама шикізаттың тарамдалған жүйесін ұйымдастыруға алып келетін өнімдер мен қаптамаға қайта бағдарлау есебінен қысқарту;

2. Қайталама өңдеу және қайтара пайдалану (рециклинг) ҚТҚ жалпы ағынынан бағалы компоненттерді жою есебінен көму көлемін азайтады;

3. Қалдықтарды жағу көмуге бағытталған қалдықтар көлемін азайтқанымен, қымбат тұратын ауа-қорғау жабдығын пайдалануды талап етеді;

4. Полигондардағы көму әсіресе қайталама өңдеуге келмейтін, жанбайтын немесе уытты заттарды бөле отырып жанатын қалдықтар үшін қажетті әдіс болып қала береді;

5. Сұрыпталмаған және көмілмеген қатты тұрмыстық және сұйық өнеркәсіп қалдықтарды химиялау, жаңа ұрпақ зауытын салу.

Тәжірибемен ҚТҚ көлемінің біршама қысқаруына тұрғын үйлер секторы мен әлеуметтік-тұрмыстық объектілерде ҚТҚ жинақтау нормасын нормалау және кезеңді қайта қарау нормасы есебінен қол жеткізуге болады.

Нормалау негізінде қалдықтар санын қысқарту тәсілі қалдықтарды басқару жүйесін толыққанды құру үшін негізін қалаушы талабы, ҚТҚ қоршаған орта мен қаланың санитарлық жағдайына жағымсыз әсерін төмендетудің негізгі факторы болып табылады. Осыдан туындайтыны, әсіресе коммуналдық және тұрмыстық қалдықтар санын қысқартудың күтілетін нәтижелері халық арасында ҚТҚ жинақталуын негізсіз нормалаудан шығуы тиіс.

Заманауи кезеңде кәдеге жаратудан кейінгі көмуге бағытталған ҚТҚ санын азайту, қалдықтарды өңдеу және кәдеге жарату жөніндегі озық технологиямен қуатты жасаумен қатар, қала бойынша қалдықтардың жинақталуының (түзілуінің) негізсіз нормасын орнату, ҚТҚ морфологиялық құрамын егжей-тегжейлі талдау жүргізілуі тиіс.

Ол сонымен қатар тұрақтандыруды қамтамасыз ету, одан әрі қоршаған ортаның қатты өндірістік және коммуналдық-тұрмыстық қалдықтармен ластануын қысқарту позициялары тұрғысынан маңызды. ҚТҚ жинақталуының (түзілуінің) негізсіз нормалары қала бойынша түзілетін қалдықтар есебінің нақтылығын қамтамасыз етеді, қалдықтармен айналысу жүйесін басқару мен дамытуды қамтамасыз етуге, талап етілетін инфрақұрылымды құруға күрделі салымдарды анықтауға байланысты экономикалық есептерді жүргізуге мүмкіндік береді.

Қалада қалдықтарды жинақтаудың негізсіз нормасын орнату үшін зерттеу жүргізу талап етіледі.

Қалада түзілетін ҚТҚ көлемі туралы нақты түсінік алу үшін 2000 жылы бекітілген Астана қ. тұрғындары үшін қалдықтарды жинақтау нормасын қайта қарау талап етіледі. Осылайша, Астана қ. уақытша «ҚТҚ түзілу нормаларымен» тұрмысқа жайлы тұрғын үйлер үшін орташа жылдық жинақталу нормасы - 1,1 м^З мөлшерінде белгіленген, ол ҚТҚ полигонына қала тұрғындарынан қалдықтардың нақты түсуі жылдық көлемімен расталады.

ҚР Қоршаған ортаны қорғау министрлігінің Қазақстан қалаларындағы ҚТҚ бойынша деректерді талдауында ірі қалалардағы ҚТҚ жинақталуының орташа жылдық нормасының орташа бір тұрғынға 1,3 бастап 2,2 м^З құрайтынын көрсетті.

ҚТЖСӨҚКЖ іске асыру кезеңінде Астана қаласы бойынша ҚТҚ жинақталу нормасын белгілеу бойынша жұмыстың жүргізілуі күтіп тұр. Бастапқы кезеңде Астана қаласының тұрмысқа қолайлы және жеке секторлары, сондай-ақ қала маңындағы кенттер (Көктал, Ильинка, Өнеркәсіп және басқ.) үшін жинақтау нормасын анықтау қажет.

«Қазақстан Республикасындағы жергілікті басқару туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес ҚТҚ жинақтаудың белгіленген нормасы жергілікті атқарушы органның құзыретіне кіреді. Қазақстанда ҚТҚ жинақтау нормасын белгілеу Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1998 жылғы 2 қарашадағы № 1118 осы мәселе бойынша қаулысымен реттеледі.

ҚТЖСӨҚКЖ қаладағы ҚТҚ санын қысқарту, оның қоршаған ортаға жағымсыз әсерін қысқарту жөніндегі ұзақ мерзімдік келешектегі стратегиясы қалдықтарды басқарудың үдемелі әдістерін зерттеу мен пайдалануға ғана емес, сонымен қатар, олардың санын қысқартуға бағытталған әдістерді енгізуге, олардың морфологиялық құрамының өзгерісіне, оларды толық өңдеу немесе жою технологиясын енгізуге, яғни көму полигоны мен қоқыс сұрыптау зауыттарынан бас тартуға негізделуі тиіс.

Сонымен қатар, уақытты өткізіп алмау және қазірдің өзінде нарық экономикасына өту аясында осы маңызды міндеттерді шешу маңызды болып келеді.

Бізбен ұсынылған қатты тұрмыстық қалдықтарды сұрыптау мен өңдеу бойынша зауыт құру жөніндегі жаңа технологиялық және техникалық шешімдерге жауап беретін экологиялық таза өндірісті дамыту қажет.

Қалдықтар түрлерін өңдеуді, кәдеге жарату, есеп пен бақылауды көздейтін ҚТЖСӨҚКЖ жүйесін дайындау.

Астана қ. ҚТҚ көлемін ұлғайтудың тұрақты үрдісі, қалдықтарды орналастыруды жинау, өңдеу мәселелерін шешу, материалдық-техникалық базаның дамуы және саланың техникалық жарақтандырылуын жақсартудың маңыздылығы ҚТҚ есепке алудың тиісті жүйесін қамтамасыз ету қажеттілігін анықтайды. Заманауи кезеңде қалдықтар ағынын бағалау және олардың санын есепке алу ҚТҚ басқаруды тиісті ұйымдастырудың негізі болып табылады.

Қалдықтармен айналысу саласындағы мемлекеттік есепке алу функциясы қалдықтардың барлық түрлерін есепке алудың тәртібі мен ережесін белгілеуді, деректерді жинақтау, талдау және бағалау, атқарушы өкімет органдарына тиісті ақпарат беруді болжайды.

ҚТҚ түзілуінің айн. көлемінің, әсіресе коммуналдық-тұрмыстық қалдықтардың нақты деректерінің болуы қалдықтарды басқару жөніндегі шараларды жоспарлау мен іске асыруды, қалдықтармен айналысудың заманауи әдістерін енгізуді мағыналы жоспарлауға мүмкіндік береді.

Қалдықтарды өңдеу және зарарсыздандыру жөніндегі озық технологиялар қымбат тұрады. Қалдықтардың түзілуінің аталған есептері инфрақұрылымды дамытуды жоспарлау кезінде, полигондар үшін технология мен жабдықты анықтау немесе таңдау кезінде, полигон көлемі, автомашина маркалары мен түрлерін және қажетті тетістерді таңдау кезінде қажет.

Сонымен қатар, бүгінгі күні қалада қалдықтардың түзілуі жөніндегі есептер беру қамтамасыз етілмеген болып табылмайды, сонымен қатар орналастыру орындарында ҚТҚ есепке алу әлсіз ұйымдастырылған, ол полигонға түскен және өңдеуге ұшыратылған қалдықтар саны туралы сануцияланған қоқыстың саны туралы нақты деректерге күмән келтіреді. Ол белгілі дәрежеде Қазақстанда бастапқы есепке алудың мемлекеттік нысанының, тұрмыстық қалдықтардың түзілуі, жойылуы және жинақталуы көлемдері жөніндегі статистикалық есептің бірыңғай нысанының жоқтығына байланысты.

Алғаш рет ағымдағы жылы ҚР Статистика жөніндегі агенттігінің 04.11.05ж. № 43-г бұйрығына сәйкес қалдықтар жөніндегі статистикалық есептілік енгізілді.

- № 1 нысан «Коммуналдық қалдықтарды қоғамдық жинау және шығару шегінде олар туралы есеп»;

- № 2 нысан «Қалдықтарды сұрыптау және депонирлеу туралы есеп».

Қоқыс орындарына/полигондарға жинастырылатын және жойылатын қалдықтар туралы есеп қалада, әдетте көлік түріне тәуелді түсетін қалдықтардың түрі және ҚТҚ қабылданған тығыздығын пайдалана отырып есептік жолмен жүргізіледі.

Тұрмыстық қалдықтар туралы есептілік бойынша осындау жағдай жақын жылдарда ҚТҚ түзілу көлемін нақты болжауға жақын болжамды беру мүмкіндігін бермейді. Осыдан жан басынан шаққанда жинақтау нормасы көрсеткішіне халық санына жүргізілуі елді-мекендерде түзілетін тұрмыстық қалдықтар санының жалғыз теориялық бағалау әдісі болып табылады.

Коммуналдық кәсіпорындардан алынған деректерге сәйкес, Астана қаласында ҚТҚ түзілу динамикасы өсу үрдісіне ие.

ҚТҚ сипаттамасының бірі тығыздық болып табылады. Полигонға және қоқыс орнына қабылданатын қалдықтарды нығыздалған жағдайы бойынша есептеу. Бірқатар зерттеулер бойынша Ресей қалаларының ҚТҚ тығыздығының орташа жылдық мағынасын зерттеу 190 - 230 кг/м³ шегінде қабылданды. Осы мағыналар қазақстан қалалары бойынша деректерге жақын, Астана қ. қалдықтар тығыздығы 0,21 т/м³ құрайды.

Сонымен қатар қалада жақын маңындағы аудандарда түзілетін қалдықтардың саны, құрамы және тығыздығы бойынша нақты деректер жоқ.

«Украинаның Донецк облысындағы қатты тұрмыстық қалдықтарды басқару жүйесін жетілдіру» (Еуропалық Одақ қаржыландырған) жобасын әзірлеу кезінде жүргізілген зерттеулер, Донецк облысындағы 28 қала бойынша қалдықтарды жинау және жою көрсеткіштерінің мағыналы айырмашылығы кезінде, олар барлық аудандарда жылына 0,4 м³/адам төмен болып келеді.

Астана қ. салыстырғанда Донецк облысының неғұрлым жоғары экономикалық және индустриалдық дамуын есепке ала отырып, жылына 0,4 м³/адам көрсеткішін қаланың елді-мекендеріндегі ҚТҚ түзілуінің шағын орташа жылдық көлемін бағдарлап анықтау үшін пайдалануға болады.

Ол сонымен қатар қала кәсіпорындары қызметін реттеу тетігінің шағын қалдықты технологияны енгізу бағытында жолға қойылмағанының көрсеткіші болып табылады. Мұндай жағдай тіршілік циклының барлық кезеңдерінде өндірістік қалдықтардың өсуін төмендетуге бағытталған шараларды әзірлеу мен іске асыру міндетін қояды. Онымен қатар ол технологиялық процестердің жетілуін, түзілген қалдықтарды барынша қайта пайдалану, жоюға жататын ҚТҚ санын кемітуді талап етеді.

Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау министрінің 2006 жылғы 23 мамырдағы № 163-П бұйрығымен «Жеке және заңды тұлғалармен қалдықтармен айналысу нормативтері жобаларын дайындау жөніндегі әдістемелік нұсқаулық» және оларды Қазақстан Республикасы қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкілетті органға бекітуге ұсыну бекітілді. Бұйрыққа сәйкес қаланың өндіріс пен тұтыну қалдықтарының түзілу көздері болып табылатын барлық кәсіпорындары қалдықтармен айналысу– қоршаған ортаға әсерін есепке ала отырып, қалдықтардың түзілуі, оларды жинау, сақтау, пайдалану, кәдеге жарату, тасымалдау және көмуге байланысты сандық және сапалық шектеулер нормативтері жобаларын дайындаулары тиіс.

Кәсіпорындарда қалдықтардың түзілуін нормалау және ҚТҚ орналастыруға рұқсат беруді енгізу белгілі шамада полигонға өндірістік қалдықтардың түзілуі мен түсуін бақылау және есепке алуды ұйымдастыруға ықпал етеді.

Санкцияланбаған (апатты) қоқыс орындарын кәдеге жарату жөніндегі шараларды дайындау, олардың пайда болуына жол бермеу.

Астана қ. санкцияланбаған қоқыс орындары мен әртүрлі қалдықтардың жиналу орындары тұрақты анықталуда. Жыл сайынғы санитарлық-экологиялық айлықтарды жүргізу, өйткені олар инженерлік-техникалық, ұйымдастырушылық іс-шаралар мен әкімшілік шаралармен бекітілмейді. Астана қ. Санитарлық-эпидемиологиялық қадағалау департаменті деректері бойынша 2005 жылы Астана қаласында 64 санкцияланбаған қоқыстар анықталған.

Олардың түзілу себебі халықтың толық қамтылмауы мен ҚТҚ шығаруды жоспарлық-реттеуді ұйымдастыру деңгейінің төмендігі, қалдықтарды жинау үшін жабдықталған алаңдармен жеткіліксіз жарақтандыру, көлік пен контейнерлердің жетіспеушілігінде жатыр.

Мұндай жағдайлар тек қана станция маңындағы кенттерде бақыланып қана қоймайды, мұндағы қалдықтарды жоспарлы-тұрақты жинау мен шығару Астана қ. да ұйымдастырылмаған.

Бүгінгі күнге дейін жоспарлы экономика жағдайында пайдаланылған қалдықтарды басқару әдісі заманауи талаптарға жауап беретін өзгерістерге ұшыраған жоқ. Қатты тұрмыстық қалдықтарды басқарудың әрекет ететін экономикалық аспаптарының жоқтығынан да көрінеді.

Бүгінгі күні Астана қ. ҚТҚ басқару тәжірибесіне тән сипат қаланың барлық аумағында халыққа қызмет көрсетуге қажет материалдық-техникалық базасы бар кәсіпорынды құру, шағын және орта бизнес субъектілерінің қалдықтармен айналысу саласына белсенді тарту бойынша шараның жоқтығы болып табылады.

ҚТҚ осы үшін арнайы бөлінбеген жерлерде орналастыру жазалаусыз қалуы мүмкін. Қазіргі санкцияланбаған қоқыстарға талдау жүргізу барысында тұрғындардан ҚТҚ санкцияланбаған орналастыру жағдайы туралы хабардар етуді, ҚТҚ санкцияланбаған орналастыру экологиялық салдарын ақпараттандыруды ұсыну қажет. Бақылайтын санитарлық және экологиялық, сондай-ақ жергілікті әкімшілік қызметтің жұмысын күшейту қажет.

Қалдықтарды санкцияланбаған орналастыруды әкімшілік жауапкершілікке тарту құзыретін бере отырып, құқық қорғау органдарының мамандандырылған бөлімшелерін құру оң роль атқаруы мүмкін.

ҚТҚ санкцияланбаған орналастыру айыппұлдарының мөлшерін арттыру қажет.

Қазіргі санкцияланбаған апатты қоқыстарын жою бойынша жұмыстарды орындау үшін қаржылық қаражат, техника және жұмысшыларды бөлу қажет.

Қалада апатты қоқыстар тұрақты түзілетін орындарда контейнерлер орнату да ҚТҚ ұйымдасқан қоймалануына ықпал ететін болады.

Қалдықтарды өңдейтін қуаттың жоқтығы, қоқыс орындары мен полигондарда қалдықтардың ірі көлемінің жинақталуы, апатты қоқыстар санының елеулі көп болуы қажетті инфрақұрылымды құруды, коммуналдық кәсіпорындар қызметі экономикалық көрсеткіштерін қайта қарауды, салаға таза капиталды тартуды, өнеркәсіптік қалдықтарды өңдеудің танымал технологиялық желілерін енгізуді талап етпейді.

ҚТҚ өңдеу, зарасыздандыру және кәдеге жарату әдістерін ұйымдастыру және құру.

Астана қ. ҚТҚ сандық өсуі жағдайында барлық өндірістік процестерді барынша механикаландыра отырып, озық технологиялар негізінде қалдықтарды өңдеу, зарарсыздандыру және кәдеге жарату жөніндегі қуатты құру және кеңейту басты міндеттердің біріне айналып отыр.

Астана қ. ҚТҚ өңдеу, зарарсыздандыру және кәдеге жаратудың экологиялық және санитарлық нормаларға сәйкес тиісті жүйесінің болмауы заманауи кезеңде барынша көкейкесті мәселе болып отыр. Осыдан бастап қалдықтардың жинаудан бастап және кәдеге жарату мен көмумен аяқтай отырып болуының барлық кезеңінде ҚТҚ айналусы жүйесін құру жақын жылдарда шешуді талап етеді (№ 6, 7, 8 қосымшалар).

Сонымен қатар, Астана қ. ҚТҚ айналысудың оң жүйесінің құрылуы ҚТҚ жинау, өңдеу және зарарсыздандырудың технологиялық, экологиялық және экономикалық көрсеткіштеріне, полигондардың түрі мен қуатына тікелей байланысты. Бұл ретте, қызметті көрсетудің қоғамдық және жеке секторының ролін, ұйымдық-әкімшілік базасын және ҚТҚ өндірушілердің түрлері мен түзілу көздерінің орналасқан жерін есепке алуды ескерген дұрыс.

ҚТҚ өңдеу, зарарсыздандыру және кәдеге жарату жүйесін ұйымдастыру үшін, таңдалған технологиялардың экологиялық қауіпсіздікті нашарлатуы ғана емес, сонымен қатар қоғамдық тазалық пен гигиена талаптарына сәйкес келуі, оларды салу бойынша қаланың қаржылық мүмкіндігіне жауап бергені өте маңызды.

Астана қаласында 2006 жылғы жай-күй бойынша ҚТҚ теріс әсерін жоюдың жалғыз әдісі қолданылады – ол зарарсыздандырудың қарапайым әдістерін пайдалана отырып полигондар мен санкцияланбаған қоқыстарға қалдықтарды қоймалау.

ҚТҚ өңдеу, зарарсыздандыру және кәдеге жарату әдістерін таңдау және тәсілдерін негіздеу қалдықтардың химиялық құрамына, ылғалдылығына, жылу өткізгіштік қабілетіне, суда ерігіштігіне, тығыздығы мен басқа да сипаттамаларына тәуелді. Ол қалада түзілетін ҚТҚ морфологиялық және элементтік құрамы, қасиеті туралы қажеті бастапқы деректерді алу үшін тиісті ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуді талап етеді.

ҚТҚ зарарсыздандыру және өңдеу әдісін таңдау зерттеулері мен өлшемдерінің бағыты бірінші кезекте қоршаған ортаны, тұрғындардың денсаулығын қорғау мәселесын шешудің, сондай-ақ өңдеу технологиясының экономикалық тиімділігінің қажеттілігімен анықталады.

Түпкілікті кезеңге дейін ҚТҚ зарарсыздандыру және өңдеу әдісі:

• 
  таратушылық (негізінен санитарлық-гигиеналық міндеттерді шешеді);
  
• 
  кәдеге жаратушылықтан (одан өзге, қайталама ресурстардың үнемдеу-пайдалану міндеттерінен) тұрады.
  

1. Қазіргі уақытта көптеген елдерде, соның ішінде Қазақстанның барлық қалаларында ҚТҚ зарарсыздандырудың негізгі әдісі полигондарда қоймалау және көму (ең қарапайым және арзан инженерлік құрылыс). Бұл әдіс ҚТҚ бағалы компоненттерін көму кезінде жоғалтуға алып келеді.

2. Қоқыс жағу зауыттарында (ҚЖЗ) жағу. Әдіс алдын ала сұрыптауды талап етеді, газдың қауіпті шығарындыларын тазалайтын көп сатылы жабдықты, елеулі капиталдың салынуын талап етеді.

3. Аэробты биотермиялық компостирлеу. Компостирлеу өнімі ауыл шаруашылығында пайдалануға ауыр металдардың болуына байланысты жарамсыз (батыс елдерде мұндай «компост» тек қоқысты жабу үшін ғана қолданылады).

Қарастырылған әдістер – полигондарда қоймалау, жағу, компастау, механикаландырылған сұрыптау ҚТҚ зарарсыздандыру мен кәдеге жаратуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, аталған әдістердің бірде-бірі қалдықтарды толық кәдеге жарату мәселесін шешу үшін біржақты рецепт болып табылмайды.

Қалаларда қалдықтарды өңдеу технологиясы екі маңызды талаптарға жауап беруі тиіс: қоршаған ортаға ластайтын заттардың шығарындыларын азайтуды және қалдықтардан бағалы компоненттерді алуды арттыруды қамтамасыз етуі тиіс.

Осыдан туындайтыны, бағалау үшін Санкт-Петербург фирмасының бірі ұсынған технологияларды қарастыруға болады. Қалдықтар мәселесін шешуге жалпы әлемдік тәсілдің үлкен немесе кіші дәрежесін қамтамасыз ететін келесі үш нұсқалардан таңдалуы мүмкін:

1-нұсқа.

2-нұсқа.

3-нұсқа.

Астана қаласы үшін барынша қолайлысы 3-нұсқа деп есептеледі.

Медициналық қалдықтар, сондай-ақ арнайы өңдеуге жататын қауіпті жанғыш радиобелсенді қалдықтар үшін ҚТЖСӨҚКЖ зауыты жанынан химиялық зарарсыздандыру кешені құру талап етеледі.

ҚТЖСӨҚКЖ материалдық-техникалық базасын бекіту және құру.

Орындалған талдау халықтың әл-ауқаты мен ғылыми-техникалық прогрестің өсуіне қарай жан басынан шаққанда ҚТҚ құру көлемінің үздіксіз өсуі: компоненттерге қатысты санитарлық және токсикологиялық қауіптің көп мөлшерін қосу есебінен ҚТҚ морфологиялық құрамын тұрақты күрделендіру туралы қорытынды жасау мүмкіндігін береді.

ҚТҚ түзілуінің төмендетілген нормалары ҚТҚ шығарудың төмеңгі тарифіне және соған сәйкес, қосымша демеуқаржысыз қалалық коммуналдық қызметтің жұмыс жасауының мүмкін еместігіне алып келеді.

Астана қаласында қатты өндірістік және тұрмыстық қалдықтарды зарарсыздандырудың жалғыз әдісі оларды полигондар мен санкцияланған қоқыс орындарында орналастыру болып табылады. Бұл кезеңде Қазақстан қалаларындағы қазіргі полигондар менн көптеген санкцияланған қоқыстар санитарлық-экологиялық талаптарға жауап бермейді.

Қаладағы қалдықтарды сұрыптау және өңдеу технологиясының жоқтығы ҚТҚ полигондары мен қоқыстары үшін бөлінген алаңдардың өсуіне, қалада және жақын маңдағы елді-мекендерде апатты қоқыстар санының артуына алып келеді.

Осыған байланысты, қала қалдықтарды өңдеу, зарарсыздандыру мен кәдеге жарату үшін заманауи инженерлік құрылыстар мен дамыған инфрақұрылымға, ҚТҚ жинау, өңдеу және кәдеге жарату технологиясы мен санитарлық ережесін қамтамасыз ету қажеттілігіне өткір мұқтаждықты басынан кешіріп отыр. ҚТЖСӨҚКЖ жолымен қалдықтарды жинау, зарарсыздандыру және кәдеге жаратудың заманауи технологиясы мен индустриалды әдістеріне ауысуды талап етеді.

Осыдан туындайтыны, абаттандыру, ҚТЖСӨҚКЖ ҚТҚ арналған қазіргі полигонның қондырғысы мен мазмұнының санитарлық-гигиеналық және экологиялық талаптарға сәйкестігі, қоқыс үшін жеткілікті контейнерлерді сатып алу, контейнерлік алаңадарды абаттандыру, ҚТҚ шығаруды ұйымдастыру үшін арнайы техниканы сатып алу жөніндегі жұмыстардың жүргізілуін көздейді.

Қалдықтарды өңдеу, зарарсыздандыру және кәдеге жаратут деңгейін талап етілетін деңгейге арттыру пайдалануға енгізілетін бастапқы кезектегі объектілердің қатарына Испандық технология бойынша салынған жаңа полигон мен ҚТЖСӨҚКЖ Жаңа ұрпақ зауытын салуды қояды.

Контейнерлердің, арнайы техниканың жеткілікті санын, бағдарлық кестенің қатаң бақылауын, қалдықтарды басқарудың автоматтандырылған жүйесін енгізуді қамтамасыз ете отырып ҚТҚ жинау жөніндегі жұмыстарды уақтылы ұйымдастыру, сондай-ақ Астана қ. ҚТҚ өңдеу мен кәдеге жаратудың инфрақұрылымын дамытудың маңыздылығы ең алдымен экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, қоршаған орта мен қала халқының денсаулығына кері әсерді азайту және жою тұрғысынан барында маңызды болып келеді.

Сонымен қатар, «Қазақстанның 2030 жылға дейін даму стратегиясынан» шыға отырып қала экономикасының өсу қарқыны да Астана қ. 2007-2014 жж. ҚР ҚОҚМ тұрақты дамыту тұжырымдамасын есепке ала отырып қалдықтарды өңдеу бойынша инфрақұрылымды дамыту қажеттілігі талаптарын белгілейді.

ҚТЖСӨҚКЖ іске асыру тетігі.

ҚТЖСӨҚКЖ іске асыру тетігі техникалық, технологиялық, табиғатты қорғау, әлеуметтік және экономикалық, ұйымдық және басқа да төмендегілерге бағытталған іс-шараларға негізделеді:

• 
  Астана қаласында экологиялық және санитарлық-эпидемиологиялық жағдайды тұрақтандыру мақсатында қатты тұрмыстық қалдықтарды басқару жүйесін дамыту;
  
• 
  Қаланың орташа шұғыл және ұзақ мерзімді әлеуметтік-экономикалық даму жоспарына енгізу арқылы жоспарлы негізде ҚТҚ айналысудың қазіргі мәселелерін жоспарлы шешуді қамтамасыз ету;
  
• 
  Астана қ. маңындағы елді-мекендерді қамти отырып, қалдықтарды жинау, шығару, өңдеу, зарарсыздандыру және кәдеге жарату жүйесін құру;
  
• 
  Коммуналдық кәсіпорындардың материалдық-техникалық базасын бекіту және қалдықтармен айналысу инфрақұрылымын дамыту;
  
• 
  ҚТЖСӨҚКЖ жаңа ұрпақ зауытын салу;
  
• 
  ҚТЖСӨҚКЖ саласынан өнеркәсіптік қалдықтарды кәдеге жарату инфрақұрылымын құру үшін шағын және орта бизнес субъектілері мен қаражатты тарту;
  
• 
  апатты қоқыс орындарын жож, олардың түзілуінің алдын алу және бұрын қалдық үйінділері алып жатқан учаскелерді қалпына келтіру.
  

ҚТЖСӨҚКЖ іске асыру тетігі бірінші кезекте Қазақстан Республикасының экономикалық, қаржылық және бюджеттік саясатының тұтқаларын пайдалануды көздейді.

Қазақстан ДСҰ кіргеннен кейінгі бәсекелеске қабілетін қолдау мақсатындағы мемлекеттің ҚҚС көлемін және отандық тауар өндірушілерге салық жүктемесін біртіңдеп төмендетуді жүзеге асыру ниетіне қарай, онымен бір уақытта банк кредиттерін, жеке инвестицияларды, сондай-ақ шағын және орта бизнес субъектілерінің қаражатын тарту жоспарлануда.

Астана қаласының әкімдігі қалалық және ресупбликалық бюджет қаражаты есебінен қаржыландырылатын ҚТЖСӨҚКЖ және табиғатты қорғау іс-шараларының әкімшісі болып табылады.

ҚТЖСӨҚКЖ жаңа ұрпақ зауытын салу апатты қоқыс орындарын жоюға, көмут және қоқыс сұрыптау зауыттарынан бас тарту, сондай-ақ олардың алаңдарын қалпына келтіруге ықпал ететін болады.

ҚТҚ кәдеге жарату инфрақұрылымын құрудың маңызды тәсілдерінің бірі, осы мәселені шешу үшін шағын және орта бизнес субъектілерінің қаражатын тарта отырып, шет елдік инвесторлардың есебінен ҚТЖСӨҚКЖ іс-шараларын қаржыландыру стратегиясын дамыту болып табылуы мүмкін.

Талап етілетін қаражатты қамтамасыз ету және ҚТЖСӨҚКЖ басым бағыттарының қаржылық салымдарын оңтайлы тарату стратегияны дайындаудағы барынша қиын кезең болып табылады.

Осыдан туындайтыны, ҚТЖСӨҚКЖ іске асыру үшін мемлекеттік қолдаудың әртүрлі нысандарын, оның ішінде:

• 
  республикалық бюджеттен (күрделі салым, өзге де шығындар) тікелей қаржыландырылатын іс-шараларды (жобалар);
  
• 
  қалдықтармен айналысу саласында қызмет атқаратын кәсіпорындарға субсидиялар мен субвенциялар беруді;
  
• 
  қалдықтарды зарарсыздандыру, өңдеуді кәдеге жарату жөніндегі өндірістік қалдықтарды сатып алу, модерлендіру және жаңартуға бағытталған кәсіпкерлік субъектілерінің лизингілік қызметін ынталандыру;
  
• 
  қалалық бюджет аясында инвестициялық жобаларды қаржыландыру үшін тартылатын капитал бойынша мемлекеттік кепілдіктерді ұсыну;
  
• 
  коммуналдық саладағы ірі жобаларды, соның ішінде шетелдік инвесторларды тарта отырып қаржыландыру үшін консорциумдар мен басқа да бірлестіктер ұйымдастыруға қолдау көрсетуді;
  
• 
  ҚТЖСӨҚКЖ айналысатын ең озық технологияларды енгізу және Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес қайталама ресурстарды пайдалану кезінде салық және өзге де жеңілдіктерді ұсынуды;
  
• 
  қоршаған ортаны қорғау мен санитарлық-гигеналық тұрақтылыққа бағытталған кәсіпкерлік, инновациялық және өзге де қызметті (соның ішінде, экологиялық) қолдауды пайдалану қажет.
  

Қоқысты электр өрісте қоқысты кәдеге жарату, тазарту, өңдеу және бейтараптандыратын паромагнитті сұйықтықта магнитті гидростатикалық бөлу технологиялық процестеріне теоретикалық және тәжірибелік зерттеу жүргізіліп, оны магнитті өріс кернеуі бойынша реттелетін әсерге ұшыратады, бұл ретте бөлінген компоненттерді белсендіру жүреді. ТБЖО және басқа да өнеркәсіп қалдықтарын кәдеге жарату жолымен келесі бұйымдар мен өнімдер қамтамасыз етіледі:

• 
  Теміри жол бұйымдары мен белгілері;
  
• 
  Тозған құбыржолдарын сыртқы және ішкі жабыны;
  
• 
  Автожол бұйымдары мен белгілері;
  
• 
  Есік және терезе блоктары;
  
• 
  Еркектер, әйелдер мен балалардың аяқ киім бұйымдарының ұлтарақтары;
  
• 
  Аграрлық-шаруашылық бұйымдары мен құрылыс материалдары;
  
• 
  Жиһаз материалдары (тақтайшалар, панельдер фурнитуралар);
  
• 
  Машина жасау полимерлік материалдар мен бұйымдар.
  

2006 жылдан бастап «Магистральды темір жолдар» ЖАҚ рельсті жолдар үшін полимерлік қалдықтардан қар ұстайтын шарбақтарды, қалқандар, қоршау, жол белгілері мен карточкалар дайындау және енгізу жөніндегі тұтынушы-тапсырыс беруші болып табылады.

Полимерлік қалдықтар өңдеуге, қағаз, резеңке және тоқыма қалдықтары темір жолдар, сондай-ақ полимерлі-құмды құрылыс құрылымдарын (жабынқыш, жаяу жүргіншілер және өңдеу плиткалары) үшін қатты қағаз немесе бұйым компоненттерінің өндірісі үшін шикізат бола алады.

УТБЖ зауыты «Қарағанды Жылу» ЖШС, «Водоканал» ЖАҚ, «Арселор Миттал Теміртау» АҚ, «Қазақстан темір жолы» ҰК» АҚ және басқаларының тапсырыстары бойынша құм және бояғыштарды пайдалана отырып ТБЖО және басқа да өнеркәсіп қалдықтарын кәдеге жарату жөніндегі цех өндірісі процесін ұйымдастыруды көздейді. Шарбақ элементтерінің негізгі көлемдері 2.10, 2.11-кестелерде берілген.