История и культура племенных объединений

мемлекеттік қайраткері, түсті металлургия саласының ғалымы. ТПУ құрметті түлегі.

1956 жылдан бастап Өскемен қорғасын-мырыш комбинатында жұмыс істеді. Ол қатардағы жұмысшыдан, бас инженерге дейін көтерілді. Оның жетекшілігімен Ертіс мыс балқыту зауытында жаңа КИВЦЭТ технологиясы жасалып, іске қосылды, соның арқасында КСРО Мемлекеттік сыйлығымен марапатталды.

1973 ж. - Қазақ КСР түсті металлургия министрі.

Қазақстан XII шақырылымының Қазақ КСР/Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің ХІІ шақырылымының депутаты. Экономикалық реформа жөніндегі мәселелер, қаржы және бюджет жөнінде Комитеттің төрағасы.

1956 жылы Томск политехникалық институтының, физика-техникалық факультетін «физика-химия» мамандығы бойынша (ТПУ) бітірген. 1980 жылы КСРО Халық шаруашылығы академиясының Халық шаруашылығын басқару институтын бітірген (Мәскеу қ.). 1971жылы қарашада Қазақ КСР Түсті металлургия министрінің орынбасары болып тағайындалды. 1973 жылдың ақпанынан 1974 ж. қазанына дейін және 1980 жылдың желтоқсанынан 1987 жылдың желтоқсанына дейін Қазақ КСР түсті металллургия министрі, 1974 жылдың қазанынан бастап 1980 жылдың желтоқсанына дейін Қазақ КСР Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары болды. 1987 жылдың желтоқсанынан «Қазқорғасын» қорғасын-мырыш кәсіпорындары өндірістік бірлестігінің бас директоры болып жемісті қызмет атқарды. 1993–1997 жылдар аралығында «Қазметалл» АҚ-ның өнеркәсіптік-қаржы компаниясының президенті болды. С.Т. Тәкежанов ИАРК корреспондент-мүшесі болып сайланды, ИАРК академигі, Халықаралық инженерлік академиясының академигі. 1985 жылы Ғылым мен техника саласындағы КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атанды. Ленин орденімен, 4 рет Еңбек Қызыл Ту орденімен, Қазақстан Республикасының «Құрмет» орденімен марапатталған.

Қазақ КСР/Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің XII шақырылымының депутаты. Экономикалық реформа жөніндегі мәселелер, қаржы және бюджет жөнінде Комитеттің төрағасы. Қазақстан Ұлттық инженерлік академиясының академигі.

С.Т. Тәкежанов Қазақ КСР Ғылым академиясына ҚазақКСР Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары болып тағайындалғаннан кейін, Мәскеу болат және қорытпалар институтының әріптестері Норильск өндірістік комбинатында өндірісті жолға қоюға көмектесу өтінішімен жүгінді, онда жаңадан салынған сұйық ваннада балқыту пешінде әрқашан апаттар болатын. Тәкежанов Балқашта осы пештің тәжірибелі- өндірістік сынақ бағдарламасын құрастырды, Өскемен тәжірибесінен ұсыныс енгізді және осы сынаққа өзі басшылық жасады. Нәтижесінде пеш жұмыс істеді. Қазір осындай пештер Балхашта, Норильскте, Оралда жұмыс істеді.

КИВЦЭТ технологиясын бірнеше ел сатып алды. Сауық Темірбайұлы әлемдік металлургияны ондаған патент пен лицензиялармен, сансыз өнертапқыштықпен байытты.

Тәкежанов металлургияны Қазақстан өнеркәсібінің іргетасы деп санады, сондықтан қайта құру басталғанда ол ҚазақКСР КП ОК бірінші хатшысы Г.Колбинға түсті металлургияға тиіспеңіз деп өтініш жасаған. Осы салада 48 тау-кен және металлургия кәсіпорындары жұмыс істеді, бір өндірістің өнімі екіншісіне шикізаттың қайнар көзі болып табылды.

Қайта құрудың алғашқы жылдары өте қиын болды, көбі жақсы үлес іздеп республиканы тастап та кетті. Тәкежанов жұрт сасып қалмасын, басқа жаққа кетпесін деп компания құрды. 1992 жылы 300 000 тарта инженер болды, Жоғарғы Кеңестің 12- шақырылымының үштен бірі инженерлер болды. Ол басты мәселелердің қатарында инженерлік кадрларды сақтау деп білді. Сол себепті Қазақстан инженерлер Одағы, Еңбек партиясы, Ұлттық инженерлік академиясы құрылды.

Сауық Тәкежановтің басшылығымен Ертіс мыс балқыту зауытында жаңа КИВЦЭТ технологиясы жасалып, іске қосылды, соның арқасында КСРО Мемлекеттік сыйлығымен марапатталды. Бұл технология барлық еңбек көлемді агломерацияны осы саладан бірден шығарып тастады, мыс алу мөлшерін көбейтті, тазарту жіберетін газ мөлшерін 20 есеге азайтты. Оның осы уақытқа дейін аналогтары жоқ –сол кезде Мәскеу КИВЦЭТ технологиясының лицензиясын әлемнің ең ірі мемлекеттеріне сатты.

Жетпісінші жылдардың басында Сауық Темірбайұлы металлургия әлемінде тағы бір ірі серпін жасады. Көміртек және күкірт шикізатын қолдану нұсқасын, кенді автотермиялық балқыту отыны ретінде бүкіл әлем бойынша іздеді. Қазақстанға ірі теоретик А.В. Ванюков келді. Ол Норильскте барлық МИЦМИЗ «дарышпандарының» сәтсіздіктеріне ашық түрде шағымданды. Пештер шыдамайтын. Үнемі ауыр апаттар болатын. Кеңесуден және мәжілістен кейін БММК (Балқаш) балқыту цехында сұйық ваннада тәжірибелік-өнеркәсіптік қондырғы – ОПК ПЖВ салу шешілді. Онда кеңестік металлургтер жоғары күкіртті және мысы бойынша жұтаң шихтамен жұмыс істеуге үйренді. Тәкежановтың пирометаллургияның да, гидрометаллургияның да білгірі болу фактісі жоғарыда келтірілген жағдайдағыдай бәрінен бірнеше есе жылдамырақ дұрыс шешімдер табуға мүмкіндік берді. Бірақ ол инженерлік жобалар - өзгеріссіз үлкен ұжымдық жұмыс екенін бәрінен артық білді. Сондықтан мұндай ортада өкпелеу және осы сияқты басқа себептер туындамайтын.

Ресурс сақтау технологиялары – түсінік тек қана Қазақстан үшін емес, барлық адамзат үшін де ең маңызды. Сауық Темірбайұлы жүйелі адам ретінде, не жайында екенін жақсы түсінетін. Осы мәселенің шешіміне өмірінің соңғы сәтіне дейінгі бүкіл ғұмыры кетті.

1997 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев БҰҰ Бас Ассамблеясының XIX арнайы отырысында келесі сөзді айтты: «...біз планеталық ауқымда қоршаған ортаға әсері туралы айтып отырмыз. Жаңа ғасырдың басында, бұл процесс арта түседі. Өтпелі экономикасы бар көптеген елдер, табиғи ресурстарды өндіруші ретінде қызмет атқара отырып, табиғаттың басты ластандырушысына айналуы мүмкін. Әлемдік қауымдастықтың мұнымен шаруасы жоқтығына сенемін. Керісінше, барлық өндірісті таза, қалдықсыз және экологиялық қауіпсіз түрде көргісі келеді».

Сол жайында Сауық Тәкежанов та өз ойын қалдырды. Саладағы жағдайдың терең талдауы, өндірілетін кен орындарының рудаларында мақсатты металл мөлшерінің төмендеуінің және олардың минералогиялық құрамының күрделенуінің айқын беталысын көрсетеді. Бұл ескі тұжырымдаманың – әрекеттегі технология үшін шикізат іздеу ескергенін көрсетті. Жаңа тұжырымдамаға көшу керек – нақты шикізат үшін технологиялар ойластыру керек. Минералдар селекциясының мәселесін байытудан металлургияны қайта балқытуға ауыстыру керек. Осы тезисті дамыту үшін селективті байыту концентраттарын алу циклінен бас тартып, коллективтік концентрат алуға тоқтау қажеттігі ұсынылады. Бұл технологиялар - қалдықтарды қайта өңдеу үшін пайдалы, ал олар 5 млрд тонна.

Сауық Тәкежановта көптеген өзекті, ұтымды идеялар болды. Олар таза ғылыми және өндірістіктен бастап қоғамдық-экономикаға дейін ең кең салаларды қамтыды. Оның іргелі идеяларының бірі маңызы барлық табиғи ресурстарды қалдықсыз қайта өңдеу арқылы кешенді пайдаланумен шектелді. Осылайша еліміз экономикалық, сол сияқты экологиялық мәселені айтарлықтай шешкен болар еді. Осы көп жоспарлы бағдарламаның ұйымдастырушысы және орындаушысы қоғамның базалық табы, яғни Жоғары техникалық оқу орындарының, колледждер мен КТУ түлектері болуы қажет. Оларды оқыту бағдарламалары индустриялық-инновациялық саясатқа сай болу керек. Студенттер мен түлектер үшін Қазақстанның және біртұтас экономикалық кеңістік елдерінің өндірістік өнеркәсіптеріне және бірыңғай экономикалық кеңістікке, одан әрі жұмысқа орналастырумен қатар жол ашу керек.

Оның осындай қасиеттері және әмбебаптығы министр орнында байқалды, сонымен қатар, ол парламент депутатының мінсіз үлгісі ретінде есте қалды. Сауық Тәкежанов нағыз мемлекетшілдік параметрін салған, ол қазіргі заманғы сын-қатерлерді түсінуге және барабар жауап беруге қабілетті адам.

«Әскери технологиядан бастап тұрғын үйді жасақтау тәсіліне дейін, экологиялық ортаны игеруден бастап үй түлігін өсіруге дейін, металлургияның ғажайып технологиясынан бастап әдеби шығармашылықтың ұлы туындыларына дейін – қазақ жері еуразиялық ауқымдағы мейлінше кесек мәдени жаңалықтардың мекені екенін тым болмаса жалпы дерек деңгейінде білмеу сауатсыздықтың ең бір сирек айғағы болса керек». «Тарих толқынында» Нұрсұлтан Назарбаев [1.18]

Бізге Кеңес үкіметі орта білім алуға мүмкіндік берді, тегін жоғары білім және біздің ұрпақ қазір Қазақстанның бүкіл экономикасының негізі болып табылатын, экономиканы құрды.

Біздің отбасы – металлургтар отбасы. Отбасы басшысы – бүгінде жоқ Сауық Темірбайұлы Тәкежанов - республиканың экономикасын және түсті металлургиясын дамытуға көптеген жылдарын арнаған, Томск политехникалық институты физика және технологиялар факультетінің түлегі, Халықаралық инженерлік академиясының және Қазақстан Республикасы Ұлттық инженерлік академиясының академигі.

Мен, Клара Зейноллақызы Қуанышева инженер-металлургпін, Өскемен қорғасын-мырыш зауытында, Қазақ КСР Ғылым академиясының Металлургия және байыту институтында инженерлік-зерттеу жұмыстарымен және ҚПУ (қазіргі ҚазҰТУ) жеңіл және сирек металл металлургиясы кафедрасында оқытушылықпен айналыстым. Техника ғылымдарының кандидаты, доцент, Қазақстан Республикасы Инженерлік академиясының корреспондент мүшесі, 69-ден астам ғылыми еңбектердің, 15 өнертабыстың, 7 патенттің авторымын. Соңғы жылдары, инженерлік және қоғамдық қызметпен айналысамын.

Қызым Мадина - металлург, ұлым Жанболат – физик-химик, металлург.

Сауық Темірбайұлы - біздің буынның көрнекті қайраткерлерінің бірі. Ол инженерлік еңбек жолының барлығынан өтті: ғылыми-зерттеу инженері, Қазақ КСР түсті металлургия министрі, ал кейінірек - Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің төрағасының орынбасары, мемлекеттік жоспарлау комитетінің төрағасы болды. Ол алты рет Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып сайланды. Алтыншы рет ХII-шақырылымда - І Егеменді Қазақстан шақырылымында Жоғарғы Кеңесінің Халық депутаты, ол экономикалық реформалар, бюджет және қаржы (ЭРБиФ жөніндегі комитетінің) жөніндегі комитетінің төрағасы болды.

Сауық Темірбайұлы – біздің буынның жарқын тұлғаларының бірі. Ол инженердің еңбек әрекетінің барлық кезеңдерінен: зерттеуші-инженерден бастап ҚазКСР түсті металлургия министріне дейін өтті, соңында ҚазКСР Министрлер Кеңесі Төрағасының, Мемлекеттік жоспар төрағасының орынбасары болды. Ол алты рет ҚазКСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып сайланды. Алтыншы рет – Жоғарғы Кеңестің ХІІ шақырылымының – Егеменді Қазақстанның І-шақырылымының халық депутаты болып сайланды, онда Экономикалық реформа, бюджет және қаржы жөнінде Комитеттің төрағасы болады.

Сауық Темірбайұлы - құрметті металлург, Қазақ КСР еңбек сіңірген өнертапқышы, 1985 жылы ол полиметалдық шикізатты кешенді пайдалану мен өзінің комбинатында сирек металл өндірісін құру жұмыстарын басқарғаны үшін Мемлекеттік сыйлық берілді; Ол Қазақ инженерлік академиясының негізін қалаушы болып табылады.

ҚазКСР Жоғарғы Кеңесінің 1990ж. 6 желтоқсанда қабылдаған нарықтық экономикаға ауысу және тұрақтандыру бағдарламасын әзірлеуге қатысушы болып, экономикалық реформаның бастауы болған ҚазақКСР заңдар әзірлеу және қабылдау бойынша бірінші комиссияны басқарды: жеке меншік туралы, шетелдік инвестициялар туралы, жер туралы, кәсіпорын туралы және т.б. қазақстандық түсті және қара металл бойынша іргелі еңбектер жариялады.

• 
  Президенттің тапсырмасын орындап ЭРБжәнеҚ жөніндегі Комитет экономикалық реформаларға дайындалуға кірісті. Бұл қалай болды?
  
• 
  Экономикалық дербестік пен тәуелсіздік туралы мәселе өткен ғасырдың 80-жылдары спонтандық түрде туындады. Көптеген экономисттер мен өндірісшілер, қатаң жоспарлау кезінде бұрынғы Одақ Орталығынан экономикалық дербестік пен валюталық қол жетімділік алу үйлесімсіз және мүмкін емес екенін түсінді.
  

1990 жылы 25 қазанда Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы Декларация қабылданды. 1990-1991 жылдары республиканың ғылыми-инженерлік қауымдастығы және жоғары аталған бастамашыл топ Украинада. Балтық маңындағы республикаларда, Қырғызстанда жеке ұлттық валюталарын енгізумен қатар іс жағдайын зерттеді. Алынған деректерді басшылыққа алып, жеке ұлттық валютаны енгізуге алтын қорын, тұтастай алғанда алтын-валюта қорларын және басқа жоғары өтімді банк активтерін жасау ісіне тәртіп енгізу алдын ала жүруі керектігі бекітілді.

1991 жылы 1 қарашада ЭРБжәнеҚ жөніндегі Комитетінің бастамашыл тобының жеке ұлттық валютаны-теңгені енгізу қажеттігі туралы ұсыныстары бар жазбасымен ҚазКСР Жоғарғы Кеңесінің Президиумына ресми шығуы болды. Бәрі осыдан басталды!

Бүкіл халық сайлаған тұңғыш Президент Н.Ә. Назарбаевтың ұлттық валюта енгізу туралы саяси еркіне және оның Жоғары Кеңеске және ЭРБжәнеҚ жөніндегі Комитетіне тапсырмасына сәйкес «Қазақ КСР-лда алтын қорын және алмаз қорын құру туралы» Жарлықпен Ұлттық мемлекеттік банкке Мемлекеттік құндылықтар қоймасын – Гохран ұйымдастыру тапсырылды.

ҚазКСР ҒА Тарих және археология институтының мамандары мен республика дизайнерлерінің тобы шақырылды.

• 
  Сауық Темірбайұлын көзі тірісінде «теңге атасы» деп атады. Жоғары Кеңестің ұлттық валюта енгізу бойынша отырысында тарихи деректерді зерделеу негізінде осы атауды соның өзі берді...
  
• 
  Иә, ұлттық валюта өзінің атауы үшін Сауыққа – бірінші бастамашыл топ құрамына, сосын оны енгізу тұжырымдамасын әзірлеген бірінші жұмысшы топ құрамына енген ұлттық валютаны енгізудің анағұрлым бірізді жақтастарының біріне қарыздар.
  
• 
  Бірақ өздеріңіз түсінесіздер, атау беру – бір, ал кепілдікті қамтамасыз ету – басқа. Сондықтан негізгі салмақ алтын саланы– теңге тұрақтылығы мен сенімділігінің негізін құруға түсті. Дегенмен көпшілігі алтынның экономикадағы ролін әлі күнге дейін көтерген жоқ.
  
• 
  Сауық Темірбайұлы ұлттық валюта кепілі ретінде алтын құру қажеттігі туралы айтқандардың бірі болды. Өз ресурстарын Орталыққа беретін Қазақстан өз алтынын өндіруге қалай тез көшті?
  
• 
  Кеңес кезеңінде Қазақстанның жер қойнауында Д.И. Менделеевтің Периодтық жүйесінің 70-тен астам элементі анықталды. Олардың ішінде Қазақстанның түсті металлургиясы 54 элементті шығарды, оның ішінде асыл металл: алтын, күміс, ақ алтын және платиноидтар. Бірақ Қазақстанда осы асыл металл Ресейдің аффинаждық зауыттарына жөнелтілген өнеркәсіптік өнімге біріктірді.
  

С.Т. Тәкежановтың Үкіметке енгізген «ҚазақКСР Президентінің Жарлығын практикалық жүзеге асыру жөнінде шаралар туралы» жобасын Министрлер кабинеті қолдады және 1991-1992 жылдары ЭРБжәнеҚ жөніндегі Комитетінің патронажымен Целинный тау-кен-химиялық және Өскемен қорғасын-мырыш комбинатында химиялық түрде таза (аффинделген) алтынды алу бойынша жұмыстар қарқынды жүрді. Сонымен қатар, 1989 жылдан бастап «Пирит-кешен», «Конверсия алтыны» жобалары және «Степногорск химия-металлургиялық кешені» жиынтық жобасы бойынша жұмыс жүргізілді.

Өнеркәсіптік сынақ нәтижелерін Қостанай және Ақмола облыстарының басшылары Б.М. Тұрсынбаев пен А.Г. Браун баяндады және мақұлдады.

Ал 1992 жылы 7 қаңтарда Алматыда Қазақ Ұлттық банкінде «Қазлото» ӨБ Бас директоры М.А. Мұртазаев Президентке Қазақстан рудасынан балқытылған бірінші партияның алтыны мен күмісінің кесегін табыстады. Республика тарихында тұңғыш рет оның жер қойнауынан өндірілген болаттың асыл металы оның игілігіне айналды.

Енді инфляциядан және ықтимал гиперинфляциядан, бірінші кезекте, тұрғындардың әлсіз тобын қорғау жөнінде жедел шаралар қолдану қажеттігін ескере отырып, металл теңге мен тиын түрінде көп реттік пайдаланатын төлемдік қаражат енгізу болжанды.

• 
  Клара Зейноллақызы, кеңесші-металлург ретінде жаңа валюта енгізу жобасына қатыстыңыз. Сіздің командаңыз Қазақстан мен Германия арасында экономикалық қатынастарды жолға қоюдың алғашқы қарлығаштарына айналды. Сіздің жеке әсеріңіз қандай?
  
• 
  Әрбір ұрпақтың тағдырында тәжірибелі шебердің қолымен ойылғандай эпизодтар бар. Менде ең жарқын әсерлер ұлттық валютаның – теңгенің пайда болуымен байланысты.
  
• 
  1992 жылы қазанда ХІІ шақырылымның Жоғарғы Кеңесі құрамы бес адамнан тұратын жұмысшы тобын құрды: жетекші – Ұлттық Банк төрағасы Г.Б. Байназаров; М.А. Тұрсынов, К.З. Қуанышева, Е.А. Қажымұратов, В.П. Ивженко. Бізді Германияға құпия іссапарға жіберді, онда техника-технологиялық жоспар, металл ақшаны соғу үшін қажетті жабдықты таңдау және жеткізу мәселелерін шешу, теңгенің алғашқы үлгілерін соғу қажет болды.
  

Инженерлік және адамгершілік деңгейіндегі сенімді қарым-қатынас Кеңес Одағында жалғыз, ядролық отын шығаратын зауыт жасайтын жабдықты Өскемен қаласына, Ақша сарайына жеткізу туралы Шартты рәсімдеу кезінде өзінің жалғасын тапты. Сонымен қатар, келісім-шарттың жеке тараулары Қазақстан тарапы үшін біршама жеңілдік беретін жолмен қол қойылды және тапсырыс берілген жабдықты орындауға кезек жылжытылды.

Біздің делегеция жүрер алдында, таңертең, фирма басшысы маған үлкен қорапта, бірақ жеңіл кәдесый әкелді. Мен оны Алматыда ашып көрдім. Бұл төрт адамға арналған уикэндке қажеттінің бәрі бар тоқылған себет екен...

Әрине, алғашқы теңгенің сапасы мен дизайны ұдайы жетілдірілді. Ұлттық валютаны – теңгені енгізген күн Ұлттық валюта күні, еліміздің қаржы жүйесіндегі қызметкерлердің кәсіптік мерекесіне айналды. Қазіргі кезде теңге мойындалды, ол қолданыста және әлемдік қаржылық заңдарға сәйкес айналыста жүрү

• 
  Сіз еліміздің индустриялық даму бағытында еңбек ететін ғалымдар мен инженерлерге қандай кеңес айтасыз?
  

Жас ұрпаққа техногенді шикізатты технологиялық бағалау, шығару және қайта өңдеу мәселелері, саланың инновациялық әлеуетін зерттеу, шикізат базасының жағдайы туралы айқын түсінік және байығыштық болжамын ескеріп, саланы дамытуға заңнамалық әсер ету әдістерін әзірлеу сияқты маңызды мәселелерге баса назар аударуы керек.

Сонымен қатар, таяу және алыс шетелдің тәжірибелі оқытушыларының көпшілігі, жаңа заман жағдайында бес жылдық оқытумен қатар инженерлер даярлауды жаңарту мақсатты деп санайды.

• 
  Сауық Такежанов, ең алдымен инженер болды. Ол сауатты инженер ғана емес, экономиканың барлық саласында өз уақытынан бұрын жүретін технологияларды алға жылжытатын басшы-инженер болды. Сіздің тәжірибеңіз бүгінгі күні қаншалықты қажет?
  
• 
  Тікелей айтқанда, Сауық Тәкежанов ұсынғанның барлығы бірдей үкімет мүшелерінің және кәсіпорынның шетелдік жеке меншігіне көшкен басшылардың түсіністігіне ие болған жоқ. Осы мағынада Сауық Темірбайұлы өз заманынан озық болды – оның атқарымдарының көпшілігі өзін мойындауды және қолдауды күтіп отыр. Ол әрине міндетті түрде осы мақсатқа жетеді, себебі болашақ – осындай тәсілдерде жатыр.
  
• 
  «... Бірақ біз сенімді академик Тәкежановтің күш-жігері арқасында әзірленген арнайы бағдарлама бойынша жұмыс істедік. Барлық алтын өндіретін кәсіпорындар бізге алтын тапсыра бастады. Бұл марқұм Сауық Темірбайұлының идеясы өте дұрыс және жаңаша болды.
  

2011 ж. 3 шілдеде Астанада Халықаралық металлургтер конгресі өтті, онда Сауық Темірбайұлы Тәкежановқа арналған стенд ұсынылды. Стенд конгреске қатысушыларды көрнекті инженердің ғылыми-өндірістік қызметімен, жарияланымдарымен және биографиясымен таныстырды.

2000 ж. 13 қаңтарда «Труд» газетіндегі сұхбатында Сауық Темірбайұлы былай деді: «Өмір, нәтижесі бағаланбаған және талап етілмеген кездің өзінде еңбектенуге үйретті. Бұл оның пайдасыз, қажет еместігін білдірмейді. Істеу маңызды, ал істелгенді ешкім жоққа шығармайды және ол елімізге, оның адамдарына міндетті түрде қажет болады».
Ө.А. БАЙҚОҢЫРОВ – ТАУ-КЕН ИНЖЕНЕРІ, ҚАЗАҚСТАНДА ТҮСТІ МЕТАЛДАР КЕНІН ҚАЗУДЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯСЫН, ХИМИЯЛЫҚ ШИКІЗАТТАР ЖӘНЕ КЕНДІ ЕМЕС МАТЕРИАЛДАРДЫ ҚҰРУШЫ
Байқоңыров Өмірхан Аймағамбетұлы (1912-1980) – тау-кен инженері, ғалым, техника ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Ғылым Академиясының академигі, Қазақ КСР жоғарғы мектебінің еңбек сіңірген қайраткері. Қарағанды облысы, Ұлытау ауданы, Сөмке (қазіргі Ұлытау ауылы) ауылында дүниеге келген.

Ауылда қазақ бастауыш мектебін бітірген. 1931-1932 жылдары ФЗУ-да (фабрика-зауыт училищесінде) бұрғылау шебері мамандығы бойынша оқиды. Училищеде сабақтар өткізу үшін өнеркәсіп мамандары шақырылды, олардың арасында Қазақ КСР Ғылым Академиясының болашақ Тұңғыш Президенті – сол кездері зауыттың бас инженері Қ.И. Сәтбаев болды. Осы дарынды тұлғамен кездесу Байқоңыров қызметінің негізгі бағытын анықтады. Қарсақбайдағы зауытта жұмыс істей жүріп, өндірістен қол үзбестен мектептегі оқуын жалғастырды. 1933 жылы Шымкент қорғасын зауытының механикалық цехында сызушы-конструктор болып жұмыс істеді.

Қ.И. Сәтбаевтың ұсынысымен Шымкент қорғасын зауытының парткомы 1934 жылы Байқоңыровты Алматыға оқуға жібереді, онда ол 1935 жылдың аяғына дейін дайындық курсында оқиды, ал одан кейін Қазақстан тау-кен металлургия институтына (қазіргі Қ.И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті) түседі, оны 1940 жылы «Пайдалы қазбалар кен орындарын қазу» мамандығы бойынша бітіреді.

Ө.Байқоңыров еңбек жолын Қарсақбай мыс қорыту зауытының құрылысынан – КСРО түсті металлургиядан бастайды. 1927 жылдан 1930 жылға дейін Қарсақбай мыс қорыту зауытында ағаш шеберінің шәкірті болып жұмыс істеді. 1932-1933 жылдары Қ.И. Сәтбаевтың басшылығымен Қарсақбай мыс комбинатының Геологиялық басқармасында аға коллектор болып жұмыс істеді. Ө.Байқоңыров институтты бітірген соң туған жері Жезқазғанға жолдама алады. Еңбек жолын ауысым шебері ретінде бастаған ол әкімшілік-инженерлік қызметтің барлық сатыларынан өтеді. 1941 жылға дейін №31 шахта ауысым бастығы, № 32, № 13 шахталардың бастығы болып қызмет етеді. 1943 жылы қараша айында «31-32» шахта-басқармасында 1952 жылға дейін басшы болып қызмет етеді.

1952 жылы қазанда Ө.Байқоңыров қазақ тау-кен металлургия институтының директоры болып тағайындалды, 1960 жылы институтты қайта құрғаннан кейін, 1962 жылға дейін ректор болып қызмет атқарды. 1962 жылы мамырда Қазақ ССР ғылым академиясының академигі болып және бір уақытта академик-хатшы болып тағайындалды. 1964 жылы Қазақ политехникалық институтында «Технология және пайдалы қазбалар кен орындарын әзірлеуді кешенді механикаландыру» кафедрасының меңгерушісі ретінде өмірінің соңына дейін қызмет атқарады. Осы кезеңде қабылдау емтихандары орыс тілінде жүргізілгендіктен ауылдық жерлерден қазақ студенттер контингентін құрастыруда айтарлықтай қиындықтар туындайтын. Бірінші емтихан-диктанттан кейін-ақ іс жүзінде қазақ-талапкерлері қалмайтын. Кейбір жетекші педагогтардың қарсылығына қарамастан Ө.Байқоңыров қазақ жастары үшін институтқа қабылдау ережесін өзгертті, қабылдау емтихандары ана тілінде өткізіле бастады. Бұл оларға Қазақстан Республикасының жетекші жоғары оқу орындарында білім алуына мүмкіндік берді. Бұл жаңалық, егеменді мемлекеттің жоғарғы мектебін қайта ұйымдастыруды анықтады, олар қазіргі кезде еліміздің барлық ЖОО-да оқу процесіне енді.  

Директордың және тиісті Одақтық және Республикалық министрліктер мен ведомостволардың бастамасымен жаңа студенттер қалашығының құрылысы басталды. Ө.Байқоңыров нысандарды жобалаудан бастап пайдалануға тапсырумен аяқталатын құрылыстың барлық кезеңдерінде ерекше табандылық және бірізділік таныта білді. Нәтижесінде, қысқа уақыт ішінде тұрғын үйлері, жатақханалары, оқу корпустары және жеке асханалық ғимараттары бар заманауи студенттер қалашығы бой көтерді. Кандидаттық және докторлық диссертациялар қорғау бойынша ғылыми кеңестер ұйымдастырылды. Бұның бәрі мамандар және ғылыми-педагогикалық кадрлар даярлау сапасын жақсартуға ықпал етті. Бұл Байқоңыровтың баға жетпес еңбегі болды.

Ө.Байқоңыров кәсіпқой тау-кен инженері ретінде, бұрғылау-жару жұмыстарынан бастап кен ісінің түрлі түзілу жағдайлары мен қуаттары үшін әзірлеу жүйесін жетілдірумен аяқталатын барлық технологиялық процестерді дамытуға және жаңартуға үлкен үлес қосты.

1962 жылы ҚазКСР ҒА Президенті ҚИ. Сәтбаевтің ұсынуымен профессор Ө.Байқоңыров академикке сайлауды табысты аяқтағаннан кейін ҚазақКСР Ғылым Академиясының толық мүшесі және академик-хатшы болып сайланды. Республикамыздағы жетекші ғылыми ұйымның жұмысында тағы да қарбалас күндер басталды. Қ.Сәтбаевтың серіктесі Ө.Байқоңыров Ертіс-Қарағанды арнасының, Қарағанды, Екібастұз, Жезғазған, Теміртау, Балқаш өнеркәсіп орталықтары құрылысының, Шет, Қарағайлы аудандарының ірі кеніштерінің, Маңғышлақ түбегінде мұнай кен орындарының мәселелерімен белсенді араласты. Байқоңыров үшін Қаныш Имантайұлымен жұмыс істеу үлкен бақыт болды! Ол «Қаныш Сәтбаевпен бір рет те болса араласқан кез келген адам оның рухани тазалығына, оның адамгершілігіне, шынайылығына, ақыл-ойына, тартымдылығына тәнті болған болар еді!» - деп атап өткен.

Академик Ө.Байқоңыров және оның шәкірттері өндіріске жаңа тиімді технологиялар енгізу және оны дамыту мақсатында тау жыныстарының физика-механикалық қасиеттерін сейсмикалық, ультрадыбыстық, оптикалық, ядролық-физикалық және басқа әдістермен бақылауды пайдалануды енгізді.

Ғалым үнемі жаңа теориялық мәселелер шешумен айналысты. Оның қызметінің шыңы пайдалы қазбалар кен орындарын өндіру тәсілдерінің біртұтас жіктеуі және әдіснамасын жасау болып табылады. 1969 жылы олар: «Рудалы кен орындарын жер асты өндіру әдістерін жіктеу және таңдау», монографиясын жариялады, осы кітап алғаш рет мазмұндалған тау-кен Энциклопедиясына ұсынылды.

Ө.Байқоңыровтың басшылығымен тау-кен ісінің ғылыми-зерттеу институтында тау-кен геофизикасы, динамикалық фотосерпімділік зертханасы құрылды. Физикалық өрістерді, тау-кен жұмыстарын өндіру кезінде туындайтын статистикалық және динамикалық кернеулердің өрістерін зерттеу арқылы массивтің қасиеттерін зерттеу технологиялық процестердің қауіпсіз және тиімді параметрлеріне таңдау жасауға мүмкіндік берді.

Ө.Байқоңыров ғылыми-педагогикалық жұмысты белсенді қоғамдық қызметімен сәтті ұштастыра отырып, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты (1951-1954 жж.), Алматы қалалық кеңесінің депутаты, Қазақ КСР, МБ Алқасының және Қазақ КСР-ның СҚО Ғылым академиясы президиумының мүшесі, Еңбек қорғау қоғамы орталық Кеңесінің төрағасы, Қазақ КСР-нің «Білім» қоғамы Президиумының, ҚазКСР ҒА Жер жүзі туралы және жер туралы ғылымдар бөлімшесі бюросының мүшесі, республикалық түсті металлургия ғылыми-техникалық қоғамы Президиумының мүшесі, Қазақ КСР МБ және СҚО ғылыми-әдістемелік кеңесінің тау-кен секциясының төрағасы, Қазақ совет энциклопедиясының бас редакциясының мүшесі, КСР одағы және одақтас республикалардың жер қойнауы туралы заң негіздерінің жобасын дайындау жөнінде комиссия мүшесі, Қазақ политехникалық институтының және Қазақ КСР ҒА Тау-кен ісі институтының Ғылыми кеңесінің мүшесі болып сайланады. Академик Ө.А. Байқоңыровтың Отан алдындағы еңбегі, әлемдік ғылымға және жоғары білімге қосқан үлесі үкіметтік наградалармен марапатталды. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Ленин орденімен, медальдарымен және құрмет грамоталарымен, «Шахтер даңқы» орденімен марапатталды.

Ө.А. Байқоңыровтың ғылыми қызметінің қорытындысы көпшілігі өндіріске енгізілген 14 монография, 300-ден астам мақалалар мен баяндамалар, 50-ден астам өнертабыстар болып табылады. Ө.А. Байқоңыров өз өміріндегі негізгі мақсаттарының бірі тау-кен өнеркәсібі мен ғылым үшін инженерлік кадрлар, кандидаттар мен докторлар даярлау деп санады. Мұнда оның педагог ретінде таланты айқын көрінді. Өмірхан Аймағанбетұлының өзіне тән ерекшеліктері қаталдық пен бірбеткейлік болды. Өзінің бай ғылыми және өмірлік тәжірибесімен ол студенттерімен және жас әріптестерімен қуана бөлісті. Оның ең басты мақтанышы — бұл мыңдаған тау-кен инженерлері және 60-тан астам техника ғылымдарының докторлары мен кандидаттары.

Ө.А. Байқоңыровтың еңбегі, әлемдік ғылымға және жоғары білімге қосқан үлесі үкіметтік наградалармен және ведомостволық озаттық белгілерімен бағаланды. Ол Ленин орденімен, КСРО медальдарымен, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының Құрмет грамоталарымен, ХШЖК алтын медалімен және І дәрежелі дипломмен, І дәрежелі «Шахтер даңқы» белгісімен марапатталды, «Қазақ КСР жоғары мектебінің еңбек сіңірген қызметкері» және «КСРО Еңбек сіңірген өнертапқыш» дәрежесі берілді.

Ө.А. Байқоңыров 1980 жылы 15 наурызда дүниеден озды. Академик Ө.А. Байқоңыровтың құрметіне Жезқазған Университетіне (ЖезУ), Қ.И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетінің тау-кен институтына (ҚазҰТУ), Алматы, Жезқазған және Сәтбаев қалаларында көшелерге есімі берілді, шахта басқармасы ғимараттарында (Жезқазған кеніші), Алматы қаласындағы тұрғын үйлерде, Жезқазған кенішінде, «Кен орындарын қазу технологиясы» кафедрасында мемориалдық тақта орнатылды; ҚазҰТУ және ЖезУ-де академик Ө.Байқоңыров атындағы аудиториялар ашылды, Жезқазған университетінің оқу корпусы алдында монумент және қабір үстіндегі ескерткіш орнатылды, «Академик Ө.А. Байқоңыров» кітабы басып шығарылды.

Өз еңбектерімен Қазақстанда ғана емес, сондай-ақ, оның шегінен тыс атақты академик Ө.Байқоңыров түсті металл рудаларын, химиялық шикізатты және металл емес материалдарды жер асты және ашық өндірудің жаңа әдісін әзірлеу және қолданыстағыларын жетілдіру бойынша қазақстандық ғылыми мектеп құрушы болып табылады. Өмірлік және кәсіптік мол тәжірибесін, энциклопедиялық білімін Өмірхан Аймағанбетұлы әрқашан адамдарға жеткізуге тырысатын. Ол 60 астам кандидат және 10 доктор даярлады, 300 астам ғылыми жарияланымдардың, монографиялардың және 30 өнертабыстың авторы.

Өмірхан Аймағамбетұлының өзі былай еске алатын: — Маған өмірімде жақсы ұстаздар кездесті. Бірінші керемет ағаш шебері Даниил Иванович Авдонин болды. Ол мені өз отбасына қабылдады, орыс тілін, мамандықты үйретті, ағаш сырын білуге оны өңдеу өнеріне үйретіп, кейіннен фабрика-зауыт училищесіне түсірді.

КСРО Түсті металлургиясының тұңғышы, сауатты кадрлар қажеттігі сезілетін Қарсақбай мыс балқыту зауытында фабрикалық-зауыттық училище (ФЗУ) болатын. Дәріскерлер арасында: кейінірек Мәскеу түсті металл институтының профессоры болған зауыттың бас инженері Андрей Петрович Иванов; сол кездері комбинаттың бас геологы - ҚазКСР ҒА болашақ тұңғыш Президенті Қ.И. Сәтбаев. «Қаныш Имантайұлының дәрістері ылғи да қызықты болатын, оған көп халық жиналатын. Атақты дәріскерді комбинат, зауыт және аудан басшылары тыңдауға келетін. Сәтбаев Жезқазғанның сансыз байлығы мен даму перспективалары туралы қарапайым, жеткілікті және түсінікті тілмен айтатын». ФЗУ бітіргенде Өмірхан бұрғылау шебері мамандығын алып шықты. Сәтпаев сияқты көрнекті адаммен кездесу Байқоңыровтың тағдырын да анықтады. Бірде Қаныш Имантайұлы Сәтбаев әкесі Өмірханды өзіне шақырды: «Айтеке, сіздің ұлыңыз терең ойлы және қызығушылығы мол, маған оның оған тапсырған іске өте үлкен жауапкершілікпен қарайтыны ұнайды. Өмірхан — озат бұрғылаушы. Оны жоғарғы техникалық оқу орнына оқуға жібергіміз келеді. Әлі көресіз, осы қарсақбайлық коллектор әлі академик болады» -деді. Қазақ тау-металлургия институтын бітірген соң Байқоңыров Жезқазғанға оралды. Жас инженерге революцияға дейін ағылшындықтар тастап кеткен №13 ескі шахтаны қайта құру тапсырылды. Сосын №31 шахтаның бастығы етіп тағайындайды. Инженерлік қызметте қиын кезеңдер басталады – еңбек өнімділігін арттыру мүмкіндіктерін анықтау керек болды. Байқоңыров КСРО кеніші және Мемтехникасы мақұлдаған камера-тіректік әзірлеу жүйесінің жаңа тиімді нұсқасын ұсынды. Бұл жүйе өндіріске сәтті енгізілді және бұрғылаушылардың еңбек өнімділігін 1,78 есеге өсіріп, ал ұңғыма жұмысшысынікін - 2,75 есе арттырды, сонымен қатар, руда тоннасының өзіндік құнын төмендетті. Осының нәтижесінде Жезқазған мыс қорыту комбинаты КСРО Мемлекеттік қорғаныс комитетінің ауыспалы Қызыл Туын он алты рет жеңіп алды, ол Жезқазғанда мәңгілік сақтауға қалдырылды. Бір күні Байқоңыровты ҚКП ОК бірінші хатшысы Ж. Шаяхметов өзіне шақырып алып: Өмірхан! Республиканың техникалық кадрларын көтеру керек. Олар бүгінгі күні біздің халқымыздың болашағын шешеді. Сіз жақсы өндіріс ұйымдастырушысыз, №31-32 шахта басқармасы бүкіл Кеңестер Одағына аты әйгілі. Сіз - Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутатысыз. Біз Сізді өте қиын, маңызды орынға - Қазақ кен-металлургиялық институтының директоры ретінде тағайындағымыз келеді».

Бұл орынға оның кандидатурасын Қаныш Имантайұлы Сәтпев ұсынған болатын. Бірінші кезекте жаңа оқу корпусын, студенттер қаласын салу, оқытушылар құрамын тұрғынмен үймен қамтамасыз ету мәселелерін шешу керек болды. Осы мәселелерді шешу әрекеті табыспен аяқталмады. Байқоңыров мәскеулік әріптестерінен кеңес сұрады.

Сонымен қатар, Ө.Байқоңыров оқу процесін жақсартуға көп назар аударды – қазақ жастары үшін институтқа қабылдау ережелерін өзгертті: қабылдау емтихандары ана тілінде қабылдана бастады. Сонымен қатар, ол типтік оқу зертханаларын құруға көмек көрсетті.

Байқоңыровты студенттерді оқыту мәселелері ғана емес, сондай-ақ, олардың тұрмысы да толғантты. Ол студенттік асханаға жиі барды, студенттерді қалай тамақтандыратынын қадағалап, жатақхананың жиі қонағы болды. Ө.Байқоңыровтың үлкен мәселесі ұлттық кадрларды тәрбиелеу болды. Ол қаншама адамға көмектесті, қаншамасын аяқтарынан тік тұрғызды десеңізші!

1958 жылы Байқоңыровты профессор ғылыми атағына ұсынады. Көптеген пікірлер болды, бірақ ең қызығы оның ұстазы – Қ.И. Сәтпаевтың пікірі болды: «Ө.А. Байқоңыровтың негізгі ғылыми жұмыстары құлдыраушы кен орындарын әзірлеу әдістерін тиімді етудің маңызды мәселелеріне арналған және ғылыми-зерттеу сипатындағы ірі жұмыстар ретінде біліктілікке жете алады. Қазіргі кезде Ө.А. Байқоңыров Одақтағы және әлемдегі ең ірі Жезқазған мыс кен орындарының руда түзілімдерінің көп санды типтерін пайдаланудың тиімді әдістерін іздестіру проблемаларын шешуге белсенді араласты».

Ө.Байқоңыров монобағыттағы институтты политехникалық институтқа өзгерту үшін көп еңбек сіңірді. 1960 жылы 8 шілдеде институт тарихына маңызды күн ретінде енеді. Бұл күні Қазақ тау-кен металлургия институты Қазақ политехникалық институты (ҚазПТИ) болып қайта құрылды.

1962 жылдың басында Қаныш Имантайұлының денсаулығына байланысты қиындықтар туындайды, ол Өмірхан Байқоңыровты ҚазССР ҒА хатшы болып қызмет етуге, яғни оң қолы болуға шақырады. Ол: «Құжаттарды тапсырып, академикке дауысқа түс» деп, оның қарсылығын қабылдамады. Бір орынға бірнеше адам үміткер еді, сонымен қатар, олар бірдей ұпай жинаған еді. Екінші кезең өтті және Өмірхан Байқоңыров кезеңнен өтті. Осылайша Өмірхан Байқоңыров Қазақ ССР Аакдемиясының ғылыми хатшысы – Сәтбаевтың қызметтесі болды.

Олар Ертіс-Қарағанды арнасының құрылысымен, өнеркәсіптік аудандармен (Қарағанды, Екібастұз, Жезқазған, Теміртау, Атасу, Балқаш), Шет, Қарағайлы аудандарында ірі кеніштермен, Маңғышлақ түбегінде мұнай кен орындарымен бірге айналысты.

1964 жылы 31 қаңтарда Қаныш Имантайұлы Сәтбаев өмірден озды. Академия ғылымдарының Президенті Шәріп Шоқан болды. Ө.Байқоңыровқа кетуді ұсынды. Шамасы, ҚКП ОК-нің қағидаты осылай болған сияқты. Ол үшін ауыр тиген 1964 жылы оған Өмірхан Аймағамбетұлының кандидаттық диссертациясының жетекшісі Александр Сергеевич Попов келіп, оған өзінің кафедрасын ұсынып, былай дейді:

• 
  Менің жасым келді. Ал сендерге Қазақстан үшін маңызды ғылыми жұмысты жалғастыру керек.
  

Кафедра меңгерушісі ретінде Өмірхан Аймағамбетұлы әлемдегі ең озық ғылыми-зерттеу орталықтары арасына енген ғылыми мектеп құрды. Ғылымға ғашық Өмірхан Байқоңыров студенттерді де осы жолға салды. «Студенттердің ғылыми жолы» мақаласында ол: «Ғылым көп назар аударуды, уақыт пен еңбекті, өзіне терең және жан-жақты жұмыс жүргізуді, іргелі ғылымды (философия, математика, физика, химия) терең зерделеуді талап етеді. Бұл тек жүйелі түрде жұмыс істейтін адамға ғана қол жетімді. Ғылыми жұмыс жеке талантты адамның ғана бақыты деп ойламау керек. Мұнда мен А.С. Пушкиннің, талант - жұмыс істеуге бейімділік деген сөзін еске салғым келеді. Жұмыс істеуге ерінсең, демек, сен талантты емессің».

1969 жылы «Ғылым» баспасында Ө. Байқоңыровтың «Кен орындарын жер асты өндіру әдістерін жіктеу және таңдау» монографиясы жарық көрді. Бұл еңбек автордың көп жылдық зерттеу нәтижесі болды. Үш жыл сынамалаудан кейін 1972 жылы Өмірхан Аймағамбетұлы техника ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін ізденуге диссертация жазды. Бірақ құжаттарды ЖОК тапсырғаннан кейін үнсіздік орын алды. Бір жылдан астам ешқандай хабар болған жоқ. Кейін ұзақ үнсіздіктің себебі қарсыластарының хаттары болып шықты. Тек бір айдан кейін сараптау комиссиясында нақты қорғаудан кейін бекіту өтті. Өмірінің соңғы ауыр күндерінде науқас Өмірхан Аймағамбетұлына қызметтестері келіп, оның соңғы ғылыми жұмысына үлкен ақшалай сыйақы бөлінгенін мәлімдеді. Ол оны өзінің аспиранттарына беруге шешім қабылдады.

«Бүкіл өмір қарапайым ойға алып келеді: жеке даңқ, жеке жетістік, жеке табыстар –бұл әрине, маңызды, бірақ мұнымен аяқталмайды, – деп жазады Ө.Байқоңыров өз күнделігінде. - Өскелең ұрпаққа эстафетаны тапсыра алдым ба, өз шәкірттеріме ғылымға қызмет ету – бұл ең алдымен халыққа, елімізге қызмет ету екендігін түсіндіре алдым ба деген ой жиі мазалайды». Өмірхан Аймағамбетұлы 1980 жылы 15 наурызда дүниеден озды. Ол адамдарға, сүйікті ісіне деген қамқорлыққа толы, жарқын шығармашылық еңбек жолын бастан кешті.

Өмірхан Байқоңыров қоршаған ортаға тіршілік, жақсылық сыйлап, ерекше аура орнататын, өзінің таза мөлдір суын тыныш әкелетін Байқоңыр өзеніне ұқсайды.

Т.Ж. ЖҮНІСОВ – ҚҰРЫЛЫСШЫ-ИНЖЕНЕР, ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ СЕЙСМИКАЛЫҚ ТӨЗІМДІ ҚҰРЫЛЫСТЫҢ НЕГІЗІН ҚАЛАУШЫ
Жүнісов Төлеубай Жүнісұлы (1927-2015) – құрылысшы инженер, техника ғылымдарының докторы, профессор, КСРО Инженерлік академиясының академигі, Қазақстан Республикасының «Сейсмикалық төзімді құрылыс және сәулет ғылыми-зерттеу және жобалау-эксперименттік институты (ҚазСТҚСҒЗИ)» Республикалық мемлекеттік кәсіпорнының құрметті директоры, Алматы қаласы әкімінің жанындағы сейсмикалық төзімді құрылыс жөнінде Сараптама комиссиясының төрағасы.

Төлеубай Жүнісұлы Жүнісов 1927 жылы 10 мамырда Қарағанды облысы Тельман ауданының Ростовка ауылында туған.

1948 жылы құрылысшы инженер мамандығы бойынша үздік дипломды қорғап, Харьков құрылыс-инженерлік институтын тәмамдайды. Қазақстанға оралғаннан кейін 1948-1951 жылдары прораб, өндірістік-техникалық бөлім бастығы, «Қарағанды өнеркәсіптік-тұрғын үй құрылысы» тресінде құрылыс басқармасының бас инженері болып қызмет етеді.

Техника ғылымдарының докторы (1975). КСРО ИА (1989 жылдан), ҚР ІІМ және ҰИА академигі (1992 ж. бастап). Қазақ бас сәулет-құрылыс академиясының, Көлік және коммуникациялар академиясының құрметті профессоры, «Kazgor» Жобалау академиясының құрметті қайраткері. Ресей Сәулет және құрылыс ғылымдары академиясының құрметті мүшесі (1996 жылдан).

1948 жылдан бастап - «Қарағанды өнеркәсіптік-тұрғын үй құрылысы» тресінің ҚМБ құрылысшы-инженері, прорабы, бас инженері. 1955 жылдан бастап - ҚазКСР ҒА Құрылыс, құрылыс материалдары және сәулет институтының аға ғылыми қызметкері. 1958 жылдан - құрылыс конструкциялары бөлімінің меңгерушісі, КСРО Құрылыс және сәулет академиясы Қазақ филиалы басшысының м.а. орынбасары. 1965 жылдан бастап - «Қазөнеркәсіптік құрылыс ҒЗЖИ жоба» директорының ғылыми жұмыстар жөніндегі орынбасары, директордың м.а. 1990 жылдан - «КазНИИССА» директоры.

1999 жылдан - зейнеткерлік демалыста, «ҚазСТҚСҒЗИ» құрметті директоры.

ҚР сейсмикалық төзімді құрылысқа қолдау көрсету және стихиялық апаттардан қорғау ассоциациясының президенті, Алматы қаласы әкімінің жанындағы сейсмикалық төзімді құрылыс жөніндегі сараптамалық комиссияның төрағасы. «Сейсмикалық төзімді құрылыс және инженерлік сейсмология» және «Сейсмикалық төзімді құрылыс. Құрылыстардың қауіпсіздігі» (РФ) журналдарының редакциялық алқа мүшесі. ҚазБСҚА және «Құрылыстық жобалау ҒЗИ» ЖАҚ жанындағы докторлық диссертациялар қорғау жөнінде кеңестің мүшесі.

ҚазКСР еңбек сіңірген құрылысшысы. ҚР ғылымына еңбек сіңірген қайраткер.

Т.Ж. Жүнісов құрылыс конструкциялары, ғимараттар мен үймереттер, ғимараттар динамикасы мен сейсмикалық төзімділігі, сондай-ақ, жер сілкінісі салдарын жою бойынша маман. Ғылыми-техникалық қызметтің негізгі нәтижелері сейсмикалық төзімді құрылыс теориясы мен практикасының іргелі және қолданбалы проблемаларын, сейсмикалық аудандастыру мәселелерін шешуге, тиімді алдын ала кернеуленген темір-бетон конструкцияларын зерттеу және өндіріске енгізу, ғимараттарда аспаптық сейсмикалық бақылау ұйымдастыруға және жүргізуге, сондай-ақ, ғимараттарды жер сілкінісінен қорғау және олардың зардаптарын жою проблемаларын шешуге жатады. ҚазСТҚСҒЗИ ғылыми мектептің негізін қалаған Төлеубай Жүнісұлы Алматы қаласына жақын Медеуде тасқыннан қорғау плотинасының құрылысы кезінде жер астында бағытталған күшті жарылыстардан жүзеге асырылған бірегей экспериментті қосқанда, ғимараттар мен құрылыстардың сейсмикалық төзімділігін бағалау бойынша ірі ғылыми-зерттеу және тәжірибелік жұмыстарға жеке басы тікелей қатысты және басқарды.

Жоғары деңгейдегі сейсмикалық-жарылыстың әртүрлі конструкциялық сұлбадағы және қабаттағы ғимараттарға әсер ету деректері және олардың салыстырмалы сейсмикалық төзімділігін бағалау IV және V Бүкіләлемдік сейсмикалық төзімді құрылыс және инженерлік сейсмология (1969, Сантьяго – Чили, 1973, Рим – Италия) конференциясының еңбектерінде жарияланды.

Бұрынғы КСРО-да ҚазСТҚСҒЗИ-да іс жүзіндегі құрылыс ғимаратының сейсмикалық төзімділігі бойынша алғаш рет жіктеуі құрастырылды.

Профессор Т. Жүнісов құрылыс-сәулеттік жоғары оқу орындарының жоғары курс студенттері үшін «Ғимараттардың сейсмикалық төзімділік негіздері» бойынша оқулықтың авторы («Ғимараттардың сейсмикалық төзімділік негіздері», «Рауан» баспасы, Алматы, 1990 ж.). Сейсмикалық төзімділік теориясында жүйелердің тербеліс элементтері мен ғимараттар динамикасы бойынша олар алғаш рет қазақ тілінде «Ғимараттардың сейсмикалық төзімділік негіздері» оқулық құралын жариялады («Рауан» баспасы, Алматы, 1997 ж.). 25 авторлық куәлігі және 5 өнертабыс патенті бар (Қазақстан Республикасы және Ресей Федерациясы). Т. Жүнісовтың редакциялығымен институттың ғылыми еңбектерінің 19 жинағы шығарылды, олардың аналогы ТМД елдерінде жоқ.

Ғылым докторы Т.Жүнісов бірнеше рет Халықаралық және Еуропалық конгрестерге, конференцияларға, симпозиумдар мен семинарларға қатысушы болды. Ол «Сейсмикалық төзімді құрылыс және инженерлік сейсмология» Халықаралық журналының және «Сейсмикалық төзімді құрылыс. Үймереттер қауіпсіздігі» Ресей журналының редакция алқасының мүшесі болды.

Көптеген жылдар бойы (1974 жылдан бастап) Т.Жүнісов сейсмикалық төзімді құрылыс бойынша Халықаралық қауымдастықта (AMIS) КСРО Мемлекеттік Құрылыс комитетінің тұрақты өкілі және 10.04: «Сейсмикалық аудандардағы құрылыс» бағдарламасы бойынша Кеңестік-Америкалық ынтымақтастық жөніндегі сарапшы, сонымен қатар, Әзірбайжан, Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түркіменстан және Өзбекстан достастығы елдерінде «Сейсмикалық төзімді құрылыс» мәселесі бойынша куратор болды.

Т.Жүнісов Колумбия (Нью-Йорк); Пристония (Нью-Йорк); Оңтүстік-Калифорния (Лос-Анджелес); Стенфордия (екі рет); Хьюстон (Техас); Солтүстік-Калифорния университеттерінде; Берклиде (екі рет) және Девисте баяндамаларымен (дәрістер) сөз сөйледі.

Т.Жүнісов өз бетінше де, сондай-ақ, бірлескен авторлықта 552 ғылыми жұмыс, оның ішінде 16 кітап, 32 нормативтік құжат және 35 ғылыми мақалалар мен баяндамаларды ағылшын тілінде халықаралық және еуропалық конгресте, конференцияларда, симпозиумдарда және семинарлар басылымдарында, сонымен қатар, 25 авторлық куәлік және өнертабысқа 5 патент жариялады (Қазақстан Республикасы және Ресей Федерациясы).

Жүнісов Төлеубай Жүнісұлының есімі Қазақстан Республикасы Құрметті құрылысшыларының тарихи Алтын кітабына және «Жер сілкінісі және инженерлік сейсмология» атты Дүниежүзілік энциклопедияға енген (Amsterdam, Boston, Heidelberg, London, NewYork, Oxford, Paris, SanDiego, SanFrancisco, Singapore, Sydney, Tokyo).

Т.Жүнісовтың зерттеу нәтижелері бұрынғы КРСО-ның, сондай-ақ, Қазақстан Республикасының да негізгі нормативтік құжаттарын құрастыру кезінде, сонымен қатар, тиімді құрылыс конструкцияларын, типтік және бірегей сейсмикалық төзімді ғимараттар мен үймереттердің жобаларын әзірлеу кезінде пайдаланылды.

- «Сейсмикалық аудандардағы құрылыс» (ҚН және Е II-A.12-69; ҚН және Е II-7-81 *) Құрылыс нормалары және ережелері;

- Сейсмикалық аудандар құрылысы үшін темірбетон конструкцияларынан жасалған қаңқасы бар қаңқалы өнеркәсіптік ғимараттарды жобалау бойынша оқу құралы (ҚН және Е II-7-81 * үшін);

- Сейсмикалық аудандар үшін темір-бетон конструкцияларынан жасалған қаңқасы бар өндірістік ғимараттарды жобалау бойынша нұсқаулықтар. M. 1972 және т.б.

- Сейсмикалық аудандарда құрылыс ҚР ҚНжәне Е В.1.2-4-98;

- ҚР ҚН В.1.1.3-98 аспаптық деректер бойынша сейсмикалық қарқындылығын бағалауға арналған стандарттар;

- КФ РДС-РК-06.07.98 сейсмикалық оқшаулау іргетастарын пайдалану арқылы ғимараттарды жобалау бойынша нұсқаулық;

- «Сейсмикалық микроаудандандыру ескерілген Алматы қаласының және іргелес аумақтардың құрылысы» (РСН 10-83);

- «Сейсмикалық микроаудандандыру ескерілген Алматы қаласының және іргелес аумақтардың құрылысы» (ҚН ҚР B.2.2-7-95);

Оқу құралы: ғимараттар мен үймереттердің тірек конструкцияларын, қайта құрылатын өнеркәсіптік кәсіпорындарды нығайту бойынша (РСН 10-83 дейін); іс жүзінде салынатын ғимараттардың сейсмикалық төзімділігін тексеру және бағалау бойынша (РСН 10-83 дейін); жер сілкінісі салдарын инженерлік талдау бойынша; бұқаралық құрылыс ғимараттарын нығайту және қалпына келтіру бойынша; құрамды қаттылық диафрагмалары бар жақтаумен байланысқан қаңқаларды жобалау бойынша; сейсмикалық қорғаудың оңтайлы параметрлерін таңдау бойынша; Алматы қаласының және ҚазКСР сейсмикалық аймақтарында орналасқан басқа да елді мекендердің іс жүзіндегі құрылыс ғимараттарын паспорттау бойынша әдістемелік нұсқаулық, сонымен қатар, ҚР ҚНжЕ 2.03-04-2001; Жер сілкінісі қарқындылығын ҚР 2.03-28-2004, 2.03-30-2006 ҚНжЕ{MSK-64 (K) бағалау шкаласы.

3. Сейсмикалық аудандардағы құрылыс үшін ғимараттар мен үймереттерде тиімді құрылыс конструкциялары:

- Көпқабатты ғимараттар үшін ірілендірілген құрама темірбетон қаңқасы - СЖКУ-9а, б, в;

- Көп қабатты сейсмикалық төзімді ғимараттардың құрама қаттылық диафрагмалары бар жақтаулы-байланыс қаңқасы;

- Жақсартылған көпқабатты ірі панельді ғимараттар;

- Алматы қ. «Қазақстан» қонақ үйінің биік ғимараты (бұрынғы КСРО-ның 9-балдық ауданында алғашқы зәулім үй);

- Аз қабатты және үй-жай типті құрылысқа арналған «Қалпақ» типтегі көлемді-блокты конструкция;

- Ғимараттардың сейсмикалық төзімділігі мен сенімділігін қамтамасыз ететін белсенді сейсмикалық қорғау жүйелерінің жаңа типтері;

- 7, 8 және 9 балды сейсмикалық аудандар үшін өнеркәсіптік ғимараттар жабынының екі жақты оң қисықтығының цилиндрлік және жазық қабығы.

Құрылыстық-сәулет мамандықтары үшін орыс-ағылшын-қазақ терминологиялық сөздігін құраушы.

Көптеген жылдар бойы (1974 жылдан бастап) Т. Жүнісов сейсмикалық төзімді құрылыс бойынша Халықаралық қауымдастықта (AMIS) КСРО Мемлекеттік Құрылыс комитетінің тұрақты өкілі және 10.04: «Сейсмикалық аудандардағы құрылыс» бағдарламасы бойынша Кеңестік-Америкалық ынтымақтастық жөніндегі сарапшы, сонымен қатар, Әзірбайжан, Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түркіменстан және Өзбекстан достастық елдерінде «Сейсмикалық төзімді құрылыс» мәселесі бойынша куратор болды.

А.Ш. Татығұлов, «KAZGOR» Жобалау академиясының Президенті, профессор, Ұлттық инженерлік академияның академигі. Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты.

ХХ ғасырдың екінші жартысы әлемде жаңа құрылыс материалдарының пайда болуына байланысты, тұрғын үй құрылысын индустрияландыруды қарқынды дамытумен сипатталады. Бұл мерзімді темірбетон конструкцияларының ғасыры деп тегін атамайды, нақ солар құрылыс саласында төңкеріс жасады, құрылыстың теңдессіз қарқынын туындатты.

Қазақстан аумағының көп бөлігі сейсмикалық аудандарда орналасқан, сондықтан республикада толық құралатын үй құрылысы өте қатты қарқынмен дами бастады. Қазақстан КСРО-ның сейсмикалық төзімді құрылысының полигоны, Бүкілодақтық ғылыми мектептің даму негізі болды. Мұнда бұрынғы Одақтағы күшті тербелістерді және олардың тұрғын үй конструкцияларына әсерін тіркеу бойынша алғашқы және ең қуатты станциялар салынды, зерттеу зертханаларының желісі құрылды. Бұл Кеңес Одағына әлемде алғашқылардың бірі болып динамикалық есептеу теориясын құрастыруға мүмкіндік берді. Осы істе есімі біздің еліміздің шегінен алыс жерлерге белгілі қазақстандық ғалым, техника ғылымдарының докторы, академик Tөлеубай Жүнісұлы Жүнісовтың еңбегі зор.

Харьковта оқыған кезінде және Мәскеу аспирантурасында алған терең және негізді теориялық білімдерін инженерлік терең ойлаумен және жаратылысынан берілген практикалық зеректігімен үйлестіруі, сонымен қатар, жоғары адамгершілік жауапкершілігі T.Ж. Жүнісовқа сейсмикалық төзімді құрылыстың негізін қалаушы, Қазақстанда ғана емес, басқа елдерде оның бас конструктор болуға мүмкіндік берді.

Бүгінгі күні сейсмикалығы жоғары аудандарда салуға арналған ғимараттар мен ірі үймереттердің практикалық түрде ол қатыспаған бірде-бір сериясы жоқ. Оған көптеген эксперименттерді сәтті жүргізді, бірқатар бірегей инженерлік есептеулерде авторлық тиесілі. Әсірелемей айтсақ, Алматы қаласының, жеке алғанда, бұрынғы Ленин атындағы Достық даңғылындағы барлық жаңа көп қабатты үйлер, сонымен қатар, Қазақстандағы ең биік ғимарат – 25 қабатты «Қазақстан» қонақ үйі инженерлік есептеу мен конструкциялау бойынша оның қатысуымен және авторлығымен сейсмикалық төзімділік сынағынан өтті. Ол тек дұрыс инженерлік-техникалық шешім тауып қана қойған жоқ, оны ғылыми негіздеді. Т.Ж. Жүнісовтың көп жылдық бақылаулары, ғылыми ізденімдері оның монографияларының, мақалаларының, сейсмикалық төзімді құрылыс аймағында іргелі еңбектерінің негізіне қаланды.

Tөлеубай Жүнісұлына тән жеке қасиеттері туралы айтатын болсақ, оның жоғары жауапкершілік сияқты қасиетін кездейсоқ байқаған жоқпын. Белгілі болғандай, сейсмикалық төзімді құрылыс негізінде еншілес технология жатыр. Бұл мәселеде ол кінәмшіл ғана емес, принципшіл және талап еткіш адам болды. Кеңес заманында орталықтан, Мәскеуден келетін шешімдермен таласатын басшы мен маман сирек болатын. Aл Т.Ж. Жүнісов, мысалы, практикада кең қолданысқа ұсынылған БМЖ-04 орнына біршама қымбат, бірақ сейсмикалық тұрғыдан анағұрлым қауіпсіз SZHKU-9 сериясын енгізу қажеттігін дәлелдей алды. Осындай іс тәсілін ол өзінің көптеген шәкірттеріне жеткізуге тырысты. Қазақстанның дамып келе жатқан құрылыс индустриясына жаңа кадрлардың қаншалықты маңызды және қажет екенін түсінген ол оқытушылық жұмыс үшін де уақыт тапты. Ол 1962 жылы бұрынғы ҚазПТИ-дің құрылысшы инженерлерінің бірінші түлектерінің МЕК-тің төрағасы болды және шамамен 50 жыл бойы профессор лауазымында педагогикалық қызмет атқарып келеді.

Төлеубай Жүнісұлы Жүнісов сияқты айрықша адамның мінезіне жастарды өзіне тартатын қасиет қана емес, үлкен білгірлік, жұмысымен және жеке өнегесімен өзіне тарту қабілеті, ортақ қызығушылық таба білу, мейірімділік және адамдарға қарапайым қарым-қатынас тән. Бұл қасиеттер әр түрлі мекемелер мен ведомстволар, Өнеркәсіптік құрылыс ҒЗИ жобасы және ҚазСТҚСҒЗИ арасында тең әріптестік байланыстар негізін қалады, онда ұзақ жылдар бойы ұйымдарды Т.Ж. Жүнісов басқарған. Мүмкін соның арқасында «KAZGOR» ұжымы сейсмикалық төзімді үймереттер жобалауда негізін қалаушылардың бірі жоғары кластағы инженер-конструктор, Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген құрылысшысы, көп жылдар бойы «ҚазГОР»-да бас инженер қызметін атқарған Калиш Георгий Алексеевич болып табылатын белгілі мектеп құруда біршама роль атқарды. Скопле қаласында жер сілкінісінен кейін Югославия мамандарының үлкен тобы нақ «ҚАЗГОР»дың сейсмикалық аудандарында жобалау тәжірибесімен танысуға келгені кездейсоқ емес қой.

Т.Ж. Жүнісовтың сіңірген еңбегі және оның сейсмикалық төзімді құрылысқа қосқан үлесі зор және оны Үкімет, республиканың ғылыми және қала құрылысы қауымдастығы лайықты түрде бағалады. Ол КСРО, ҚР ІІМ және ҰИА Инженерлік академиясының академигі, сонымен қатар, Ресей Сәулет және құрылыс ғылымдары Академиясының Ұлттық мүшесі, «KAZGOR» Жобалау академиясының академигі, ҚазБСҚА және Көлік және Коммуникациялар Академиясының құрметті профессоры болып табылады.

«Құрмет белгісі» орденімен және КСРО медальдарымен марапатталды, КСРО Министрлер Кеңесі және Қазақ КСР Министрлер Кеңесі сыйлығының Лауреаты.

1933 жылы Ленинград институтының өнеркәсіптік шаруашылық инженерлерінің сәулет факультетін бітірді. Еңбек жолын Қазақ КСР халық комиссарларының Кеңесі жанындағы құрылыс басқармасынан бастаған.

1933-1937 жылдары Жамбылда, Алматы мен Қырғызстанда қызметтер атқарды, 1937-1941 жылдары - Алматы қаласының бас сәулетшісі. 1942 жыл Коммунистік партия мүшесі болды, 1944-1954 жылдары – Қазақ КСР Министрлігі Кеңесі жанындағы сәулеттік жайғастыру басқармасының бастығы. 1958-1976 жылдары - Құрылыс істері жөніндегі мемлекеттік комитеті төрағасының орынбасары. Қазақстан Сәулетшілер кеңесі жетекшілерінің бірі болды.

Төлеу Құлшаманұлы - еліміздің бұрынғы астанасы Алматы қаласының алғашқы бас жоспарын жасаған сәулетшілердің бірі. Ол - Қазақстанда, Мәскеуде және Кеңес Одағының көптеген қалаларында бой түзеген ірі-ірі ғимараттардың, алып кешендердің авторы, 25 сәулет кешенінің жетекшісі һәм жобалау жөніндегі кеңесшісі. Соның ішінде ең үлкендері - Алматының орталығы және Ленин даңғылы (қазіргі Достық даңғылы), Мәскеудегі Бүкілодақтық халық шаруашылығы жетістіктері көрмесіндегі Қазақ ССР павильонының ғимараты, Ақтөбе қаласында қоғамдық орталығы, Алматы әуежайының бірінші кешені, Қазақ опера және балет театрының үйі, Амангелді Иманов ескерткішінің жоспары. Алматы тұрғындары авторы Т.Қ. Бәсенов болып табылатын «Алатау» кинотеатрын және басқа да ғимараттарды жақсы таниды.

Басенов Cемей ет комбинатының, Петропавл хром зауытының жобасын жасады, Түркісібтің объектілерін, Қырғыз Республикасындағы Кант-Рыбачье теміржол станциясын жобалады. Қарағандыдағы спорт және мәдениет Сарайы жобаларының жетекшісі болды. Ембі, Маңғыстау, Үстірт аймақтарындағы мемориалды-ғұрыптық тарихи құрылыстардың ерекшеліктеріне ғылыми талдау жасап, архитектуралық ескерткіштерін зерттеді. «Қазақстан архитектурасындағы өрнектер», «Архитектура және қала құрылысы» атты ғылыми-зерттеу еңбектері, тағы басқа көптеген монографиялары жарық көрген.

Төлеу Құлшаманұлы алғаш рет 1961 жылы сәулетшілер тобын ұйымдастырып, Қазақ политехникалық институты құрамында түрлі мамандықты кафедралар ұйымдастыруға көп үлесін қосты. Соныңан 60-жылдары Сәулет факультеті ашылып, сәулет-құрылыс институты деп аталды, кейін академияға түрленді.

1964 жылы Т.Қ. Бәсенов Қала құрылысы кафедрасын ұйымдастырып меңгерушісі атанды, кейін ҚазПТИ Сызба геометриясы кафедрасымен бірлесіп, Сәулет факультетін ашқызуға көп еңбек сіңірген.

1968-1970 жылдары қала орталығында Ленин даңғылын қайта құру жобасын басқарды.

Төлеу Құлшаманұлының елімізде өзіміздің мамандарымызды тәрбиелеу мәселесін талқылауға әрқашанда сөз көтерді және өзінің де қосқан еңбегі аз емес. Бүгінде есімі елге танылған оқушылары көп, олар -Қазақстанның еңбегі сіңірген сәулетшілері Рүстем Сайдалин, Адамбек Қапанов, тағы басқалары Қазақстанның жаңа астанасы - Астана қаласының сәулеттік келбетін жақсартуға үлес қосып келеді.

Сондай-ақ, Т.Бәсенов Қазақстанның архитектуралық ескерткіштерін сақтау және қалпына келтіру үшін атсалысқан. Оның тапсырмасы бойынша Тараз қаласының жанындағы, Айша Бибі мазарының аумағы өлшенді, Түркістандағы Қожа-Ахмет Яссауи мазарын қайта қалпына келтіріп жобасы жасалынды. Зерттеу жұмысының нәтижесінде республикада сәулет ғылымының дамуына түрткі болған Қазақстанның сәулет мұрасына қатысты кітаптар мен мақалалар баспаға шықты.

Николай Гоголь айтқандай: «Сәулет – дүние шежіресі: ол өлеңдер мен аңыздар өз жырын айтқаннан кейін ғана жазуын көрсетеді». Бәсенов 1976 жылы дүниеден өтті, ал Мәскеудегі халық шаруашылығы жетістіктерінің Бүкілодақтық көрмесіндегі оның жобасы бойынша қаланған Қазақстан павильоны, оңтүстік астанадағы Достық даңғылы мен «Алатау» кинотеатры, Қазақ опера және балет театры, Алматы аэропортының алғаш кешені отандық қала құрылысының негізін қалаған адамның ойы мен идеясын жеткізе отырып бірнеше ұрпаққа өз қызметін атқаратын болады.

Ленин атындағы республикалық кітапхана жобасының, 28 гвардияшы панфиловшылар атындағы саябақтағы «Даңқ» мемориалды кешен жобасының авторы Владимир Ким «Мен Алматыға Ленин атындағы Қазақ политехникалық институтына оқуға түсуге келген едім. Таныстар арқылы тұңғыш дипломды қазақ сәулетшісі Т.Қ. Бәсенов дарынды балаларға арнап Мәскеу, Ленинград, Киевтегі сәулет және шығармашылық факультеттерге түсу үшін сурет сабақтарын ұйымдастырып жатқанын естідім. Көп толғанбай-ақ бұл курстарға жазылдым...».

1997 жылдан бастап Қазақ мемлекеттік сәулет және құрылыс академиясының үздік студенттеріне Т.Бәсенов атындағы диплом және стипендия тағайындалады.

Қазіргі уақытта Алматы қаласының орталық көшелерінің бірі тұңғыш сәулетшінің есімімен аталады. Алғашқы шебер сәулетші Т.Бәсеновтің тұрған үйіне мемориальдық тақта орнатылған.

Еңбек Қызыл Ту орденімен, КСРО-ның «Еңбектегі ерлігі үшін», «1941-1945жж. Ұлы Отан соғысындағы ерен еңбегі үшін» медальдармен, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Құрмет грамотасымен марапатталған.

Соғыстан кейінгі кезеңде қалалар мен ауылдарды жаңадан қалаған Қазақстан сәулетшілер тобына жататын және қазіргі Қазақстан бейнесін құрған жастарды әлпештеген Төлеу Құлшаманұлы осындай ұлы тұлға болды.

Б.С. САҒЫНҒАЛИЕВ – ҚАЗКСР ЕҢБЕК СІҢІРГЕН МҰНАЙШЫСЫ, ТЕҢГІЗДІ АЛҒАШ АШУШЫ
Сағынғалиев Бөлекбай Сағынғалиұлы (1927-2009) – Қазақ КСР-нің лайықты мұнайшысы, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының иегері.

Ол өзінің қызметін 1951 жылы мұнай өндіру мастерінің көмекшісінен бастады. Мұнай өндіретін кәсіпорындар қатарында бас инженер болып жұмыс істеген. Ұзақ уақыт бойы «Эмбанефть» өндірістік бірлестігінің бас директорлығына Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің ауыр индустрия бөлімінің нұсқауымен Губкин атындағы Мәскеу мұнай-газ институтының түлегі Бөлекбай Сағынғалиев тағайындалды. Ол Қазан Революция орденімен, үш рет Еңбек Қызыл Ту орденімен, медальдармен марапатталды.

Осы кісінің есімі мұнайшылар ұрпағына үлкен құрметпен мәлім, олар Бөлекбай Сағынғалиев Қазақстан мұнай өнеркәсібіне үлкен үлес қосты деген пікірмен келіседі. Оның есімі Солтүстік Каспий маңындағы ірі кен орындарының ашылуымен және ірі алаңдарда мұнай өндірісінің басталуымен тығыз байланысты.

Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының иегері Бөлекбай Сағынғалиұлының қызметі туралы техника ғылымдарының докторы Болат Еламановтың еске алғанынан:

Осы кісінің есімі мұнайшылардың аға ұрпағына мәлім, олар Бөлекбай Сағынғалиев Қазақстан мұнай өнеркәсібіне үлкен үлес қосты деген пікірмен келіседі. Оның есімі Солтүстік Каспий маңындағы ірі кен орындар ашылуымен және ірі алаңдарда мұнай өндіріс басталумен тығыз байланысты.

Ашылу салтанатына қатысуға Астанадан мұнайшының жесір әйелі Хадиша Хариева, Бөлекбай Сағынғалиевтың туғандары, оның серіктестері, оқушылары, мүдделестері және әріптестері келді. Салтанатқа ол 15 жыл басқарған «Эмбамұнайгаз» өндірістік филиалының қызметкерлері қатысқан, осы уақыт ішінде 15 кен орындарын бар екендігін дәлелдеп және оларды ашты.

– Мұнай саласын даму ісінде Бөлекбай Сағынғалиевтың рөлі баға жетпес, – деп, іс-шара ашып жатқан, «Эмбамұнайгаз» өндірістік филиалының басшысы Жұмабек Жамауов айтқан. – Бүгін Атырауға инвестициялар түсіп, ірі кен орындары зерттеліп жатыр, бірегей орындар ашылды. Осында оның үлкен еңбегі бар. Бастауға әрдайым қиын. Қазір ашылған мұнайлы алаңдар тарихқа, төтенше қиындықтар, оңай емес пікірталастар, бірнеше рет қазір бізде бар заттарды дәлелдегеніміз еске түсіретін шақтарға айналды. Бөлекбай Сағынғалиев көзі тірісінде тарихқа кірген еді. Ол ерекше, біртума тұлға, өте сирек кездесетін адам болған.

Астанадан келген қонақ, Қазақстан Республикасының лайықты геологы, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығының лауреаты Орынғазы Есқалиев Сағынғалиев туралы және оның қызметі мен еңбегі туралы романдар жазса болатынын білдірген:

– Қазіргі жастардың есінде де жоқ, бізге Каспий жазығының астында қандай мұнайдың зор байлығы жатқанын дәлелдеу үшін қандай қиыншылықтан өту керек болғанын. Ал оны КСРО Косыгиннің Кеңес министрлерінің төрағасының алдында Кремль деңгейінде дәлелдеу керек еді. Мен Бөлекбай Сағынғалиевті Кремльге дейін шығарып салдым және Совмина дәлізінде күттім. Және қазір, өз жылдарымды еске алғанда, сол қиын кезеңдер, менің өмірімнің ең бақытты сәттері болғанын түсіндім. Бөке де солай ойлаған шығар. 500 метрден төмен тереңдікте мұнай алуға болмайтынын оған айтқан. Ал енді қараңдар, қазір Теңізде 3000 метр тереңдікте мұнай алынады. Б. Сағынғалиев стратег, ойшыл болған. Мен де мемориальды тақта – ол оған лайықты құрметтердің басы деп ойлаймын. Ол одан да көпке лайықты. Егер «Эмбамұнайгаз» аймағында мұнайшылар саяжолын ашса, онда оны Сағынғалиев мүсіні көріктендіретін еді.

Бөлекбай Сағынғалиевтың жесір әйелі, мектепте қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі болып жұмыс істеген, оның көмекшісі мен серіктесі болған. Және Эмбаның мұнайлы бассейні, Теңіз кен орны сияқты объектілерде жұмыс жасайтын, қазіргі жас ұрпақ, өкінішке орай, бұл кенорындарын кім ашқанын білмейді. Бірақ өткені жоқтың, болашағы жоқ. Атырау аймағының тарихы отандық мұнай саласының тарихымен тікелей байланысты.

– Ол ғажап, тамаша адам болған, – деп Хадиша Хариева айтады. – және өте батыл еді дейді. Екінің бірі жоғарыдағы басшысымен дауласа алмайды. Ал, ол оны жасауға қорықпаған. Ол жоғары жаққа өзі жеткізе алды және Теңізде үлкен мұнай кені барын дәлелдеген. Бөлекбай Сағынғалиев жастарды оқытуға үлкен көңіл бөлген. Мәскеу үйден алыста, барлығы оқи алмады. Ал біздің салаға жоғары дәрежелі мамандар қажет болған. Ол 80-жылдары осы жерде, Атырауда Қазақ политехникалық институтының филиалының ашылуына бастамашылардың біреуі болған. Осында қандай болашағы бар екенін және қалай өзінің жұмысшыларының болғанының маңызды екенін түсінген. Және Атырауда уақыты келе Қазақстанда жалғыз мұнай мен газ институтының ашылу дерегі оның зор еңбегі болып табылады.

Бөлекбай Сағынғалиевтың көп оқушылары болған, кеңпейілді, қайратты адамда олардың болмауы мүмкін емес. Ол кісінің бос уақыты бәріне жеткілікті болған, себебі ол күніне бірнеше сағат қана ұйықтайтын. Оның жетістікке жеткен шәкірттерінің бірі, кезінде Қазақстан Республикасы Үкіметін басқарған Нұрлан Балғымбаев болған. Оған Бөлекбай Сағынғалиевтың мемориалды тақтасын ашу салтанатына қатысу, оның естелігіне деген зор құрмет пен абырой болды.
М.А. БИТНЫЙ– АЛМАТЫ АУЫР МАШИНАЖАСАУ ЗАУЫТЫНЫҢ НЕГІЗІН ҚАЛАУШЫЛАРДЫҢ БІРІ
Михаил Антонович Битный (1919 жылы 30 тамыз, Новосёлкин ауылы, Смоленск губерниясында дүниеге келіп, 1987 жылы дүниеден өтті, Алма-Ата, Қазақ КСР) - Қазақ КСР Коммунистік қайраткері, Алматы ауыр машинажасау зауытының директоры.

30 тамыз 1919 жылы Новосёлкин ауылы, Смоленск губерниясында шаруа отбасында дүниеге келген (қазіргі Смоленск облысы, Смоленск ауданы).

1932 жылы орта мектепті бітіріп, 1941 жылы – Ленинградтық механикалық институтына түсті. 1941 жылдан бері Молотов қаласындағы конструктор зауытында мастер болып жұмыс атқарды. 1944 жылы Кемер облысы, Юрга қаласында зауыт цех басшысының орынбасары болып жұмыс істеді. Кейіннен цех басшысы болып тағайындалды. 1947 жылы КПСС(б) партиясына кірді.

1956 жылдан бастап, Алматы ауыр машинажасау зауытында – ААМЖЗ (Қазақ КСР) өндіріс менеджері (1956-1957 жылдары), зауыттың бас инженері (1957-1959). 1959-1987 жылдары - Алматы ауыр машина жасау зауытының директоры. 28 жыл ААМЖЗ басқарды.

ААМЖЗ қара және түсті металлургия кәсіпорындарына, құрылыс материалдары өнеркәсібіне, электротехникалық және авиациялық өнеркәсіптерге сымдайтын және құбыр сымдайтын орнақтарды, қосымша жабдықтарды және басқа өнімдерді жеткізіп отырды.

Михаил Битныйдың басшылығымен ААМЖЗ алюминий және мыс катанкасын үздіксіз құю және илемдеу агрегат өндірісін игерді.

9 шілде 1966 жылдан Жоғарғы Кеңестің Президиумының Жарлығымен Михаил Антонович Битныйға «жеті жылдық жоспарын жүзеге асыру және жоғары техникалық және экономикалық көрсеткіштерге қол жеткізген жетістіктері үшін» Социалистік Еңбек Ері атағы Ленин орденімен беріліп, «Орақ пен Балға» алтын медалімен марапатталды.

1970-1975 жылы ААМЖЗ сымның барлық түрлерін қатты тарту үшін әзірлеуде және өндіруде көшбасшы позициясында болды.

1976 жылы КСРО Министрлер Кеңесінің жанындағы Халық шаруашылығы институтын бітірген. 1978 жылы ғылым мен техника саласында КСРО-ның Мемлекеттік сыйлығының, құбыр созатын барабанды орнақтарды әзірлеп және енгізгені үшін 1984 жылы КСРО министрлер кеңесінің сыйақысымен және 1985 жылы Қазақ КСР Мемлекеттік сыйақысы берілді.

1961 жылдан 1981 жылға дейін ол Қазақстанның ОК компартия мүшесі болды. 1971 жылы Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің 8-шақырылымында депутат болып сайланды. Ол XXIV және XXVI КОКП съезіне қатысты.

«Алматы ауыр машинажасау зауыты» Украинаның Луганск қаласындағы (қазір Ворошилоград) паровоз зауытын көшіру негізінде 1941 жылы 17 қарашада құрылған.

Компания 60 жылдан астам бойы машинажасау нарығында жұмыс істейді, зауыт өнімдері ТМД елдерінде ғана емес, сонымен қатар, әлемнің 32 елінде кеңінен белгілі. Бүгінде ААМЖЗ Қазақстанның өндіруші зауыттарының арасындағы көшбасшылардың бірі.

«ААМЖЗ» АҚ инженерлік-технологиялық орталықтың тарихы 1945 жылы бас конструктор бөлімінің құрылуынан басталады. Осы уақыт ішінде, түрлі өнеркәсіптік салалар үшін 3000 астам өнім түрлері әзірленген және өндірілді. «ААМЖЗ» маркалы машиналары бүкіл әлем бойынша 32 елде жұмыс істеп тұр. Бұл өнімдерге жұмыстық конструкторлық және технологиялық құжаттардың барлығы зауыттың конструкторлық және технологиялық бюросымен әзірленген. Көптеген техникалық шешімдер өнертабыс деңгейінде орындалып, авторлық куәліктермен және патенттермен қорғалған. «ААМЖЗ» ИТО мамандары өнеркәсіптегі қазіргі заманғы технологияларды жүзеге асыру үшін жаңа буын жабдықтарын әзірлеуде ТМД-ның жетекші жобалау институттарымен тығыз байланыста.

SIEMENS, Карл E.Brinkmann (Keb), Schneider electronic сияқты автоматика мен бақылау жүйелерінің әлемдік жетекші өндірушілерімен ынтымақтастық қазіргі заманғы бақылау жүйелерімен жабдықтауға мүмкіндік береді. Осы жылдар ішінде, «ААМЖЗ» инженерлік-техникалық орталығы кез келген күрделі міндеттерді шеше алатын, қуатты интеллектуалдық әлеуетті жинақтады. «ААМЖЗ» ИТО мамандары үнемі өнімдерінің техникалық жетілдіру, қазіргі заманғы технологияларды енгізу бойынша жұмыстар жүргізуде. Инженер-техникалық қызметкерлердің жылдар бойы жинаған тәжірибесі мен біліміне сүйене отырып, конструкторлық бөлім жыл сайын жаңа жабдықтар мен технологияның ондаған жобаларын әзірлейді.

Әрбір жоба - белгілі бір кәсіпорынның жеке талаптарын техникалық жүзеге асыру, бастапқы техникалық шешімдер, клиенттердің сұранымдарын максимал қанағаттандыру. Зауытта өндірілген әрбір автомобиль - бірегей өнім - «ААМЖЗ» АҚ техникалық ойы мен өндірістік мүмкіндіктерін іске асыру.

• 
  көміртекті және қоспаланған болат құймасы массасы жылына 10-5000 кг - 5000 тоннаға дейін;
  
• 
  сұр және төмен қоспаланған шойын құймасы массасы жылына 5-9000 кг - 4500 тоннаға дейін;
  
• 
  жону-айналмашақты жұмыстар - диаметрі 4000мм, биіктігі 2500 мм, массасы 25000 кг дейінгі корпус бөлшектерін өңдеу;
  
• 
  кеулейжону жұмыстары – ұзындығы 2500 мм, ені 2000 мм, массасы 12000 кг дейінгі корпус бөлшектерін дайындау;
  
• 
  дәнекерлеу жұмыстары - жылына 5000 тоннаға дейін металл конструкциясын дайындау;
  
• 
  болат сымды сүйретуге арналған орнақ;
  
• 
  сым дайындаудағы ағымды желілер;
  
• 
  орауға арналған аппараттар;
  
• 
  ИБЗ ұнтақты сымдарын дайындау желісі.
  

Марапаттар, дипломдар және жетістіктер:

1994ж. - «Алтын Глобус» - әлемдік экономикаға қосқан өнімдер сапасы мен үлесі үшін.

1996ж. - «Сапа үшін халықаралық гауһар жұлдызы» - АҚ «ААМЖЗ» өнімдерін сатып алушылар арасындағы зерттеу негізінде берілген Халықаралық маркетинг институты марапаттауы.

2000ж. - Қазақстан Республикасы Үкіметі мұнай-газ және тау-кен өнеркәсібіндегі импорт алмастыратын өнімдерді шығаруда белсенді еңбегін ескерді.

Айтулы күндер:

1942ж. - зауыт жабдықтары жөнделді және іске қосылды, бомбалар, миналар және снарядтар өндіруге алғашқы әскери бұйрық алды;

1946ж. - ААМЖЗ толығымен бейбіт мақсаттағы өнімдер шығару үшін түрлендіріледі. КСРО металл өнеркәсібіне арналған жабдықтың жаңа түрлерін өндіруді игереді. 1950 жылға қарай. 1950 жылға қарай жаңа өнімдер түрлерінің номенклатурасы 84 жетеді;

1951ж. - ААМЖЗ өнімдері әлемдік нарыққа шықты;

1955-1960 жж. - Зауыт метизді және кабельді зауыттар үшін сымдайтын орнақтың 10-нан астам түрін өндіруді игерді;

1960-1965жж. – ААМЖЗ БРМЕТМАШҒЗИ-мен бірлесе отырып үздіксіз құю мен алюминий және мыс катанкасын илемдеу агрегаттарын өнеркәсіптік дайындауды бастайды. Ең бірінші кең жолақты «1700», «2000», «2500» орнақтар құру үшін негіз әзірленеді;

1966ж. - Бүкіл әлем мойындаған атом энергетикасы үшін жоғары тазалықтағы ерекше жұқа қабырғалы құбырларды илемдеудің түбегейлі жаңа әдісін ҚАСИ негізінде өндірістік орнақтарды шығару басталды;

1970-1975 жж. - ААМЖЗ сымдардың барлық түрлерін қатты сымдауға арналған орнақтарды әзірлеу мен шығаруда КСРО бойынша көшбасшы болады;

1978-1985жж. – ААМЖЗ бөлшек жобалау орнақтарын шығаруды меңгереді;

1987ж. – ААМЖЗ толық қалпына келтірілді, жалпы ауданы 49450 шаршы метр негізгі цехтардың жаңа блогы пайдалануға берілді;

1991ж. - ААМЖЗ – акционерлік қоғам болып қайта құрылған бірінші кәсіпорын (8 сала);

1994ж. –ААМЖЗ бәсекеге қабілетті және жоғары сапалы өнімдер шығарғаны үшін шығыс даму қорының (АҚШ) «Алтын Глобус» халықаралық жүлдесіне лайық деп танылды;

1996ж. –Халықаралық маркетинг институты ААМЖЗ «Сапа үшін халықаралық гауһар жұлдызымен» марапатталады;

2000ж. – Қазақстан Республикасы Үкіметі мұнай-газ және тау-кен өнеркәсібі үшін импорт алмастыратын өнімдерді шығаруда белсенді еңбегін ескерді.

Қазақстанның машинажасау өнеркәсібі Ресей мен Украинаның Еуропа бөлігіндегі батыс және орталық аудандарынан эвакуацияланған жабдықтар негізінде революциядан кейінгі жылдары, Екінші дүниежүзілік соғыс жылдары басымырақ құрылды. Соғыстан кейінгі жылдары біздің елімізді көптеген жаңа өнеркәсіп түрлері пайда болды.

Алайда машинажасау ертеректе пайда болған өнеркәсіп салаларына қосымша ретінде дамуда, негізінде республиканың ішкі қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін және құрамында көптеген салалар жоқ. Мемлекеттің өз бетіндік тіршілігі үшін қажетті. Ол онысымен әлемдегі дамыған елдердің машина жасаудан, олардың өнеркәсібінің мамандандырылуын анықтайтын және бейінді мәнімен ерекшеленеді.

50-жылдардың бірінші жартысында республикадағы күрделі салымдардың барлығының өндіріске 40,4%, соның ішінде ауыр өнеркәсіпке 94,7%. Өндірістік өнімнің жалпы көлемі 82%, болат өндіру - 86%, қара металл илемдеу - 119%, машинажасау өнімдері екі есеге өсті.

50-жылдардың екінші жартысында Жезқазған тау-кен байыту фабрикасы, тау-кен машиналарының бөлшектерін шығаруда Өскемен зауыты, бірінші кезекте Соколов-Сарыбай комбинаты, хромды қосылыстардың Ақтөбе зауыты салынды. Қарағанды металлургия комбинаты тек Қазақстанды ғана қамтамасыз еткен жоқ, сонымен қоса, өз өнімдерімен Сібір, Орал және Орталық Азияны да қамтамасыз етті.

Металлургия негізінде машина жасау саласы құрылды, бірақ кәсіпорындардың көп бөлігі жөндеу жұмыстарымен айналысты және соңғы өнімді шығармады.

15 жасынан Славгород қаласындағы көлік-материалдық басқармасында жүк тасушы болып істеген.

17 жасында Омск индустриалды техникумына оқуға түсті. Студент кезінде токарь, от жағушы, фрезерші т.б. қосымша жұмыстар атқарған. 1928 жылы техникумды аяқтай салысымен Риддер қаласына жұмысқа жіберіліп, күш беретін станцияға электромонтер болып қабылданды. Революцияға дейін Риддер қаласының бар энергетикасы 40 аттың күші бар «Вольф» атты бу қозғалтқышынан және 100-200 квт. күші бар ағаш тірекке бекітілген су турбинасынан тұратын. Алғашқы күннен бастап Иван Васильевич жұмысқа бар ынта-жігерімен кірісті.

Бастамашыл, принципшіл, жігерлі жас қиын сәттерді әсіресе апат жағдайында ауыр жұмыстарға бел шеше кірісіп, басқаларға үлгі бола білді. Өз пікірін жалтақтамай ортаға салатын.

Жұмыстың басында Иван Васильевич зауытты байқап ұсыныс жасады - барлық шашыраңқы энергетика аумағындағы жабдықтарды бірге алып және оны қосу үшін параллель жұмысқа қосып, осылайша оның сенімділігі мен тиімділігін арттырды.

Бұл ұсынысқа қарсы цех бастығы Новосадов сөз сөйледі. Ол зауыттың орынбасарына және бас инженеріне су турбинаны 500 об/мин және бу турбиналарының «Вестингауз» 3000 об/мин мен «Борзинг» 6000 об/мин қатарлас жұмысын қосуға болмайтыны дәлелдеді. «Бұл - жылқы мен өгізді бір арбаға тартқандаймен бірдей» - деді ол.

Бірақ зауыттың директоры Мамбуровтың қолдауымен Иван Васильевичтің ұсынысы қабылданып, жүзеге асырылды. 1928 жылы Хариузовская ГЭС, 3000 кВт. пайдалануға берілді.

1929 жылдан бастап Иван Васильевич – басшының көмекшісі, кейін бу турбинасының басшысы. Оның басшылығымен және тікелей қатысуымен қазандық және машина залын Ресейлік OK-30 қуаттылығы 3000 кВт, швед турбиналық Де-Лаваль қуаттылығы 2000 кВт, шаң жинаушы «Катрель» кеңейтпек.

1930 жылы бу турбинасының құрамына кірген Быструшинск ГЭС, 675 кВт қайта жөндеуге берілді.

1932 жылы Нижнее-Хариузовская ГЭС, 800 кВт. жұмыс істеуге жіберілді. Электр энергиясының тапшылығынан профилактикалық жабдықтардың техникалық қызмет көрсету кестесі бұзылды, сондай-ақ, тіпті төтенше жағдайда қазандықтардың толық салқындауына қазандықтардың күту уақыты болмады. Біз Қазандардың ішіне жөндеу жүргізу үшін бізге мақта киім, етік, басына мақта капюшон киюге тура келді. Қазанға бірінші болып Иван Васильевич кіріп, жұмысшыларға үлгі көрсетті.

Екінші турбиналық мұржаны орнату үшін, ол бірінші мұржасын жоғарғы көтерілуге және екінші блок пен екінші түтікті көтеріп, жаңа арқанды орнату үшін кабель және блогымен болуы керек еді.

Жұмыс қауіпті және осы жұмысты орындаған адамға басшылық 70 рубль берді. Ол уақытта бұл ақша көп деп есептелетін.

Бұған бір ғана қызметкері келісті –ол Василий Первушин, бірақ кейін ол да бас тартты. Бұны бу трубина басшысы И.В. Бердустін өзі орындауына мәжбүр болды.

1931 жылдың ақпанынан 1933 жылдың тамызына дейін Иван Васильевич түрлі-түсті металдар өндіру бойынша, тау-кен қызметкерлері одағының Орталық кеңесі инженерінің Қазақстан инженерлер өңірлік бюросының бірінші съезінің сайлауына байланысты өңірлік бюросының жауапты хатшысы болып тағайындалуымен және оның Алматы қаласына көшуіне байланысты қызметінен босатылды. Қазірдің өзінде 1931 жылдың мамыр айында кен өндірудің қиын жағдайына байланысты И.В. Бердус кен өндірумен және ДРК үзіліс өндірістік шығысын қамтамасыз ету үшін 50 адам сектор аралық командасының бастығы болып тағайындалды. Берілген тапсырма орындалды, Иван Васильевич өңірлік бюросының төрағасы болып, түсті металлургия инженерлер Бүкілодақтық конгресінің мүшесі болды. Өңірлік бюросының жұмыс мерзімі аяқталғаннан кейін Риддер қаласына жіберіліп, Жоғарғы және Төменгі Хариузовск ГЭС басшысы болып тағайындалды. Тау өзендерінде орналасқан ГЭС, олардың қатарына кіретін ХГЭС пайдалану кезінде ең ауқымды қиындықтар қабыршақ мұзды құбылыстардан көрінісін табады, бұл құбылыс салқындаған және аса суытылған судың мұз кристалликтермен қамыр тәрізді зат ретінде біртіндеп қозғалыс жылдамдығын жоғалтып, тоқтап және мұзданады, толығымен деривациялық түтіктер мен ГЭС турбиналық құбыр желілерін жабады.

Мұндай апатты жою үшін барлық қала кәсіпорындарындағы жұмыскерлерді, тіпті кеншілерді көптеп жұмылдырды.

Деривациялық арнасында және турбиналық құбырларында мұзды қиратып, люктерді кесіп, оны тартып шығару керек болды. Иван Васильевича келгенге дейін 6 жыл бойы, апатты жағдайлар үшін, жұмыс орнынан ХГЭС-тің 5 басшысы шығарылды. Қабыршақ мұзбен жұмыс жасау тәжірибесін игеру қиын және драмалы.

Риддер қаласында алғашқы жабдықтау тұнба 1916 жылы жылдамдық реттеуші «Бовинг и КС» науамен бірге дәлелденіп қорытындыланған, Быструха кеніне жіберілген швед компаниясының «Финсхютан» турбинасы пайдалануға берілген алаб қысымы мен су сорғы көтеріле алмады, ал локомобиль сутөкпені көтере алмады және осыдан бітелді. 1918 жылға дейін кенді Сокольный кенішінде ғана өндіру керек болды. 1928 жылдан бастап ХГЭС кейін, оны 3000 кВт жобалық қуатына әкелуге мүмкін болмады, ол тек ең дегенде 2450 кВт берді.

1933 жылы, Жоғарғы және төменгі Хариузовский ГЭС И.В. Бердусті тағайындаған кезде, ол электр қуаттылығының жоғалу себептерін іздей бастады.

Ол бірнеше нұсқаларды байқап көрді, бірақ олар қалаған нәтижені берген жоқ. Соңында себебі анықталып және ГЭС қуаттылығы жобалауға жеткізілді.

1934 жылы қабыршақ мұзбен табысты тартысы үшін, ал жыл өте қиын болды, төменгі температуралар, қар түсу, шатқал бойынша, Громотуха ағатын жерде, көп ретті қар көшкінінің жүруі, ГЭС барлық ұжымына алғыс айтылды, ал Иван Васильевич, осыдан басқа, танысу іссапарымен КСРО-ның солтүстік ГЭС- сыйлықақысына тағайындалды.

1936 жылы Риддер қаласының комбинат жұмысының кешенді тексерісі Шахмурадов И.В. басшылығының қол астында ОК бригадасымен және КСРО Халық Комиссарлары Кеңесімен жүргізілді. Бердусқа КСРО ТКХК Түсті металдар Бас басқармасы бойынша Жоғарғы және Төменгі Хариузов ГЭС-нда үлгілі жұмыс үшін алғыс айтылды және комбинат директорына оны АҚШ ГЭС-ның жұмыстарын зерттеуге іссапарға жіберілуге ұсынылған.

1936 жылы Иван Васильевичқа Хариузов ГЭС-нда меңгеруші міндетінен босатылмай Быструшин ГЭС-нің және бу турбина электростанциясының басшысының міндеттерін уақытша орындау жүктелді. Осы «уақытша» міндетті орындау 4 жылға созылды.

1933-37 жылдары комбинатта бу турбинасы үшін жанармаймен қиын жағдай қалыптасты. Көмір болған жоқ және кокспен, ағашпен, коксикпен, кокс шаңымен жағылды.

1937 жылдың мамыр айының аяғында бу турбинасы тоқтауының қаупі пайда болды. Иван Васильевич жанармай мәселесін шешуге мәжбүрлеу мақсатымен Межлаук комбинатының директор көмекшісінің, Сандомирс техникалық жабдықтау бастығының және теміржол көлігінің бастығының пәтерлерінде шамды алып тастауға өкім берді. Келесі күннің таңертеңінде Иван Васильевич комбинат директорына шақырылды: «Сен білесін бе, комбинат директорының орынбасарының туған ағасы –КСРО министрлер Кеңесінің төрағасы.

Ол сені жұмыстан алып тастауды және қаладан 24 сағат ішінде шығарып тастауды талап етті». Нәтижесінде Иван Васильевич жеке ісіне енгізілген қатаң сөгіс алды, бірақ көмірмен қамтамасыз ету жақсарды. Осындай істі барлық ел бойынша дырду, репрессия жылдарында жасауға тек есалаңдыққа жеткен батыл адам немесе үмітінен айырылған адам ғана жасаушы еді.

Бу турбинасы жұмысы әрдайым шығынды болатын және тек Иван Васильевич кезінде ол бірінші рет табысты бола бастады. Осылай, бу турбинасы бойынша 1936 жылдың 1-ші жарты жылында шығындар 700 мың рублді құрады, ал 2-ші жарты жылында табыс 1 млн. рублді құрады. Осы үшін ол сыйлықақы және Ялтаға жолдама алды. 1937 жылдың ақпанында қуаттылығы 9200 кВт құрайтын Ульбинка ГЭС үш гидро агрегаттардың біріншісі электроэнергияны берді. Ульбинка ГЭС эксплуатацияға қабылдау мәселесі бойынша комиссияға Риддер полиметаллды комбинатынан өкіл ретінде И.В. Бердус тағайындалды. Өндірістегі жұмыс жасаған уақытта Иван Васильевичтың өз денсаулығына және өміріне қауіп төндірілді: биік түтін құбырына көтерілген кезде, әлі суымаған қазанға әлденеше рет түсті, қабыршақ мұз кезінде қыста деривациялық каналда мұз тығындарын сындырып екі рет мұздай суда болды, қыста – 40⁰С температура кезінде Малоульбин су қоймасында апат жағдайының алдын алу үшін сексен километрлік жолды шаңғымен таулар арқылы жолға шықты. Бір күні ол Төменгі Хариузов ГЭС гидро агрегатында манометр сомы жұлынып қалғанда құбыр майының ыстық 3 атмосфералы қысымдағы ағымын ашық орындалатын генератор жағына соқпау үшін өзінің арқасымен жапты.

Ұлы Отан соғысы кезінде апатсыз жұмыс үшін көптеген жұмыскерлер «Ұлы Отан соғысында батыл еңбегі үшін» медальмен марапатталды, солардың қатарында И.В. Бердуста бар.

1947 жылы Тишин ГЭС құрылысы басталды, Иван Васильевич қосымша оның директоры болып тағайындалды. 1949 жылы Тишин ГЭС, 6150 кВт қатарға тұрды. Бірнеше жылдан соң, дистанциондық және теле басқару аспаптарын енгізу арқылы Тишин ГЭС штатының саны 10 есе азайды. 30 жұмыскердің орнына тек 3 жұмыскер ғана қалды, ал Тишин ГЭС басқару жұмысы Хариузов ГЭС пульті арқылы жүргізілді. 1952 жылы Иван Васильевич «Қажырлы еңбегі үшін» медальмен марапатталды.

1952-53 жылдары ол Хариузов және Тишин ГЭС энергетиктер тобымен Оңтүстік Осетияға Үлкен Квайсин ГЭС қосуға және жөндеуге техникалық көмек көрсету үшін жіберілді. Бір мезгілде ол Бас қолбасы өкілі болып тағайындалады. Қыс жағдайында деривациялық құбыр желілерін сынауды жүргізу өте қауіпті болды.

Барлығын бағдарлап және мүмкін қиындықтарға дайындалып Үлкен Квайсин ГЭС қосу табысты жүргізілді. Бас басқармаға мынадай телеграмма жіберілді: «Мәскеу Главцинксвинец. Федоровқа.

1954 жылы Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталып, құрамында 1937 жылы іске қосылған Үлбі СЭС бар Лениногорск сарқырамасындағы СЭС-ның директоры қызметін атқарды.

Тың және тыңайған жерлерді игеру басталған кезде Иван Васильевич тыңға қөмек ретінде каскадтан бірнеше көлік бөле отырып, СЭС-ның қалыпты жұмыс жасауын қамтамасыз еткен. 1957ж. «Тың және тыңайған жерлерді игергені үшін» медалімен марапатталды.

ГЭС Ленинград каскадын ұйымдастырғаннан кейін Иван Васильевичқа штатты маңызды қысқартып, бұрынғы 5 адамнан жаңа біртұтас, жұмысқа бейімді ұжым құрастыру қажет болды.

Ленинград каскадын ГЭС бірігуі басқаруды жеңілдетіп қана қоймады, сонымен бірге, қызмет көрсетуші қызметкерлерді үш есе қысқартуға мүмкіндік береді.

Осыған көп жағдайда аппаратураны жетілдіру, процестерді автоматтандыру және рационализаторлық ұсыныстарды енгізу себеп болды.

Иван Васильевичті ЛКГЭС (1966 ж.) директоры етіп тағайындағаннан кейін 12 жылдан соң, ол Ленин орденімен марапатталды. Ал 1970 жылы В.И. Лениннің туғанына 100 жыл мерейтойына байланысты қажырлы еңбегі үшін мерейтой медалімен марапатталады. И.В. Бердус жетекшілік еткен кәсіпорын 42 жыл апатсыз жұмыс жасады.

Апатсыз жұмыс істеу жеңіл сияқты. Ал осымен қатар, 9жылдан кейін И.В. Бердус өлімінен соң 1979 жылы Тишин су қоймасының бөгетінің бұзылуы болды, ал тағы 6 жылдан кейін 10 километрлік диаметрі 325 см (3 м 25см) деривациялық ағаш құбыр желісі бұзылды және Ульбин ГЭС өз жұмысын тоқтатты.

Жіберілген апаттар үшін ЛКГЭС екі директоры және «Алтайэнерго» бас директор қызметінен алынып тасталды.

И.В. Бердус қайтыс болғаннан соң 20 жылдан кейін автоматика және телемеханика реле қорғаныс қызметінің бригада жетекшісі, одан әрі ЛКГЭС бас инженері мен өндірістік-техникалық бөлімінің бастығы В.С. Комлев 1990 жылы былай деп жазды: «И.В. Бердус барлық гидроэлектростанциялар каскадының энергетикалық жабдықтарының сенімді және апатсыз жұмысына үлкен үлесін қосты... Шекті жағдайларда өзінің жеке батылдығын көрсете отырып, ұйымдастырушылық қасиетке ие болды.

Мінезі өте қайырымды, бауырмал». И.В. Бердус қайтыс болғаннан кейін 30 жылдан аса уақыттан соң Хариузов ГЭС ғимаратында – Қазақстандағы бірінші және КСРО-дағы Волховтан кейінгі екінші –И.В. Бердус құрметіне мемориалдық тақта орнатылды. Нақ оған 1928 жылы 14 маусымда осы гидроэлектростанциясын қосу сеніп тапсырылды.

Оның өмірлік іс-әрекетінің биографиялық мәліметтері «Ресей энергетиктері» энциклопедиясына кіргізілді. Энциклопедияда энергетикалық саланың дамуына және қалыптасуына маңызды үлес қосқан мамандар туралы мәліметтер жиналған. И.В. Бердустың «Қазақстанның бірінші электростанциялары. Лениногор ГЭСкаскады» атты кітабы Ресей ұлттық кітапханасының фондында, Санкт-Петербург қаласындағы Н.А. Некрасов атындағы Қоғамдық кітапханада және Мәскеу энергетикалық институтының кітапханасында орналасқан.

Д.Е. Джакупова, А.К. Мубаракова

Басуға 20.04.2016 ж. қол қойылды. Пішімі 60х84/8.

Есептік баспа табағы 15,7. Таралымы 100 экз. Тапсырыс № 471

ҚарМТУ баспасы, 100027, Қарағанды қ., Бейбітшілік бульвары, 56