Іске асыру шеңберінде әзірленген

 
 
17 
 
болады. Дене  белсенділігі қатерлі ісіктердің алдын алуға ықпал етуі мүмкін, 
себебі,  гормондар  өндірілуінде,  иммундық  жүйені  белсендіруде,  тіндердің 
инсулинге  тұрақтылығын  төмендетуде  белгілі  бір  рольді  атқарады  (US 
Department of Health and Human Services. 2008). 
 
Диабет – сипаттамасы, себептері, алдын алу 
Сипаттамасы 
Қант  диабеті  қандағы  қант  (глюкоза)  мөлшерінің  артуымен 
сипатталады.  
Халықаралық Диабеттік Федерацияның мәліметтері бойынша, ҚР қант 
диабетіне  526 010  адам  шалдыққан,  және  олардың  жартысы  бұл  ауруға 
шалдыққандығы туралы білмейді.  
Соңғы 
жылдары 
Қазақстанда 
және 
шетелде 
диабетке 
шалдығудың 
өсу 
тенденциясы байқалуда.   
Қант 
диабетінің 
ҚЖА 
(диабетке 
шалдыққандардың 
үштен  бірінде  қандай  да  бір 
ҚЖА  дамиды),  қатерлі  ісік, 
жасқа  байланысты  ақыл-ойдың 
кемуі, 
бауырдың 
майлы 
бұзылысы, аяқтың ампутациясы,  
 
соқырлық,  бүйрек  қызметінің  бұзылысы  және  денсаулыққа  қатысты  басқа 
мәселелер  секілді  ауыр  асқынулары  бар.  Бұрын  2  типті  қант  диабеті  ересек 
халықтың  арасында  кең  таралған  болса,  бүгінде  балалар  мен 
жасөспірімдердің арасында жиі кездеседі.  
Себептері 
Диабеттің  даму  себебін  ҚЖА  және  семіздікті  туындататын  себептер 
құрайды,  атап  айтқанда,  қандағы  глюкоза  мен  инсулиннің  күрт  өзгеруін 
туындататын  тамақтану  рационы  (тәттіге  және  ұн  өнімдеріне  әуестік), 
сондай-ақ, транс-майларды көп тұтыну.  
Қандағы  глюкоза  деңгейінің  күрт  көтерілуі  салдарынан  организмге 
инсулиннің  жоғары  мөлшерін  тым  жиі  өндіруге  тура  келеді,  осының 
салдарынан  инсулиннің  тиімділігінің  әлсіреуі  орын  алуы  мүмкін.  Бұл 
инсулиннің  жоғары  мөлшері  қандағы  глюкоза  деңгейін  нормасына  дейін 
түсіре  алмағанның  өзінде  орын  алады.  Яғни,  қандағы  қант  деңгейі  жоғары 
болып  қалады,  себебі,  тіндердің  жасушалары  инсулиннің  бұйрығына 
көнбейтін  болады.  Мұндай  жағдай  инсулинге  тұрақтылық  деп  аталады 
(инсулинге  резистенттілік).  Осылайша,  қант  диабеті  дамиды,  оның  қасіретті 
салдарларын  жоғарыда  атап  өттік.  Тәтті  мен  ұн  өнімдерін  шамадан  көп 

 
 
18 
 
тұтынғанда  адам  өзінің  ұйқыбезін  әлсіретеді,  себебі,  оған  инсулиннің  мол 
мөлшерін өндіріп, күшейтілген тәртіпте жұмыс істеуге тура келеді. 
Алдын алу 
Салауатты  тамақтану  рационы,  дене  белсенділігі  –  диабеттің  алдын 
алудың негізі.  
 
 
 
Семіздік – сипаттамасы, себептері, алдын алу 
Сипаттамасы 
2014  жылы  Қазақ  тағамтану  академиясының  өткізген  зерттеулері 
Қазақстандағы  ересек  тұрғындардың  жартысынан  астамы  (15  жастан  асқан 
әйелдер мен ерлердің 52,4%) семіздікке шалдыққандығын көрсетеді.   
14 жастан асқан әр жетінші балада (Қазақстандағы балалардың 14,7%) 
артық дене салмағы (9,2%) немесе семіздік (5,5%) байқалады.   
Семіздік денеде майдың артық жинақталуымен сипатталады.   
Семіздік асқынуларымен қауіпті:  
1)  атеросклероз,  
2)  гипертония, инфаркт, инсульт,  
3)  қант диабеті (артық дене салмағы бар адамдардың диабетке шалдығу 
қаупі 6 есе көбірек),  
4)  артрит, деформациялайтын остеоартроз, омыртқа аралық дискілердің 
жарығы, 
5)  репродуктивтік қызметтің бұзылыстары,  
6)  кейбір онкологиялық аурулар.  
Осы  аурулар  тұрақты  мүгедектік  пен  мезгілінен  бұрын  болатын  өлім-
жітімнің себебі болуы мүмкін. 
Артық  дене  салмағы  мен  семіздік  өмір  жас  ұзақтығын,  шамамен,  7 
жасқа  қысқартатындығы  дәлелденген.  Семіздіктің  ауыр  түріне  шалдыққан 
адамдарда 25-35 жастағы өлім-жітімге ұшырау қалыпты салмақты адамдарға 
қарағанда 12 артық.  
Балалық  шақтағы  семіздік  –  ересек  жастағы  семіздіктің,  мезгілінен 
бұрын  болатын  өлім-жітімнің  және  мүгедектіктің  маңызды  болжамды 
факторы. 
Денеде майдың жинақталуы не үшін қажет?  
•  денеде майдың жинақталуы – организм үшін энергияның қоры, көзі.  

 
 
19 
 
•  Май тіні гормондар мен биологиялық белсенді заттектерді өндіреді,  
•  Ішкі ағзаларды механикалық зақымданудан қорғайды. 
Сондықтан,  денедегі  майдың  жинақталуының  жеткіліксіздігі  де, 
артықшылығы да денсаулыққа кері әсерін тигізеді.  
Дене  салмағы  норма  шегінде  екендігін  білу  үшін  медицинада  дене 
салмағының  индексі  (ДСИ)  енгізілген.  Оны  келесі  формула  арқылы 
есептейді: ДСИ = салмақ (кг) / (бой (м))
2
. 
 
ДСИ 
мәні 
18,5 төмен 
дене салмағының тапшылығы 
18,5 - 24,9 
дене салмағы қалыпты 
25–30 
артық дене салмағы (семіздік алды) 
30 астам 
тез арада емдеуді қажет ететін семіздік  
 
19 жасқа дейінгі балалардың салмағы ДСИ бойынша анықталмайды, ал 
Дүние жүзілік денсаулық сақтау ұйымының ұлдар мен қыздардың дене дамуы 
бойынша арнайы әзірлеген салмақ-бой-жас стандарттары кестелері бойынша 
(WHO  child  growth  standards)  анықталады.  5-19  жас  аралығындағы  балалар 
мен 
жасөспірімдерде 
балалардың 
дене 
дамуының 
Стандарттық  
көрсеткіштерінде көрсетілген медианалық мәндерінен (кестелер BMI-for-Age 
Z-score)  екі  стандарттық  ауытқудан  (SD)  асатын  ДСИ    жасқа  қатынасының 
мәні семіздікке сәйкес келеді, артық салмаққа: 1-ден 2 SD-ға дейін, қалыпты 
салмаққа: - 1 SD-дан 1 SD-ға дейін медиандық мәнінен.  
Артық  май  болуының  маңызды  көрсеткіші  –  белдің  өлшемі, 
абдоминалдық семіздіктің болуын және ҚЖА даму қаупін көрсетеді. 
 
Бел өлшемінің ҚЖА даму қаупімен байланысы  
Жынысы  Қалыпты 
шамасы 
Алаңдау аймағы 
(орташа қауіп) 
Жоғары қауіп 
(дәрігердің кеңесі 
қажет)  
Ерлер      
< 94 см      94 - 101 см     
≥ 102 см 
Әйелдер  
< 80 см      80 - 87 см     
≥ 88 см 
 
Артық  май  болуының  екінші  көрсеткіші  –  бел  өлшемінің  бөксе 
өлшеміне  қатынасы  (бел  өлшемін  (см)  бөксе  өлшеміне  (см)  бөлу  қажет). 
Ерлерде    1,0  артық  және  және  әйелдерде  0,  85  артық  болуы  абдоминалдық 
семіздікті және ҚЖА дамуының жоғары қаупін көрсетеді.