Иманбекова бибігүл илиясқызы қазақстан Республикасының ғылыми-техникалық саясаты

1. 
   Ғылыми-техникалық саясаттың дамуы еліміздің саяси-әлеуметтік, экономикалық өркендеуінің негізі. Билік пен қоғам арасында және ғылыми ортаның өзара сұхбаттық қарым-қатынас жағдайында ғана демократиялық принциптерге негізделген ғылыми-техникалық саясатты қалыптастыруға болады. Ғылыми-техникалық саясаттың өзекті мәселелері туралы республикалық деңгейде ғылыми форумдар өткізумен кешенді ғылыми-техникалық бағдарламалар қабылдаудың да мәні зор.
   
2. 
   Еліміздегі ғылыми-техникалық саланың заңнамалық негізіндегі қарама-қайшылықтар ғылыми-техникалық саясаттың дамуына едәуір кедергі келтіріп отыр. Ғылым туралы заңдағы кемшіліктер ғылыми потенциалдың осы саладағы шешуші фактор болуына толыққанды, субъектісіне айналуына бөгет жасап отыр.
   
3. 
   Қоғамда ғылыми-техникалық дамуға жаңаша көзқарас қалыптастыру керек. Ғылыми-техникалық саланы басқаруда, шешім қабылдауда ғылыми жұртшылыққа барынша мол мүмкіндіктер берілуі тиіс.
   
4. 
   Соңғы жылдарға дейін мемлекет тарапынан ғылымды қаржыландыру мардымсыз болып келді, қазіргі ғылымға бөлініп жатқан қаржының өзі бұл саланы толыққанды қамтамасыз ете алмай отыр. Осы олқылықтың орнын толтыру үшін ғылымды қаржыландырудың қосалқы механизмдерін іске қосу керек.
   
5. 
   Қазақстан Республикасындағы жүргізіліп отырған ғылыми-техникалық саясат жаһандану үрдісінің талаптары мен толыққанды үндеспей отыр, сондықтан елімізде инновациялық даму мен саяси жаңару үрдісіне сай, ғылыми-техникалық саясаттың теориялық-концептуалдық негізін жетілдіру қажет. Сондай-ақ, арнайы «ғалым мәртебесі» туралы Заң қабылдаудың да қажеттілігі зор.
   
6. 
   Ғылым - инновациялық процестің басты негізі. Елдің инновациялық дамуы, бәсекеге қабілеттілігінің артуы, қоғамның демократиялануы ғылыми-технологиялық дамумен тығыз байланысты. Осы мақсатта ғылыми-техникалық саясатты мемлекеттік саясаттың құрамдас бөлігі ретінде қарап, оны барлық аспектіде зерттеуді жетілдіру оңды болмақ.
   
7. 
   Тәуелсіз Қазақстанның ғылыми-техникалық саясатын дамыту және оның демократиялық, құқықтық жүйесін жетілдіру ісі ғылыми әлеуметпен саяси партиялардың ғылыми қоғамдастықтың, үкіметтік емес ұйымдардың біріккен іс қимылының нәтижесінде ғана жүзеге асатыны анық. Сондықтан, ғылыми қоғамдастық пен саяси билік арасында ұлттық консенсусты қалыптастыру керек.
   
8. 
   Қазақстанда ғылым мен өндірісті ұштастыру үшін технологиялық парктер мен ғылыми өндірістік орталықтардың жоғарғы оқу орындарының жанынан құрылуы мемлекет үшін тиімді. Мұндай орталықтар жоғарғы оқу орны түлектерінің жұмыспен қамтамасыз етілуіне өз ықпалын тигізеді.
   
9. 
   Ғылыми-техникалық саясаттың гуманистік бағытта дамуының маңызы ерекше. Қазіргі кезеңде әлемде қоғамдық білім, ғылым және мәдениетті дамыту гуманистік идеялар негізінде жүзеге асырылып отыр. Ғылымның жетістіктері қоғамның басты қазынасы адам игілігіне жұмсалуы басты шарт. Осы бағытта жалпы адамзатқа қауіп-қатер төндіріп отырған ғасыр дерті қатерлі ісік, туберкулез, ЖҚТҚ (СПИД) ауруларының алдын алуға және қоршаған ортаның ластануы, атмосфера тазалығы т.б. ғаламдық мәселелерді шешуге жұмсалуы тиіс. Осы мақсатта отандық ғылымда гуманистік негізде дамуға бағытталуы тиіс.
   
10. 
    Ғылыми-техникалық саясат мемлекеттік құрылымдағы сан алуан саяси-әлеуметтік, мәдени қатынастардың құрамдас бөлігі болып табылады. Себебі, бұл процесс қоғам өмірінің барлық саласымен тығыз байланыста жүзеге асырылады.
    
11. 
    ТМД ауқымында ғылымды, білімді интеграциялау процесін кеңейту маңызды мәселе. Осы елдерде ғылыми-техникалық ынтымақтастықты нығайту үшін ғылыми-инновациялық орталық қалыптастыру, осы саладағы барлық мемлекеттерге ортақ мәселелердің түйінін тарқатудың негізгі жолы.
    
12. 
    Еліміздегі ғылыми-техникалық дамудың басты басымдықтарының санатына Қазақстан үшін аса қажетті ғылыми бағыттар – экология, денсаулық сақтау, аграрлық салаларды енгізу керек. Қазақстан бүгінде ірі аграрлық мүмкіндіктерге ие ел. Дүниежүзілік рынокта астық, мақта, көптеген мал шаруашылығы өнімдерін ұсыну, өндіріс ресурстарын игеру арқылы елімізді ірі индустриалды және аграрлық мемлекетке айналдыруға толық мүмкіндік береді.
    

Сондай-ақ, дисертациялық зерттеудің негізгі мазмұны мен теориялық қағидалары И.Арабаев атындағы Қырғыз Мемлекеттік Университтетінің Жаршысында ( қоғамдық ғылымдар сериясы - № 12.2008ж) Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің хабаршысында (әлеуметтану және саяси ғылымдар сериясы), Еуразия гуманитарлық университетінің хабаршысында, Қайнар университетінің хабаршысында (саяси ғылымдар сериясы), «Саясат» (информационно аналитический журнал), «Адам әлемі» (философиялық және қоғамдық-гуманитарлық журнал), «Әл-Фараби» (философиялық-саясаттанулық және рухани-танымдық журнал.), «Ізденіс» (гуманитарлық ғылымдар сериясы), «Қазақстан жоғарғы мектебі» (Халықаралық ғылыми-педагогикалық басылым), «Ақиқат» ұлттық қоғамдық – саяси журналында жарияланды. Сол сияқты диссертациялық зерттеу жұмысының негізгі тұжырымдары мен ұстанымдары бойынша Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің халықаралық қатынастар факультетінің «Саясаттану және халықаралық қатынастар» бөлімінің студенттеріне арнайы курс оқылды.

Диссертацияның «Ғылыми-техникалық саясатты зерттеудің теориялық-әдістемелік негіздері» атты бірінші бөлімінің 1.1. «Мемлекет саясатындағы ғылыми-техникалық саясаттың орны мен рөлі» атты тақырыпшасында ғылыми-техникалық саясаттың теориялық-әдіснамалық қыры қарастырылады. Диссертацияның теориялық және әдістемелік негізін классикалық және қазіргі замандық теориялар мен саяси – әдістемелік тұжырымдар құрайды, өткен ғасыр ойшылдары Э.Кан және Л.Нуаре, Хайдеггер, К.Ясперс, А. де Токвиль, О.Шпенглер, Дж.Бернхэм, Г.Лассуэл, Т.Дай, Р.Дарендорф, К.Дойч, Х.Зиглер, Д.Истон, О.Тофлер, Д.Арон, У.Ростоу, Ф.Бэкон және т.б. еңбектері зор үлес қосты. Бұл тақырыпшада ғылыми-техникалық саясаттың дамуымен қалыптасуындағы мемлекеттің рөліне саясаттанулық талдау жасалған. Автордың пікірінше ғылыми-техникалық саясат мәселесін саяси аспектіде қарастыру, ғылым мен техниканың саясат әлеміндегі орны мен рөлін, жаңаша бағалауға, қоғамдағы ғылыми-техникалық саясаттың стратегиялық саяси мәнін анықтауға мүмкіндік береді. Мемлекет саясатындағы ғылыми-техникалық саясаттың маңыздылығын, инновациялық өркендеумен саяси жаңартуға байланысты стратегиялық саяси мәні зерттелінген. Диссертанттың пайымдауынша Қазақстан үшін ғылыми-техникалық саясатты дамыту – дағдарыстан шығудың тиімді жолдарының бірі. Ғылым мен өндірісті ұштастыру, озық технологияларды игеру жаңа жұмыс орындарын ашуға мол мүмкіндіктер туғызады. Мұның өзі саяси-әлеуметтік мәселелерді шешудің бір жолы. Сондай-ақ, бұл тақырыпшада саясат пен ғылымның, экономиканың тығыз байланыстылығы қарастырылған. Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық өркендеуі тікелей ғылыми-техникалық саясаттың дамуымен байланысты. Диссертациялық жұмыста ғылыми-техникалық саясат мемлекеттің жаңа басым бағыттарының бірі ретінде зерттеледі. Саяси-әлеуметтік, қоғамдық құрылымдағы ғылыми-техникалық саясат күрделі саяси процесс ретінде қарастырылып, оның демократиялық механизмдерінің объективті және субъективті алғышарттары талданған.

Автордың пайымдауынша ғылыми-техникалық саясат көпқырлы кешенді процесс, ол қоғамдағы барлық саяси-әлеуметтік, экономикалық үрдістерімен тығыз байланыста дамиды. Сондай-ақ, бұл тақырыпшада кеңестік кезеңдегі ғылыми-техникалық саясаттың зерттелуіне де талдау жасалынған. Автордың пайымдауынша кеңестік кезеңде ғылыми-техникалық саясат КСРО-ның жүргізген саясатының ауқымында ғана зерттелінген. Сол кездегі зерттеу еңбектерінің басым көпшілігі партияның рөлін көрсетуге тырысқан – деген тұжырым жасайды. Батыс саяси ғылымында ғылыми-техникалық саясат ерте енген танымал ұғымдардың бірі. 1777 жылы жарық көрген И.Беккманның «Технология бойынша жетекшілік немесе қолөнерді фабрикалар мен мануфактураларды тану»- деп аталатын еңбегінде, қоғамның экономикалық өркендеуі тікелей ғылым мен техниканың өзара бірлікте дамуымен байланысты – деп тұжырымдаған [42].

Ғылымды – өндіргіш күш ретінде танып, зерттеудің негізгі ХVII-XVIII ғасырға тән деп айтуға болады. Ғылым мен техниканың қоғамдық қатынастар жүйесіндегі ықпалын зерттеуге ағылшын философы, әрі саяси қайраткері Ф.Бэкон зор үлес қосты. «Жаңа Атлантида» мемлекеті туралы әйгілі еңбегінде ол қоғамның өндіргіш күштері ғылым мен техниканың көмегімен дамыған мемлекеттерді атап көрсетті. Ф.Бэкон барлық қоғамдық проблемаларды ғылымның көмегімен шешуге болады – деп түсіндіреді [43].

Диссертанттың пікірі бойынша ғылыми-техникалық саясаттың мазмұны ғылым, саясат, техника, технология, ғылыми техникалық прогресс түсініктерінің кешенді жиынтығын құрайды. Осы ұғымдардың өзара тығыз байланыста дамуы ғылыми-техникалық саясаттың толық қанды мазмұнын ашып көрсетеді. Ғылыми-техникалық саясатты қалыптастырудың негізгі принциптері: ғылыми-техникалық дамудың басым бағыттарын ұлттық мүддеге, елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының қажеттілігіне сәйкес ынталандыру және мемлекеттік қолдау ресурстарды басым ғылыми бағыттарға шоғырландыру; ғылым мен техника жөніндегі мемлекеттік тапсырыстарды конкурстық негізде қалыптастыру; саяси билікпен ғылыми жұртшылықтың өзара іс-қимылын демократияландыру, ғылыми-техникалық шығармашылықтың еркіндігін қамтамасыз ету және ғылыми қызметкерлердің қоғамдағы статусын көтеру болып табылады. Ғылыми-техникалық саясаттың негізгі мақсаты – шикізатқа бағытталған экономиканы біртіндеп технологиялық, ал технологиялықты инттелектуалдық-ақпараттық экономикаға ауыстыру және осы мақсат үшін білікті мамандар даярлау, өмірдің сапасын арттыруға бағытталған зерттеулерді дамыту, ресурстарды үнемдейтін және экологиялық жағынан таза өнімдер өндіру болып табылады.

Осы тараудың 1.3 «Қазақстандағы ғылыми-техникалық саясатты дамытудағы жаңа бағыттар (нанотехнология, биотехнология және ғарыш салалары)» атты тақырыпшасында дүниежүзілік ғылыми-техникалық саясаттың даму тенденцияларына сәйкес, Қазақстанда да ғылыми-техникалық саясатты дамытудың жаңа тенденциялары мен бағыттары қалыптасып келе жатқандығы зерттелінген. Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаевтың атап айтқанындай «әлемдік рынокта Қазақстан жоғары технологияларға ие болуы тиіс, сондықтан нақты нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік беретін ғылыми-техникалық дамудың жаңа бағыттары белгіленді. Олар биотехнологиялар, нанотехнологиялар, ғарыш саласы, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар мен көмірсутекті және тау-кен метталлургиялық өнеркәсіп үшін қажетті технологиялар».

Жаңа басым бағыттардың бірі нанотехнология саласына қысқаша тоқталатын болсақ, нанотехнология «си» өлшем жүйесінде «нано» миллиардтың бір бөлігі деген үлесті білдіреді [52].