Иманбекова бибігүл илиясқызы қазақстан Республикасының ғылыми-техникалық саясаты

23.00.02 – саяси институттар, этносаяси конфликтология, ұлттық және саяси процестер мен технологиялар

Саяси ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның
Авторефераты

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2009

Жұмыс Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің теориялық және қолданбалы саясаттану кафедрасында орындалды

Ғылыми кеңесшісі: саяси ғылымдарының докторы,

профессор

Ресми оппоненттері: саяси ғылымдарының докторы,

профессор

Нұртазина Р.А.

саяси ғылымдарының докторы

және ғылым министірлігі

Философия және саясаттану

институты.

Диссертация 2009 жылы 3 шілдеде сағат 14.00 Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетіндегі 23.00.02 – саяси институттар, этно саяси конфликтология, ұлттық және саяси процестер мен технологиялар мамандығы бойынша саяси ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертациялар қорғалатын Д 14.21.03 диссертациялық кеңесінің мәжілісінде қорғалады. Мекен жайы: 050010, Алматы қаласы, Достық даңғылы 13, конференц – зал.
Диссертациямен Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің кітапханасында (050010, Алматы қаласы, Қазбекби көшесі, 30) танысуға болады.
Автореферат 2009 жылы 3 маусымда таратылды.

Диссертациялық кеңестің

ғалым хатшысы, саяси

ғылымдарының докторы Жабина Ж.Р.

Жаһандану жағдайында ғылыми-техникалық саясат жаңа бағыт алып, үлкен маңызға ие болып келеді. Әлемдік тәжірибеде жүйелі түрде жүзеге асырылған ғылыми-техникалық саясат мемлекеттің экономикалық дамуына үлкен серпін бере алатыны дәлелденген. Осыдан ондаған жылдар бұрын кедей мемлекеттердің қатарында болған Оңтүстік Шығыс Азия елдерінің тез арада дамып кетуі бұған нақты мысал бола алады. Осы мақсатта ғылыми-техникалық саясатты зерттеу, оның дамыған елдердегі жүзеге асыру тәжірибесімен танысу Қазақстан сияқты жас ғылыми, өндірістік әлеуеті жоғары мемлекет үшін өте өзекті. Бүгінгі таңда отандық ғылыми-техникалық саясаттың мән мағынасын ашу, ғылыми-теориялық тұрғыдан зерттеу оны дамытудың нақты жолдарын көрсету аса маңызды болып отыр. Ғылыми-техникалық саясатты жаһандану үрдістерінің талаптарына сай инновациялық негізде дамыту – Қазақстанның стратегиялық басым бағыттарының бірі. Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан Республикасы әлемдік қоғамдастықтың тең құқылы мүшесі болып, жаһандық геосаясат жүйесінде өз орнын тапты. Еліміз дүниежүзінде болып жатқан үрдістерге бел шеше кірісіп, әлемнің көптеген елдерімен тұрақты саяси және экономикалық байланыс орнатып, халықаралық қоғамдық институттардың беделді мүшесіне айналды. Бүгінгі таңда Қазақстан күрделі экономикалық және саяси міндеттерді табысты шешуде басқа елдерге үлгі болатын деңгейге көтерілді. Қазақстанның бәсекеге қабілетті елдердің көшбасшылығына ұмтылуы заңды құбылыс. Өйткені, еліміздің экономикалық әлеуеті мен қоғамдағы саяси тұрақтылық, демократияның дамуы оған мүмкіндік беріп отыр. ХХІ ғасыр білімнің, ақпараттың жаңа технологияның өрістеу ғасыры. Білімнің, ғылымның бәсекеге қабілетілігі бұл күнде көптеген мемлекеттер үшін көкейкесті мәселе болып отыр. Озық ғылыми-техникалық инфрақұрылымсыз және кәсіби шеберлігі жоғары білімді кадрларсыз, жаһандану талаптарына сәйкес даму мүмкін емес. Осы мақсатта отандық ғылым мен білім беру жүйесінің алдында тұрған басты міндет – білім мен ғылымды халықаралық деңгейге көтеру.

Жаңа ғасырда адамзат аса жоғары ғылыми-технологиялық жетістіктерге қол жеткізіп отыр. Бұл жетістіктердің қоғамның дамуына халықтың әл ауқатының көтерілуіне әсері зор. Осы мақсатта Қазақстан үшінде ғылыми-техникалық саясатты дамытудың саяси стратегиялық маңызы жоғары. Қазіргі кезеңде Қазақстан әлемнің бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарынан көріну ұлттық стратегиясын жүзеге асыруға кірісті, бұл ғылыми салаға үлкен жауапкершілік жүктейді және зор білім мен күш-жігерді талап етеді. Осы міндеттерді шешу нысаналы ғылыми-техникалық саясатты қалыптастыруды қажет етеді. Осыған байланысты тікелей үкімет тарапынан ғылыми-техникалық саясаттың перспективалық бағыттарын айқындау, өнеркәсіпті дамытудың, жаңа технологиялық базасын жасау, ғылыми саланы өркендетудің нарықтық экономикаға тән жаңа тетіктерін қалыптастыру өзекті мәселелердің бірі. Ғылыми-техникалық саясат қазіргі кезеңде теориялық және қолданбалы зерттеуді қажет ететін өзекті тақырыптардың бірі. «Қазақстан 2030» стратегиясына сәйкес еліміздің технологиялық артта қалуын еңсеру үшін ғылыми-техникалық саясатты дамыту қоғамдағы кезек күттірмейтін мәселелердің бірі. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан » атты жолдауында, «Қазақстан саяси-әлеуметтік-экономикалық дамуда әлемдік стандартқа сәйкес инновациялық негізде дамуы тиіс. Білім экономикасына өту адамзат дамуының жаңа кезеңі, осы өркениет көшіне ілесу үшін елімізде инновациялық дамуды жеделдету, маңызды стратегиялық міндеттердің бірі»- деп атап көрсетілген [1].

Қазақстанның бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарынан көрінуі күрделі де ауқымды міндет. Ол ғылыми жетістіктермен ізденістердің инновациялық дамудың арқасында ғана жүзеге асырылады. Инновациялық ғылымды дамыту туралы Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2006 жылы Еуразия университетінің студенттеріне оқыған дәрісінде «Ғылыммен білімді ұштастырғанда ғана келер ұрпақтың кемел тағдырын жасай аламыз. Еркін елдің ертеңі-кемел біліммен ғылымда екенін»-баса атап көрсетті [2]. Инновациялық және технологиялық серпіліс үшін, еліміздің ғылыми-техникалық әлеуетін жұмылдыру, ғылымның басым бағыттарын дамыту жолындағы ресурстарды шоғырландыру, оның жетістіктерін өндіріске белсенді енгізу инновациялық дамудың негізгі көзі. Еліміз өзінің даму жолын айқындаған бүгінгі жағдайда ғылыммен техниканың саяси-әлеуметтік-экономикалық дамудағы маңыздылығына ғылыми тұрғыдан объективті түрде баға беру қоғамдық қажеттілік. Елімізде инновациялық-технологиялық кеңістікті қалыптастыру мақсатында отандық ғылымға басым мүмкіндіктер беріліп, ғылыми жаңалықтардың өндіріске енгізілуін қамтамасыз ететін орталықтарды құрудың да стратегиялық маңыздылығы зор. Қазақстанның болашақтағы даму бағытын айқындайтын маңызды факторлардың бірі - ғылыми-техникалық саясаттың дұрыс әрі нәтижелі жүргізілуі болып отыр. Соңғы жылдары елімізде ғылыми-техникалық салаға мемлекет тарапынан көңіл бөлініп басқару құрылымында біршама өзгерістер болды: Жоғары ғылыми-техникалық комиссия ЖҒТК (ВНТК) құрылды, оны Премьер-Министр басқаратын болды. Дүниежүзілік ғылымның даму тенденцияларына сәйкес Республиканың ғылыми-техникалық дамуының перспективалық басым бағыттары белгіленді (1-кесте). Олар: биотехнология, нанотехнология, ғарышты игеру, көмірсутекті және тау-кен металлургиялық өнеркәсіп үшін қажетті технологиялар, ақпараттық коммуникациялық технологиялар. Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министірлігі жанынан негізгі және қолданбалы ғылымдар саласында жүргізіліп жатқан тәжірибелерді тікелей қадағалап отыратын, тұтастай алғанда ғылыми жетістіктердің өрісін реттейтін құзырлы орган – Ғылым Комитеті құрылды. Ғылыми ізденістерді қолдауға арналған Ғылым Қоры қалыптасты. Жоғары ғылыми-техникалық комиссия жанынан ғылым дамуының әлемдік тәжірибесін сараптау үшін Халықаралық Сараптамалық Кеңес құрылды (2-кесте) [3]. Оның құрамына отандық және шетелдік ғалымдар кірді. Қазақстанда ғылыми-техникалық дамуды жеделдету мақсатында инновациялық экономиканы қалыптастырудың нақты қадамдары жасалды. Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылдарға арналған индустриалдық-инновациялық даму стратегиясы, Қазақстан ғылымын дамытудың 2007-2012 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы қабылданды. Қазақстандағы ғылыми-техникалық саясатты дамыту мәселесі қазіргі кезеңдегі қоғамдағы өзекті мәселелердің бірі. Осы мақсатта бұл тақырыпты зерттеудің саяси-теориялық, қолданыстық маңыздылығы жоғары.

Жаһандану жағдайындағы саяси әлеуметтік жаңартулардың ғылым мен білімге тигізген әсерін, осы үрдіс ауқымында ғылым мен білімді модернизациялау мәселелерін зерттеген Т.С.Садықов [11], А.Ш.Ишмухамедов [12], Р.А.Нұртазина [13], А.А.Нұрмағамбетов [14], Д.Б.Қыдырбекұлы [15], А.А.Акишев [16] еңбектерін айтуға болады. Сондай-ақ Қазақстанда ғылыми-техникалық саясатты дамытудағы ұлттық ерекшеліктердің ықпалын көрсеткен М.Б.Тәтімов [17], С.М.Борбасов [18], Н.В.Романова [19], Ә.Н.Жүнісов [20], Б.Н.Нарбаев [21] еңбектерінің орны ерекше. Ғылыми-техникалық саясатты дамытудағы маңызды факторлар болып табылатын жастар саясаты мен саяси-әлеуметтік мәселелерді және саяси элитаның орны мен рөлін зерттеген Ж.Қ.Симтиков [22], Н.Ә.Абуева [23], Т.К.Әуелғазина [24] еңбектерінің де маңызы зор. Азаматтық қоғамның қалыптасуы мен демократиялық даму үрдістерінің ғылыми-техникалық саясатты дамытуға әсерімен саяси жаңартудың ғылым мен білімді өркендетуге тигізген ықпалын зерттеген ғалымдар Р.Б.Әбсаттаров [25], Ғ.Н.Иренов [26], Қ.Ж. Нұғманова [27], Г.Р. Нұрымбетова [28] зерттеулерінің де маңызы жоғары. Ғылыми-техникалық саясаттың маңызды қырларының бірі қоршаған орта мен экология мәселелерін зерттеген Ә.Ө.Рахимова [29] еңбектері де құнды. Отандық белгілі ғалымдар А.Н. Нысанбаев [30], Ғ.Е.Есім [31], К.Н.Бұрханов [32], Р.К.Қадыржанов [33], С.Е.Нұрмұратов [34] еңбектерінің Қазақстан қоғамындағы саяси-әлеуметтік мәселелердің жаһандану үрдістерімен тығыз байланыста қарастырып осы процестердің дамуын инновациялық негізге бағыттауға қосар үлесі ерекше. Сондай-ақ, осы тақырыпты зерттеуде айтарлықтай көмек көрсеткен, ғылыми-техникалық саясаттың экономикалық қырын қарастырып жүрген экономист-ғалымдар А.Қошанов [35], О.Сәбден [36], Ф.Днишев [37], К.Қажымұрат [38], М.Жұрынов [39] зерттеулері де құнды болып табылады. Қазіргі кезеңдегі ғылыми-техникалық даму динамикасындағы статистикалық көрсеткіштерді анықтап отырған Ұлттық ғылыми-техникалық ақпарат орталығының мәліметтерімен Е.З. Сулейменов [40], Ю.Г. Кульевская [41] еңбектерінің де орны ерекше. Қазақстан Республикасының ғылыми-техникалық саясатын зерттеу негізінен Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру, тұрмыс деңгейін көтеру, ел экономикасын өркендетудің нақты мүмкіндіктерін айқындау талаптарынан туындап отыр. Бұл зерттеуіміз ғылыми-техникалық саясат тақырыбындағы саяси ғылым тұрғысынан зерттеліп отырған алғашқы еңбек.

• 
  саяси институттар мен процестер жүйесіндегі ғылыми-техникалық саясаттың алатын орнын айқындау;
  
• 
  тәуелсіз Қазақстан жағдайындағы ғылыми-техникалық саясатты дамытудағы жаңа құрылымдық өзгерістердің мәнін ашу;
  
• 
  әлемдік ғылымның даму тенденцияларына сәйкес, Қазақстандағы ғылыми-техникалық дамудың жаңа бағыттарының (биотехнология, нанотехнология, ғарышты игеру салаларының) саяси стратегиялық мәнін ашып көрсету;
  
• 
  кеңестік кезеңдегі ғылыми-техникалық саясаттың саяси-әлеуметтік сипатын ашып көрсету;
  
• 
  адамзат үшін ғылымды дамытудың гуманистік сипат алуының маңыздылығын айқындау, ғылымның жетістіктерін тек бейбіт мақсатқа, тіршілікке қауіп төндіріп отырған ғаламдық мәселелерді шешуге жұмсау қажеттілігін айқындау;
  
• 
  саяси партиялар мен азаматтық қоғам институттарының ғылыми-техникалық саясатты жүзеге асырудағы рөлін зерттеу;
  
• 
  ғылыми-техникалық саясаттың теориялық негіздеріне, мәні мен мазмұнына, оның қалыптасу жолдарына сараптама жасау;
  
• 
  салыстырмалы саяси және тарихи тәсілдерді қолдана отырып, әлемдік тәжірибедегі ғылыми-техникалық саясатты жүзеге асыру жолдарын және оның Қазақстан үшін тәжірибелік маңызын айқындау;
  
• 
  индустриалдық-инновациялық өркендеудегі ғылыми-техникалық саясатты дамытудың стратегиялық маңыздылығын ашып көрсету.
  

- «ғылыми-техникалық саясат» ұғымына авторлық анықтама берілген, индустриалдық-инновациялық даму сатысындағы Қазақстан үшін ғылыми-техникалық саясатты дамытудың стратегиялық маңыздылығы айқындалды;

- отандық саяси ғылымда алғаш рет ғылыми-техникалық саясат күрделі саяси процесс ретінде қарастырылды;

- ғылыми-техникалық саясат түсінігі және оның саяси ғылымдағы зерттелуі бойынша көзқарастар талданып, жүйеленді;

- ғылыми-техникалық саясаттың мәні мен мазмұны анықталынып, саяси-әлеуметтік процестегі орны мен рөлі талданып, ашып көрсетілді;

- кеңестік тоталитарлық қоғам тұсындағы ғылыми-техникалық саясаттың қайшылықты тұстары анықталынып, сарапталды;

- ғылыми-техникалық саясаттың дүниежүзілік ғылымның даму тенденцияларына сәйкес гуманистік сипат алып отырғандығы анықталды;

- ғылыми-техникалық саясатты дамытудың әлемдік саяси тәжірибесіне талдау жасалынып, оның Қазақстан үшін маңыздылығы көрсетілді;

- Қазақстанда ғылым мен өндірісті ұштастыру мақсатында технологиялық парктер мен инновациялық орталықтар құру арқылы технологиялық кеңістікті қалыптастырудың қажеттілігі дәлелденді;

- Қазақстандағы ғылыми-техникалық дамудың жаңа бағыттарының (нанотехнология, биотехнология, ғарышты игеру салаларының ) қалыптасқандығы дәлелденді;

- сараптау негізінде Қазақстанда ғылыми-техникалық саланы басқаруда жаңа құрылымдық өзгерістер анықталынып, ЖҒТК (ВНТК), Ғылым Қоры, Ғылым Комитеті, Халықаралық Сараптау Кеңесі құрылғандығы дәлелденді;

- ғылыми потенциал-ғылыми-техникалық саясатты дамытудағы шешуші фактор ретінде қарастырылып, мемлекет тарапынан материалдық, қаржылық қамтамасыз етудің қажеттілігі дәлелденді;

- Қазақстанның бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарынан көрінуіндегі ғылыми-техникалық дамудың басты рөлі айқындалған.

Зерттеудің теориялық-әдістемелік негіздері. Диссертациялық зерттеу барысында Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың еңбектері, Қазақстан халқына жолдаулары, «Қазақстан-2030» стратегиясы, Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылдарға арналған индустриалдық-инновациялық даму стратегиясы, Республика Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2006 жылғы Еуразия ұлттық университетінің студенттеріне оқыған дәрісі, 2007 жылғы жас ғалымдармен кездесуінде сөйлеген сөзі, Ұлттық ғылым академиясының 60 жылдық мерей тойында сөйлеген сөзі, Қазақстан Республикасының заңдары мен құқықтық актілері, Қазақстан даму институтының зерттеу нәтижелері мен мәліметтері, Қазақстандық саяси партиялары мен қоғамдық қозғалыстардың құжаттары, бағдарламалары, ғылыми-энциклопедиялық және қоғамдық саяси анықтама сөздіктер, зерттеу тақырыбына байланысты Қазақстандық және шетелдік авторлардың іргелі ғылыми еңбектері, әр түрлі мерзімдік басылымдар мен арнайы әдебиеттер пайдаланылып, оларға талдау жасалынды. Сондай-ақ, диссертацияда Қазақстан Республикасының Ғылыми және ғылыми-техникалық саясатының тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасының ғылымын дамытудың 2007-2012 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы қолданылды.

Өркениетті және индустриалды елдердегі ғылыми-техникалық саясатты дамытудың жолдары мен бағыттарын анықтау контент-анализ негізінде талданды.