Ылым тарихы мен философиясы

 
 
164 
Нағыз  нысан  «рухтардың»  арақатынасы  мен  өзара  әрекеті  болып 
табылады». 
Гуманитарлық танымның жаратылыстанудан өзгешеліктері мәселесі 
бойынша,  Бахтин  гуманитарлық  ғылымдар  бірегей  жеке  нысандарды 
зерттейді деп санайды; әрбір мәтін (пікір ретінде) жеке, бірден-бір және 
қайталанбас  болып  табылады  және  оның  артықшылығы  да  осында;  ол 
(өзінің еркін ядросында) не каузалдық түсінікке, не ғылыми көріністерге 
жол бермейді.  
Бахтин  гуманитарлық  ғылым  мен  жаратылыстану  ғылымының 
қайшылығынан  бірден  бас  тарта  отыра,  олардың  өзгешеліктерін  нақты 
көрсетіп береді: егер де жаратылыстану ғылымдарында «теңестіру нысан 
болып  табылса»,  онда  гуманитарлық  ғылымдарды  нақтылық  «бөтеннің 
өзгейлігін  оны  өзіндік  қылмай-ақ  жеңу  (әртүрлі  ауыстырулар, 
модернизация, бөтенді танымау және т.б.)» болып табылады. 
Бахтин  семиотикалық  бағыттың  көптеген  өкілдеріне  әсер  еткен 
диалог  тұжырымдамасының  (теориясының)  ең  атақты  авторы  болды; 
Бахтиннің  пікірі  бойынша,  өзара  әрекет  амалының  өзі  диалог  болып 
табылады;  кез  келген  мәдениет  әлемімен  түйісудің  өзі  «сұрау  мен 
әңгіме», диалог; түсінісу екі сана кездескен жерде пайда болады; түсінісу 
басқа  бір  түсінуші  сана  болған  жағдайда  ғана  бола  алады.  Диалог 
семиотикалық  тұрғыда  түсінілетін  мәтін  арқылы  ашылады;  Бахтиннің 
ойынша,  диалог  мәтінге  қарағанда  алғашқы;  мәтін  сөйлесудің  өнімі 
ретінде жүреді; диалог мәтін өндірудің механизмі болып шығады; бахтин 
мәтіннің  диалог  репликасынан  шығатындығын  көрсетуге  тырысады. 
Бұдан  әлеуметтік  танымның  диалогтік  құбылысы  танылушы  әлеміне 
енетін – басқа субъектіні көрсететін түсінік пен түсіну процедурасында 
толық  көрінеді;  түсіну  процедурасы  бірмезгілде  және  өзін  өзі  түсіну 
болып  табылады;  белгілі  бір  формада  диалог  мәтін  және  мәдениет 
түрінде де мүмкін. 
Негізінде әлеуметтік таным әлеуметтік үрдістер мен құбылыстардың 
бағасымен  байланысты;  әлеуметтік  таным  танушының  сапасына 
қатысты: дүниетанымы, мақсаты, қызығушылықтары, уәждері, белгілері 
және  т.б.    Әлеуметтік  танымның  жаратылыстану  ғылымының  танымы 
сияқты  тарихи  негіздемесі  бар,  бірақ  соңғы  әлеуметтік  танымға 
қарағанда  өзінің  субъект-субъектілік  табиғатының  арқасында  неғұрлым 
нақты  әрі  көпфакторлы,  адамгершілік,  саясат,  дін,  құқық,  экономика, 
өнер және т.б. салалардағы кез келген өзгерістерге әрекет жасайды, яғни 
«әлеуметтік сала» түсінігіне кіретіндердің барлығы әрекетке лайық.  
Әлеуметтік  таным  жаратылыстану  ғылымдары  саласымен 
салыстырғанда  көбінесе  суреттеуші  сипатқа  ие  болады;  нәтижесінде 
осыдан туындайтын теориялар  жаратылыстану  ғылымы теорияларымен 
салыстырғанда  ерекше  құбылыс.  Ашылатын  қоғамдық  заңдардың 

 
 
165 
өзгешеліктері  жалпы  мойындалған  парадигмалардың  жоқ  болуымен 
анықталады,  ол  танушы  субъектінің  көзқарасына    теоретикалық 
сөйлесудің эмпирикалық базасының көпқылылығымен байланысты және 
нәтижесінде  сол  теориялық  құрылымдардың  өзінің  көпқылылығымен 
түсіндіріледі. 
Шындығына келгенде адами субъектілік әлемді суреттеуге екі типті 
белгі  арқылы  жетуге  болады:  қайталанушылықтық  жалпы  әлеуметтік 
критерилеріне  жауап  беретін  –  мәдени-тарихи  үрдіс  және 
экзистенциялдық  заңдармен  жеке тұлға  мінезін  ғылыми-психологиялық 
сараптау  арқылы  берілетін  қоғамтанушылық;  осы  белгілердің  біркелкі 
болмауы олардың материясы құндылықты-мағыналық, уәждік мағынасы 
қатты детерминацияланбағандығымен айқындалады. 
Гуманитарлық сараптама тілдік мазмұнға – меңгеріліп отырған пән 
бойынша  танымдық  қызметті  іске  асыруға  мүмкіндік  беретін  арнайы 
түсініктерге,  терминдерге  ие:  диалогтілік,  полифониялық,  бейнелілік, 
типологиялық,  құрылымдық,  генетикалық  байланыс.  Ал  гуманитарлық 
материал  жекелендірілген,  «әлсіз  құрылымданған»,  типологияланған, 
сондықтан  оның  унификациясы,  категоризациясы,  артикуляциясы 
қиынға соғады. 
 Гуманитарлық  білімнің  теоретикалық  базисінің  рөлі  айтарлықтай 
салмақты,  маңызды:  ол  толығымен  монополияны  генерализациялауға 
идеяларды,  теорияларды  меңгереді;  гуманитарлық  ғылымдарға  басқа 
ғылымдардан  бір  құрамға  біріктірілген  іргелі  теориялық  идеялар 
гуманитарлық 
материалдың 
(натурализмнің, 
биологизмнің, 
экономизмнің тұрпайылық, объектілік белгілері) теориялануына қатысты 
болмады;  
Гуманитарлық 
салада 
маңызды, 
қажетті, 
қайталанатын, 
инвариантты, заңға сәйкес байланыстар және қатынастар; инварианттар 
гуманитаристика  саласында  орын  алады.  Гуманитаристика  заттық-
натуралистік байланыстар емес, құндылықты-мағыналықта әрекет етеді; 
гуманитарлық нысан «табиғаттан тыс». 
Гуманитарлық 
білімде 
модернизация 
мен 
архаизацияның 
сараптаманың  тереңдігі  мен  ақиқатына  кепілдік  беретін  мүмкіндіктерді 
теріске  шығаратын  историзмнің,  нақтылықтың,  жан-жақтылықтың, 
шынайылықтың 
талаптары 
ескеріледі. 
Онда 
жекелендіру, 
персонификация, идеографизация субъективизациямен теңеспейді.  
Гуманитарлық  бiлiм  гуманитарлық  материалды  объективтi-
логикалық өлшеумен жұмыс iстейдi, қажет жағдайда оның субъективтік-
психологиялық  өлшемін  де  қалпына  келтіреді.  Ол  мәдени-тарихи  
әлеуметтiк  тәжiрибемен  куәландырылатын  жалпылау  мағынасымен 
байланысты.  Онда  ғылымдарға  тән  дәлдiк  болмайды;  соңғысы 

 
 
166 
онтологиялық  (пәндiк)    шартталған  және  гносеология  (концептуалды) 
себептерге негізделген. 
Диалогтілік  субъекттiң  жауапты  белсендiлiгiмен  анықталады; 
гуманитарлық танымдық акт - екi әлемдердiң кездесуi, екi авторлық және 
рецепиент  -  акцепторского;  басты  ерекшелiк  соңғы  творчестволық  мән, 
оны  екiншi автор  сияқты таңырлық қатынасқа қосылған;  гуманитарлық 
таныстыруды өнiмі – бiрiккен шығармашылық, бірігіп қайғыру, бірлесе 
қызмет істеу, біріккен бiлiм. 
Гуманитарлық  бiлiм  символикалық  (бейнелi);  рационалдылық, 
(интерпретация  және  концептуалдылық)  ұғымға  жақындатылады,  бiрақ 
оларға  өтпейдi;  мағына  басқа  мағыналардың  негiзiнде  ашылады, 
интерпретатордың субъектiнен тәуелдi болады, не алгоритмдеудi мүмкiн 
емес iстейдi, формализация мағыналар. 
Диалогиялық  бiлiм  бiрмәндi  мағыналарды  бiлмейдi;  мәдени-жеке 
онтологияның  тiкелей  байлануы  гуманитаристиканың  пәндiк    негiзімен 
ретінде  жүредi;  гуманитарлық  бiлiмнің  иррационалды  бірегейлік  тезисi 
(материал) жасанды көрiнедi. 
Әлеуметтiк-гуманитарлық  субъект  ерекшелiктерi  туралы  танымдар 
бiрнеше сатыларда бар: 
а) жағдайындағы әлеуметтiк әлемнiң механизмі қандай;     
б)  субъект-индивидтің  қандай  ішкі  қасиеттері  болуы  керек  (жеке-
әлеуметтiк танының iшкi детерминациясы); 
в)  сыртқы  ортаның  оны  танушы  субъект-индевидке  және  оның 
танымы нәжесіне әрекеті қандай. 
Жалпы 
алғанда 
зерттеушiлік-танымдық 
процедура 
келесi 
кезеңдерден  тұрады:  мәселенiң  қойылуы,  дамыту,  шешiм  мәселеден 
шыққан  нәтиже;  әлеуметтiк-гуманитарлық  пәндердегі  танымдық  үрдіс 
күнделiктi бiлiммен жүктелген, ол тек қана формализацияланған ғылыми 
процедура емес, одан да кеңiрек үрдіс. 
Конвергенция 
ұғымы 
әлеуметтік-гуманитарлық 
бiлiм 
ұйымдастыруға 
лайықты, 
жаратылыстану 
және 
әлеуметтік-
гуманитарлық ғылымның өзара жақындасу, өзара әрекеттесу, өзара енуін 
білдіреді;  ғылыми  бiлiмнiң  бұл  екi  салаларының  конвергенциясының 
идеясы  жақын  болады,  гуманитарлықтағы  сәйкес  және  қарсы 
көзқарастар табиғи ғылымдардан алшақ бар болады.  
Жаратылыстану  және  әлеуметтiк-гуманитарлық  ғылымдардың 
конвергенцияларында екi бағытты ерекшелеуге болады: 
1. Жаратылыстану ғылымдарының әлеуметтiк-гуманитарлыққа енуi; 
2. Жаратылыстану және техникалық ғылымдардың гуманитариза-
циясы.