Ылым тарихы мен философиясы

 
 
146 
7.2  Адам және Әлем. 
 Антроптық ұстаным
 
ұшырасады.  Келесідей  мәселелер  талқылануда:  уақыттың  нақты 
моментін  бөлу  негіздері,  оның  бағыттылығы,  анизотроптығы,  қайта 
оралмаушылығы, 
әмбебаптылығы 
т.б. 
Күрделі 
жүйелердегі 
(биологиялық, физикалық, әлеуметтік) уақыт ерекшелігі аз жетілген.  
    Әлем  моделін  жасауда  зор  рөл  атқаратын  тұрақтылар  – 
гравитациялық  тұрақтылық,  Планк  тұрақтысы,  жарық  жылдамдығы, 
материяның  орташа  тығыздығы,  кеңістік-уақытты  өлшеу  саны.  Осы 
тұрақтыларды  зерттей  келе,  космологтар  мынандай  қорытынды 
жасады:  бұл  константалардың  басқаша  мәнінде  әлемде  материяның 
күрделі түрлері тұрмақ, тіршілік, ақыл-ойдың болуы мүмкін емес. 
 
ХХ  ғ.-дың  басында  ғалымдар 
дүниенің  өлшемдерін  зерттей  келе, 
үлкен сандарды (мысалы, 10
20 
, 10
100  
т.б.)  ашты,  бұлар  қазіргі  физика  тұрғысында  «өлшеусіз»  болып 
көрінді.  Ешқандай  математикалық  теорияда  мұндай  үлкен  сандар 
шешім  ретінде  көрінген  емес.  Үлкен  сандар  мәселесінің  әдемі  шешімін 
ағылшын  физигі,  квантты  физиканың  негізін  салушылардың  бірі 
П.Дирак  ұсынды.  Ол  барлық  үлкен  сандарды  космологиялық  уақытпен 
байланыстырды,  Дирак  пікірінше,  барлық  үлкен  сандар  Әлемнің  өмір 
сүру уақытымен анықталады, әрі сонымен бірлесе өзгеріске ұшырайды. 
Дирактың гипотезасы антроптық бағдарламаның жасалу көзіне айналды. 
1960  ж.-ры  ол  ғылыми  қауымдастықта  қызу  талқыланды.  Дирактың 
үлкен  сандар  мен  космологиялық  уақыт  арасындағы  тәуелділік 
мәселесіне әйгілі американдық физик Р.Дикке назар аударды. 
     1961  жылы  Дикке  мынандай  сауал  қояды:  біздің  дәл  осы  дәуірде 
өмір  сүруіміздің  себебі  бар  ма,  әлде  бұл  кездейсоқтық  па?  Мұнда 
адамның бақылаушы ретіндегі мәселесі анық көрінеді, және физикалық 
дүниенің 
құрылымы 
адамның 
тіршілік 
ету 
фактісімен 
байланыстырылады.    Біз  белгілі  бір  сипаттағы  үрдістердің  куәсіміз, 
өйткені басқа сипаттағы үрдістер куәларсыз өтеді.  
     Күшті  антроптық  ұстаным  (АҰ)  анағұрлым  мазмұнды  (әрі 
тартысты)  болып  келеді,  оны  жақтаушылар  дәстүрлі  түсініктерден  бас 
тартып,  бейклассикалық  физика  ұстанымдарымен  сәйкес  принциптерге 
ғана  сүйенді.  Кванттық  механика  бойынша,  нысанның  қасиеттері  оны 
өлшеген  сәтке  дейін  болмайды.  Бақылаушы  мұнда  Әлем  дамуы 
барысында жүзеге асырылатын мақсат деп қаралады. Күшті АҰ мазмұны 
жағынан  теологиялық  және  телеологиялық  идеяларға  жақын.  Ондағы 
философиялық,  дүниетанымдық  және  физикалық  дәлелдер  бір-бірімен 
жымдасып кеткен, оларды тек шартты түрде ғана бөлуге болады. 
     Күшті  АҰ.-ң  өкілі  американдық  космолог  –  Ф.Хойл.  Жердегі 
тіршілікте  шешуші рөлге ие көміртегі туралы ой оған қызық  жағдайды 

 
 
147 
түсінуге  көмектесті.  Көміртегі  ядросы  жұлдыздарда  үш  гелий 
ядроларының  соқтығысуынан  синтезделеді  екен.  Хойл  келесідей 
қорытынды  жасады:  осындай  және  басқа  да  кездейсоқ  жағдайлардың 
болуы  табиғатта  соқыр  күштің  жоқтығы,  қайта  «асыра-интеллект»  бар 
екені рас.  
    «Қатысу  прнципі»  -  күшті  АҰ-ң  модификациясы  болып  табылады. 
Оны  тапқан  белгілі  американ  космологы  Дж.Уилердің  ойынша, 
бақылаушысыз  Әлем  ешкімге  керек  емес.  Әлем  өзіне  бақылау 
орнатылғаннан соң ғана тіршілік етуге кіріседі, оған дейін тек виртуалды 
күй кешеді. 
     Финалистік  АҰ-ды  ағылшын  физиктері  Дж.  Барроу  мен  Ф.Типлер 
ұсынды. Бұл ұстаным бойынша, бақылаушыларды тудыру  және қолдау 
мақсатында жаратылған Әлем ғана бар. Бұл ұстаным космологияға мес, 
хрситиандық  догматикаға  сүйенген  философиялық-дүниетанымдық 
ойлар негізінде пайда болған жалғыз принцип. 
    Финалистік АҰ-ға енген тұжырымдамалық конструкциялар: 
-  тұйықтық  принципі,  яғни  әлемнің  кеңістіктік  шектеулігі, 
эволюцияның  соңғы  нүктесінде  барлық  оқиғалардың  сызықтары 
қиысады; 
-  әлемдегі    генерирленген  ақпарат  гипотезасы  бойынша,  асыра 
күрделі бағдарламаларды жүзеге асыратын компьютерлерді шығару. 
Финалистік АҰ-ң болжаған әлемнің жабық моделі типін таңдауға еш 
ғылыми  негіздер  жоқ.    Финалисттік  АҰ-ды  ғылыми  принцип  сияқты 
емес,  адамзат  дамуының  алыс  перспективаларының  болжамы  деп 
қарағанымыз  жөн.  Өзінің  әлеуметтік-мәдени  бастаулары  мен  оны 
растайтын  ғылыми  дәлелдерінің  жоқтығына  қарамастан,  финалисттік 
АҰ-ды эвристикалық деуге негіз бар. Ол ескі идеялар мәнін өршітумен 
қатар,  жаңа  мәндерді  шығарады.  Постклассикалық  ғылым  рухына  сай, 
ғылыми  білім  құрылымына  ол  адами  өлшемді  енгізді.  Әрине,  бұл 
болашаққа  деген  философиялық-дүниетанымдық  болжам  ғана,  оның 
космологиялық  тексеру  әдістері  түсініксіз,  тіпті  мүлде  жоқ  болуы 
мүмкін.  Бірақ  кейін  финалисттік  АҰ  когнитивті  жоспардың  нақты 
зертеулеріне негіз болуы ықтимал. Космологиялық мәліметтер олардың 
интерпретациялау  мүмкіндіктерімен  толыққандағы  АҰ-ң  күрделі 
құрылымын  зерттеу  философияның  ғылымға  әсерін  тереңінен  түсінуге 
мүмкіндік береді. 
Сонымен, ХХ ғ. соңы мен ХХІ ғ.-ң басындағы космологияда өмір мен 
сана кездейсоқ  және эфемерлі феномендер  емес, әлемнің онтологиялық 
орталығын  құраушы  ретінде  көрінеді.  Бұл  көзқарастардың  адамның 
ғарыштық  болашағындағы  орны  қандай  болары  белгісіз.  Бірақ  бүгінгі 
күннің  өзінде  космологияның  жаратылыстық,  техникалық  таныммен 

 
 
148 
ғана  емес,  әлеуметтік-гумнитарлық  таныммен  де  байланыстылығы 
күшейгенін көріп отырмыз.
 
 
Сұрақтар мен тапсырмалар 
1.  Коммуникацияның негізгі типтері. 
2.  Ғылыми мамандықтың негізгі сипаттамалары. 
3.  Ғылыми жаңалықты ашудағы ғылым тарихының орны. 
4.  Жаратылыстану методологиясының ХХ ғасырдағы эволюциясы.  
5.  Ғылым  және  ғылым  тарихындағы    жалпы  және  арнаулы 
салыстырмалы теорияның мәні. 
6.  Қазіргі  ғылым  және  ғылым  философиясындағы  пәнаралық  синтез 
статусы. 
7.  Синергетика- дүние картинасы: методология және танымдық үрдіс. 
8.  Ақпараттық дәуірдегі ғылыми білімнің эволюциясы. 
9.  Ғылым  философиясы  мен  эпистемологиясының  қазіргі  кездегі 
даму үрдісі. 
10.  Кванттық  релятивистік  теорияның  қазіргі  ғылым  үшін 
методологиялық және дүниекөзқарастық мәні. 
11.  Дүниенің  физикалық  картинасы,  қазіргі  мәні  және  ғылыми 
маңызы.