f 12 ,L > _2  г/*бір-  і

мұндағы 
т х
және 
т<і
— шар массалары, 
г
— олардың 
центрінің ара қашықтығы, Гігоір. — бірінші шардың цен- 
трінен екіншісінің ценгріне дейінгі бағыты болатын бір- 
лік вектор. Сонымен, шарлар материялық нүктелер 
ретіне өз ара әсерлеседі, ал олардың массалары шар мас- 
саларына тең және олардың центрлерінде орналасқан.
Егер денелердің біреуі радиусы 
R
өте зор шар (мы- 
салы, жер шары) ретінде берілсе, ал екіншісі шар бол- 
маса да, өлшемі /?-ден әлдеқайда кем, бірақ шар бетіне 
жақын жатқан дене болса, онда олардың өз ара эсер 
етуі 
(46.5) формуласымен сипатталады, мұнда г-дің 
орнына шар радиусын алу қажет (екінші денеден шар- 
дың бетіне дейінгі қашықтықты, сондай-ақ екінші дене- 
нің өлшемін 
R
-мен салыстырғанда елемеуге болады).
(46.1) 
тендеуіндегі 
у
пропорционалдық коэффициент! 
де Ныотонның екінші заңының теңдеуіндегі пропорцио-* 
налдық коэффициент сияқты алу орынды болады (яғни 
оны күшті өлшеу бірлігін таңдап алу есесінен бірге тең 
деп алу керек), өйткені бұл жағдайда әр түрлі физика- 
лык. құбылыстарды қарастырғанда бір шаманың — күш- 
тің әр түрлі өлшеу бірліктерін пайдалануға тура келер 
еді. Егер де (46.1) формуласына енетін шамаларды өл- 
шеу үшін бұрын тағайындалған бірліктерді пайдалана- 
тын болсақ, онда 
у
гравитациялық тұрақты (сандық мә- 
ні тәжірибе жолымен тағайындалуға тиісті) өлшемі бар 
шама болып шығады. (46.1) формуласына сәйкес ү-ның 
өлшемділігі мынаған тең:
М
\ / ) { г Ц ____ Т2 L
L'-l 
[m2] 
М2
МП L*M -1 Т
ү-ныц сандық мәні, массалары белгілі денедердің бір- 
біріне тартылатын күшін өлшеу жолымен анықталған. 
Осындай өлшеу кезінде көп қиыншылықтар кездеседі, 
өйткені массалары тікелей өлшенетіц денелер үшін 
тартылыс күштері өте-мөте аз болып шығады. Мысалы, 
әрқайсысының массасы 100 
кг,
бір-бірінен қашықтығы 
1 
м
болатын еқі дене бір-біріне шамамен 10~6 
н,
яғни 
шамамен 10—4 
Г
күшпен өз ара эсер етеді.
ү тұрақтысының мәнін анықтау үшін ең алғаш ойда- 
ғыдай өлшеу жүргізген Кавендиш (1798 ж.) болды. Ол 
күшті өлшеу үшін өте сезгіш иірілмелі таразы әдісін қол- 
данды (130-сурет) Жеңіл күйентенің ұштарына бекітіл- 
ген екі қорғасын шар 
m
(эрқайсысының массасы 729 
г)
183

симметриялы орналастырылған 
М
шарларыныц (әрқай- 
сысының массасы 158 
кг)
жанына қойылған. Күйенте 
серпімді жіпке асып қойылған, шарлардың бір-біріне 
тартылу күшін осы жіптің бұралуы арқылы өлшеуге бо- 
лады. Жіптің жоғарғы ұшы орнату бүркеншігіне бекі- 
тілген, ал осы бүркеншікті бұру арқылы 
т
және 
М
шар-
ларының ара қашықтығын өзгер- 
туге болады. Әр түрлі әдістермен 
анықталғандардың ішінде ү-ның 
анағұрлым нақтылы мәнін мына- 
дай деп есептейді:
ү = 6,670- 10_п 
м3/кг-сек2.
Егер 
(46.5) 
формуласына 
тхт
.2
және r -лердің бірге (бір бү- 
тінге) тең мәндерін қойсақ, онда 
күш сан жағынан ү-ның өзіне тең 
болып шығады. Сонымен, әркай- 
сысының массалары 1 
кг,
центр- 
лерінің бір-бірінен кашықтығы 1 
м
болатын екі^шар өз 
ара 6,670 - 10~и «-ға тең күшпен тартылады.

жүктеу 28,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: