И. В. Савельев жалпы физика курсы I том Алматы 2004

налдық қатынастағы дененің м а с с а с ы деп аталатын 
физикалық шама қолданылады.
Дененіц массасын 
т
әрпімен белгілеп, былай жазуга 
боладк:
/77 — -3—. 
(14.3)
Осындай жолмен анықталған масса дененІц инсртті- 
лігінің өлшемі болады. (14.3) қатыстан массаларды са- 
лыстыру тәсілін шығарып аламыз: екі дененің 
гп\
және 
т2
массасы осы денелерге тең күштермен эсер еткеннен 
алынған 
және 
w2
үдеуінің кері қатынасына тең:
ТП\
w
2
m2 
wx '
(14.4)
Бірнеше арба алайық. Тең күштерден алынған үдеу- 
лер шамасының бірдей болатындығына қарай (үйкеліс- 
ті аз деп алайық) бұларды да бірдей делік. Мұндай ар- 
балардың массалары тең болады. Екі арбаны бір-бірі- 
мен жалғастыралық (40-суретті қараңыз). Тәжірибе 
жалғастырылған екі арбаның қандай да болсын 
f
күш- 
тің әсерінен алынған үдеуі жеке-жеке алынған әрбір ар- 
баның үдеуіне қарағанда екі есе кем болады. Егер үш 
бірдей арбаны жалғастыратын болсақ, үдеуі де үш есе 
кем болрды екен т. т. Бұдан массаның аддптивтік қа- 
сиетінің болатындығын білеміз; бұл құрастырылған де- 
ненің массасы оныц жеке бөліктерінің қосындысына тец 
болатындыгын білдіреді'
(14.3) өриекті
w = k —
(14.5)
m
v 
'
(мұндагы 
k
— пропорционалдық коэффициент) түрінде 
жазамыз. (14.5) қатынасы Ныотопның екінші заңының 
аналитикалық өрнегін білдіреді.
Сонымен, Ныотонның екінші заңы былай тұжырым- 
далады: 
кез келген дененің үдеуі оған эсер ететін күіике
тура пропорционал, ал дененің массасына кері пропор-
ционал
болады. Бұл да Ныотонның бірінші зацы сияқты 
инерциялық санақ системаларында ғана дұрыс.
Атап айтқанда, күш нольге тең болғанда (басқа де- 
нелер тарапынан болатын эсер болмаганда), (14.5) фор- 1
1 Массаньщ аддитивтігі жөніндегі бекітім Ньютон мехаинкасы 
аумағында ғана тура болады. Релятивтік механикада массаныц ад- 
дитивтігі орындалмайды.
52

муладан шыққан үдеу де нольге тең болады. Бұл Ныо- 
тонның бірінші заңындағы пікірмен бірдей. Сондықтан, 
бірінші заң екінші заңнан оның дербес жағдайы ретінде 
шығатын тәрізді. Осыған қарамастан бірінші зац екінші 
заңға байланыссыз тужырымдалады, өйткені оның не- 
гізінде инерциялық санақ системаларыныц бар болуы 
жөніндегі постулат (бекі- 
тім) жасалғаи.
Бір денелердің екін- 
шілеріне, әсері бағыттық 
сипатта болады. Демек, 
күш сан мәнінен басқа 
бағытымен снгіатталатын 
шама болып табылады.
Бірақ мұныц өзі күшті 
векторлар категорнясына 
жатқызу үшін әлі де жет- 
кіліксіз нәрсе. Күшті қо- 
судың қай зацына бағынатындыгьш анықтау қажст. Бұл 
үшін керілген екі жіптің әсерімен тұрған арбамен тәжі- 
рибе жасалық. (41-сурет, арбаны жоғарыдан қарағанда- 
ғы түрі.) Тәжірибе көрсеткендей, /і және /2 күш әсерінен 
болған арбаның үдеуінің шамасы мен бағыты вектор- 
ларды қосу ережесі бойынша 
f\
және f2 күштерден 
шыққан бір ғана 
f
системасының эсер ету жағдайында- 
ғыдай болады. Демек, күш дегеніміз векторлық шама 
екен.
Күш — вектор болғандықтан және үдеудің бағыты 
осы күш бағытымен сәйкес келетіндіктен, (14.5) теңдеу- 
ді векторлық түрде былай жазуға болады:
w = k
—
—. 
(14.6)
Масса 
т
мен гіропорционалдық коэффициент 
k
— 
скаляр шама. (14.6) тейдеу классикалық механиканың 
негізгі теңдеуі болып табылады.

жүктеу 28,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: