I. Түсіндірме беретін жазба

A) тікелей, жанама

Ә) бір партиялық

Б) негізгі және қосымша

В) саяси және әлеуметтік

Г) барлық жауап дұрыс

2. Сайлаушының сайлауға немесе дауыс беруге әдейі қатыспауы -

A) абсентеизм

Ә) конкордат

Б) цензура

В) кокустар

Г) филиация

3.Қандай жолдармен Конституция қабылданады?

A) өкілдік сайлау корпусы актісімен

Ә) құрылтай жиналысы парламент

C) сайлау корпусы арқылы қабылдау

D) Президенттің актісімен қабылдау

E) барлық жауаптары дұрыс болады

4. Өкілдік құру қай мемлекеттердің конституциясы қабылданған?

A) АҚШ, Франция

Ә) АҚШ, Германия

Б) Франция, Япония

В) Түркіменстанда

Г) еш жауабы жоқ

5. Сайлау корпусы қай мемлекеттерде конституция қабылданған?

A)Франция, Югославия

Ә) Германия, Үндістан

Б) Европа елдерінде

В) Орта Азия елдерінде

Г) дұрыс жауабы жоқ

6.Атқарушы үкімет басшысы актісімен конституция қабылданған:

A) Франциада

Ә) АҚШ-та

Б) Ұлыбритания

В) Испанияда

Г) Италияда

7. Конституцияны қадағалау органы қызметті жүзеге асырады?

A) нормативтік-құқықтық актілердің

Ә)конституцияның заң талаптарына

Б) халықаралық келісім шарттардың

В) актілердің дұрыс орындалуын

Г) барлық жауаптары дұрыс емес

8.Органдардың жалпы тәртібі қандай актілермен реттеледі?

A) сайлау муниципалиттер

Ә) Президент жарлықтары

Б) Конституцияларыменен

В) жергілікті басқару заң

Г) территория туралы Заң

9. Көп дғрежелі сайлау неше түрлі болады және қандай?

A) үш түрлі: президентті парламент

Ә) екі түрлі : сайлау жғне таѓайындау

Б) үш түрлі: тікелей , жанама сайлау

В)референдум арқылы сайлауларлар

Г) ешқандай дұрыс жауаптары жоқ

10. Саяси партиялардың оң жақ флангісінде қандай партиялар орналасқан?

A) консервативті

Ә) лейбористік

Б) азаматтық

В) орталықтық

Г) дұрыс жауап жоқ

1. 
   Шетелдердегі тұлға, қоғам мен мемлекет. Азаматтылық пен бодандық. оны алу және тоқтату тәртіптері.
   

2. 
   Шетелдердегі адам мен азаматтардың конституциялық құқығы.
   

3. 
   Азаматтардың міндеттері. Шетелдердегі құқықтар мен бостандақтарды қорғауды қамтамасыз ету тәртібі.
   

Испанияның 1978 жылы қабылданған Конституциясының 15-бабында: "Әркімнің өмір сүруге, физикалық және моральдық тұрғыдан тұтасты болуына құқы бар және еш уақытта да қинап, қорлауға, адамдық қасиетін таптайтын жазалауға жол берілмейді. Тек соғыс кезіндегі ерекше жағдайда болмаса, әскери-қылмыстық заңдарда қарастырылған, өлім жазасына тыйым салынады".Ресей Федерациясы Конституциясынын (1993 ж.) 25-бабында: "Соттың шешімінсіз немесе федеральдық занда қарастырылған жағдайлардан өзге кезде ешкім біреудің үйіне, еркіне қарсы, басып кіруге құқы жоқ" - деп жазылса, ал Словакия Конституциясында (1992 ж.): "Міндеттерді тек құқық пен бостандықтың негізін сақтай отырып тек заң негізінде, тек соның шеңберінде бекітуге болады" - делінген.Дегенмен де, мынандай жәйтті де ескерте кеткеніміз жөн. Конституцияларда адам мен азамат мәртебесі құқығы арасында айырмашылық белгілері де болады. Мұны ажырату қиынға соқпайды. Өйткені әрбір заң шығарушы бұл үшін мәтінде консти­туция баптарына сәйкес тұжырымдарды пайдаланады. Мысалы, адам кұқы мәртебесіне қатысты: "Әрбір адам", "бәрі", "бірде-бір адам" "ешкім", т.с.с, ал азамат мәртебесі құқына қатысты: "азаматтың құқы бар", "азамат міндетті", "азаматтарға кепілдік береді" сияқты т.б. тұжырым, түсініктер пайдаланылады. Осында тағы бір нәрсені айту маңызды. Мысалы, ФРГ, Испания, Мек­сика елдерінің негізгі зандарында: "азамат", "азаматтар" түсінігі орнына ұлтқа қатыстылығы: "неміс", "испан", "мексикалық" деп көрсетіледі. Әлбетте, ұлтына сілтеме жасау, оның белгілі бір мемлекетке саяси және құқықтық тиістілігін көрсетеді, яғни, әңгіме оның азаматтығы жайлы болып отыр. Енді нақты мысалдарға жүгінейік. ФРГ-нің негізгі заңының (1949 ж.) 16-бабында: "... неміс азаматтығына ие болғандардың бәрі немесе 1937 жылдың 31 желтоқсанына дейінгі Германия империясы аумағында тұрғандардың барлығының шетелдегі жұбайы не ұрпақтарының әрқайсысы, неміс ұлты ретіңде басқа жерге күштеп жер аударылған әрі босқын болып баспана тапқан неміс ұлтындағылардың бәрі, неміс болып табылады", - деп жазылған. Испания (1978 ж.) Конституциясынын 12-бабында: "18 жасқа жеткен испандықтар кэмелетке толады" - десе, Марокко корольдігі Конс­титуциясынын 5-бабында (1972 ж.): "барлықмарокколыктар заң алдында тен", - деп жазылған.

"Конституциялық құқық, бостандық, міндеттер әдетте төмендегі негізгі үш топқа бірігеді:

1 Жеке (азаматтық) құқық, бостандық, міндеттер (мысалы, жеке адам құқына қол сұқпаушылық, хат-хабар құпиялылығы, өз еркімен көңіл білдіру бостандығы, заңдарды сақтау міндеті, т.б.).

Саяси (мысалы, пассивті және активті сайлау құқы, жиналыс еркіндігі, отанды қорғау міндеті, т.б.).

Экономикалық, әлеуметтік және мәдени (мысалы, еңбек ету қүқы, кәсіп таңдау еркіндігі, шығармашылық еркіндігі, салық төлеу міндеті, табиғатты қорғау, т.б.

Конституция әрдайым теңдік, бостандық және міндеттер құқығы тендігі принциптерін жариялайды. Мысалы, Ресей Федерациясы Конституциясының 6-бабында: "Ресей Федерациясының әрбір азаматы оның аумағында барлық құқықтар мен бостандыққа ие болып әрі Ресей Федерациясы Конституциясында көрсетілгендей барлық міндеттер теңдей жүктеледі", - деп жазылған. Сондай-ақ, Конституцияда мемлекет тарапынан кұқық пен бостандықты шектеу мүмкіндіктері де айтылады. Мысалы, Хорватия Конституциясының (1990 ж.) 16-бабында: "Құқықпен бостандық тек заң арқылы ғана, басқа адамдардың бостандығы мен құқын, құқық тәртібін, қоғамдық мораль мен денсаулықты қорғау мақсатында, шектелуі мүмкін", - деп нақты көрсетілген. Ресейдің, Болгарияның, Өзбекстанның және т.б. елдердің Конституцияларында төтенше жағдайларда (соғыс, стихиялы бакытсыздық, жаппай тәртіпсіздік, т.б.) құқық пен бостандықтың кейбір тұстарына шектеу енгізу жақтары айтылған.Әлбетте, мұндай құқық пен бостандық шектеулері ақылға сыйымды да қисынды әрі жалпыға бірдей адам құқы декларациясы нормаларына сәйкес келеді. Осыған орай бұл декларацияның 29-бабының 2-тармағында: "Әрбір адам өзінің құқы мен бостандығын жүзеге асыруда демократиялық қоғамдағы жалпы әл-ауқат пен қоғамдық тәртіпті, моральдің әділетті талаптарын қанағаттандыру, басқалардың кұкығы мен бостандығын танып, оны құрметтеуді қамтамасыз ету мақсатында ғана занда көрсетілген шектеулерге тартылуы мүмкін", - деп жазылған.Жазба конституциялардьщ бәрінде де мемлекет құқық пен бостандықты жариялай отырып іс жүзінде кепілдік береді. Әрине, мұндай маңызды мәселе казіргі заманғы мемлекеттердің көпшілігінде (мысалы, АҚШ, Франция, Ресей, Англия, т.б.) соттарға жүктелген.

Әсіресе, адам құқығы жайлы парламенттің өкілетті институ­ты (омбудсмен, комиссар, медиатор, төреші, т.б.) аса үлкен маңызға ие. Қазіргі кезде мүндай институттар әлемнің 40-тан астам елдерінде (соның арасында Ресейде бар) құрылып, жүмыс істеуде. Мысалы, Ресей Федерациясы Конституциясының 103-бабына сәйкес, бұл адам қүқығы жөніндегі өкілетті орган болып табылады. Оған арнайы, "Парламент" жайлы әңгіме еткенімізде, кеңірек токталамыз.Азаматтардың конституциялық құқығы мен бостандығының тағы бір беретін кепілдігі - маманданған заң көмегін пайдалану құқығы Көптеген конституциялар мемлекет тарапынан кепілдік берілетін адам мен азаматтың құқығы мен бостандығын бұзғаны үшін жауапкершілік тағайындайды. Біздің ойымызша кұқық пен бостандық жайлы нағыз кепілдіктерді мемлекеттің қарастыруы адам мен азамат құқы мәртебесін институттандыру құрылымының (мемлекеттердің негізгі заңдары) негізгі мәні - тек кана мемлекеттің азаматтық қоғам алдындағы белгілі бір міңдеттерін құжаттандыруды қарастыру ғана емес, сонымен катар адам мен азаматтардың бостандығы мен қауіпсіздігін ең аддымен мемлекеттің озбырлығынан шындап қорғаудың сенімді кепілдігін қалыптастыруы болып есептеледі. Міне, осы тұрғыда ерекше езекті Заң- І789 жылы Францияда қабылданған адам мен азамат құқығының Декларациясы Бұл Декларация әлі күнге дейін күшін жоғалтпай отыр. Декларация тек кез келген мемлекеттің басты мақсаты болып табылатын ажырамас әрі табиғи адам құқын қамтамасыз етуді жариялап қана қоймай, сонымен бірге көрсетілген кұқықтың басты құрамдарын: бостандық, жекеменшік, кауіпсіздік, езіп-жаншуға қарсы қарсылық сияқты т.б. нормаларды біржақты тұжырымдап берді.

Бұл Декларацияның сонымен қатар, американдық конституцияның мазмұнды да қуатты болып әрі жетіле түсуіне жағымды ықпал еткенін атап өтпеуге болмайды. Өйткені, 1787 жылы кабылданған АҚШ Конституциясында алғашқыда адам құқығы сөз болмаған еді, тек кейін, біраз жылдар өткеннен соң, 1791 жылы (құқық жайлы Билль) АҚШ Конгресі Конституцияға он түзету енгізіп бекіткен болатын.Әрине, белгілі бір мемлекет азаматтығына тиістілігіне қарай әрбір адам құқық, бостандық және міндет шеңберінде бағынышты болады.Сөйтіп, азаматтық-адамның белгілі бір мемлекетке саяси және құқықтық тиістілігін білдіреді. Соңдықтан да мемлекет өз азаматына құқық пен бостандық беріп, елден тыс жерлерде де оны қорғап, қамқорлық жасайды. Азамат та өз кезегінде мемлекеттің барлық ережелерін сақтап, ондағы қаралған зандарды мүлтіксіз орындайды.

Мысалы, Қырғыз Республикасы Конституциясының 13-бабына сәйкес Қырғыз Республикасына адамдардыңтиістілігі және оның мәртебесі азаматтығымен анықталады. Қырғыз Республикасының азаматтары Конституцияны, республика заңын және басқалардың құқығын, бостандығын, абыройы мен ожданын сақтауға міндетті.Қырғыз Республикасы азаматы болып танылғандардың бас­ка мемлекеттің азаматтығына тиістілігі танылмайды. Қырғыз Республикасының бірде бір азаматын өз азаматтығынан айыруға және өз азаматтығын өзгерту құқына тыйым салынады. Қырғыз Республикасы шеттегі өз азаматтарын қорғап, оларға қамқорлық жасайды. Осы іспетті ережелер, басқаша түрде берілгенімен Эстония, Болгария, Өзбекстан, Түркия, Польша және тағы баска көптеген елдердің конституцияларында да бекітіліп берілген.Шетелдіктер деп, басқа бір белгілі мемлекеттің аумағында тұрғанымен, бірак ол елдің азаматтығын алмағандарды айтады. Сөйтіп, шетелдіктерге баска елдің азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар жатады.Азаматтық мәселелерін реттеу әрбір мемлекеттің ішкі конституциясына жататынын ерекше айту қажет. Гаага конвенциясының азаматтық жайлы зандар коллизиясына жататын (1990 ж.) тұжырымының өзінде-ақ: "Кім езінің азаматы боларын әрбір мемлекет өздерінің зандарына сәйкес анықтайды" деп жазылған. Сондықтан да әр түрлі мемлекеттердің азаматтық жайлы заңдарында әр түрлі қарама-қайшылықтар (коллизия) кездесіп қалады. Оны олар мемлекетаралык дәрежеде екі тарапты немесе көп тарапты келісімдер жасау арқылы шешіп отыруға тырысады. Мысалы, кос азаматтықты болдырмау және азаматтығы жоқ жайлы келісімдерді айтуға болады. Осы тұрғыдағы келісім ретінде 1995 жылғы Кдзақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы халыкаралық-құқықтық актілерді: "Ресей Федерациясына тұрақты тұру үшін келетін Қазакстан Республикасы азаматтарына, сондай-ақ Қазақстан Республикасына тұрақты тұру үшін келетін Ресей Федерациясы азаматтарына азаматтық алуды жеңілдету жайлы", сондай-ақ "Ресей федерациясы аумағында тұрақты тұратын Қазақстан Республикасы азаматтарының және Қазақстан Республикасы аумағында тұрақты тұратын Ре­сей Федерациясы азаматтарының құқықтық мәртебесі жайлы" келісім-шарттарды атауға болады. Мұндай халықаралық-құқықтық актілер қос азаматтықтың пайда болмауын алдын алады, сөйтіп Ресей мен Қазақстан азаматтарына осы аталған екі аумакта тұрақты тұру жайларын нақты анықтап, құқыктық мәртебе береді, әрі тіркеу барысында азаматтық алу тәртібін жеңілдетеді. Ресей Федерациясымен жасалған бұл келісім Ресейге, т.б. елдерге орыс тілді тұрғындардың жаппай қоныс аударуын тежейді. Әлбетте, бұл саяси-экономикалық тұрғыдан алғанда ТМД республикаларындағы әлеуметтік шиеленісті бәсендетуде қолайлы жағдай туғызады.Мысалы, тек 1995 жылдың 9 ай мерзімі аралығында Қазақстаннан тысқары жаққа 251809 адам кетті. Мұның көпшілігі Қазақстанның Ресей Федерациясына эмиграция жасады.

1.Конституциялық құқықтың субъектілеріне жататындар:

A)азаматтар басқару органы

Ә) азаматтығы жоқ адамдар

Б) қос азаматтығы бар адам

В) Президент орынбасары

Г) үкімет мүшелерімен

2.Францияда «Адам құқықтары декларациясы» қашан қабылданған?

А) 1789 ж.

Ә) 1780 ж.

Б) 1787 ж.

В) 1889 ж.

Г) 1778 ж.

3.1789 жылы «Адам құқықтары декларациясы» қайда қабылданды?

А) Франция

Ә) АҚШ

В) Америка

Г) Жапония

4. Адам құқықтары туралы кіммен және қашан қабылданды?

А) Б.Ұ.Ұ 1966 ж.

Ә) Еуропа 1966 ж.

Б) Б.Ұ.Ұ 1990 ж

В) Одағы1966 ж.

Г) Б.Ұ.Ұ 1960 ж.

5. Еуропалыұ Одақ қандай құжат негізінде?

А) 1992 ж Маахстрихтік шарт

Ә) 1991 ж. Тәуелсіз Декларация

Б) 1990 ж. Еуропа келісіммен

В)1993 ж. Адам декларация

Е) 1995 ж. Еуропалық жарғысы

6. Конституция дегеніміз не ?

А) қоғамдық күштердің еркін .

Ә) мемлекеттің рәміздерін құжат

Б) Президенттің жарғысымен

В) Парламенттің қаулылары

Г) мемлекеттің басқару нысаны

7.Constitutio

термині қандай мағына береді?

А) «құрылым»

Ә) «құрылым»

Б) «заңдар»

В) «басқару»

Г) барі дұрыс

8. Азаматтардың мәдени-рухани бостандығын көрсет.

А) дінін таңдау

Ә) азамат алу
Б) дауыс беру

В) кәсіпкерлікпен

Г) Отанын қорғау

9. Адам құқықтары туралы Еуропалық конвенция қашан қабылданды?

А) 1950 ж .

Ә) 1960 ж.

Б) 1940 ж.

В) 1995 ж.

Г) 1965 ж.

10. Конституциялық құқықтың субъектілері болып кімдер табылады?

А) азаматтар, депутаттар,

Ә) қоғамдық құрылымдар

Б) қоғамның мүшелері

В) Президент, Парламент

Г) Тек қана азаматтар

7-тақырып. Шетелдердегі мемлекет басшысының құқықтық мәртебесі
1. Мемлекет басшысы. Түсінігі мен мемлекет механизміндегі орны.

2. Президент. Президенттің құқықтық тәртібі. Президентті сайлау тәртібі.

Президентті тікелей сайлау президенттік републикаларда жүргізіледі. Президенттік републикаларда мемлекет басшысы бұл орынға (президенттік) парлмент қатысуынсыз отырады (мысалы, Ресей, Мексика, Өзбекстан, Венесуэлла Республикасы, Тунис Республикасы, Колумбия Республикасы, Коста – Рика Республикасы, т.б). Президенттіксайлауға заң бойыншадауыс беруге арналған тізімге енгізілген барлық сайлаушылар қатысады; дауыс беру нәтижесі мажоритарлық сайлау жүйесі бойынша анықталады.

Президентті жанама сайлауда президенттік республикаларда жүргізіледі. Бұл сайлау түрінде сайлаушылар әдетте, дауыс берушілер коллегиясын сайлайды, олар кейін президенттісайлайды. Мысалы, АҚШ президенті дауыс берушілер коллегиясы арқылы сайланады. Осы елдің Конституциясының 11 – бабына сай әрбірштат осы штаттың заң шығарушы жиналысы белгілеген тәртіп бойынша дауыс берушілерді тағайындайды. Олар АҚШ конгресіне штат жіберге құқықты, сонда сенаторлар мен өкілдік палатасымүшелігіне берілген орындарға тепе – тең болуы тиіс. Тек мұнан бір округ ғана босатылады. өйткені, бұл, АҚШ өкіметі тұратын жер болғандықтан үш дауыс берушілерді тағайындайды. Мұндай құқық бұл округке 1961 жылы конгресс қабылдап Конституцияға енгізген ХХІІІ түзету бойынша берілген.

Көпдәрежелі сайлаулар. Президентті сайлаудың мұндай жүйесі парламенттік республикаларда (тек Австрия Республикасы, Ирландия Республикасы, Исландия Республикасынан басқаларында, яғни, бұл елдерде президенттік тікелей сайлау жүйесі жүргізіледі) қолданылады.

Осы қарастырылған парламенттік үш республиканың президентсайлауында мемлекет басшысының парламенттен мандат алатынына көзіміз жетті, яғни, президент билігі туынды сипатта. Ал, керісінше, егер парламент (президенттік республикада) президентті сайлаудан шектетілсе, онда мемлекет басшысы көп өкілетті билікке ие болды.