Грамматика: просто о сложном
жүктеу 9,27 Mb.
|
2. Переходное время глаголаАуыспалы келер шақ Переходное время глагола используется в двух случаях: когда говориться о действии, совершаемым обычно (делал, делаю и буду делать) или говорится о будущем, в котором говорящий уверен. Время определяется (настоящее или будущее) по контексту. Общая схема:
В отличие от таблицы Личных окончаний-1, приведённой в разделе "Личные окончания", в третьем лице единственного и множественного числа (Ол, Олар) добавляются личные окончания ды / ді. В первом лице единственного и множественного числа (Мен, Бiз) только личные окончания, которые начинаются на м, то есть мын/мiн и мыз/мiз (сравните с таблицей Личных окончаний-1). При образовании переходного времени к основе глагола, если слово твёрдое, добавляется суффикс а (жаз – жаза), если слово мягкое, то суффикс е (кел – келе), и суффикс й добавляется, если слово заканчивается на гласную (сөйле – сөйлей). После суффиксов добавляются Личные окончания-1. 
Примеры на настоящее (обычно совершаемое) действие: Мен жазамын. – Я пишу. Сіз диванда ұйықтайсыз. – Вы на диване спите. Сен қазақша сөйлейсің. – Ты по-казахски говоришь. Біз теледидар көреміз. – Мы телевизор смотрим. Сендер қазақ тілін үйренесіңдер. – Вы казахский язык учите. Мен сағат алтыда оянамын. – Я в шесть часов просыпаюсь. Бiз сағат сегiзде кешкi асты iшемiз. – Мы в восемь часов ужинаем. Қай пәтерде тұрасыз? – Вы в какой квартире живёте? Орысша сөйлейсiз бе? – Вы по-русски разговариваете? Орысша жақсы түсiнемiн, бiрақ нашар сөйлеймін. – Я по-русски хорошо понимаю, но плохо говорю. Сен бос уақытта музыка тыңдайсың ба? – Ты в свободное время музыку слушаешь? Қазiр қайда жұмыс iстейсiз? – Где вы сейчас работаете? В переходном времени глагола в третьем лице добавляются Личные окончания ды/ді: Олар емтихан тапсырады. – Они экзамены сдают. Мұрат ылғи киноға барады. – Мурат в кино всегда ходит. Сәбит жақсы билейді. – Сабит хорошо танцует. Ол қай жерде жұмыс iстейді? – Он где работает? Алма құймақты немен жақсы көреді? – Алма с чем блины любит? Жаман сөз жылатады, жақсы сөз жұбатады. – Плохое слово до слёз доводит, хорошее слово утешает. Күзде суық жел соғады. Ағаштың жапырақтары түседi. – Осенью дует холодный ветер. Опадает листва с деревьев. Көктемде жер жылынады. Далада бәрi гүлдейдi. – Весной земля прогревается. На улице всё расцветает. При отбрасывании суффикса неопределённой формы ю, к глаголам қою, сою, құю, жаю, шаю, сүю присоединяется дополнительная й, поэтому при добавлении затем суффикса переходного времени а, образуется суффикс я (й+а=я). құямын – я наливаю (құй+а+мын), жаямын – я расстилаю (жай+а+мын) Біз анда қалам қоямыз. – Мы туда ручку кладём. сүю – слово мягкое, после дополнительной й добавляется суффикс переходного времени е: Мен сенi сүйемiн. – Я тебя люблю. При отбрасывании суффикса неопределённой формы у, к глаголам оқу, есту, ренжу, даму, қобалжу, тану, еру, абыржу – присоединяются дополнительные ы или i в зависимости от твёрдости или мягкости слова (оқы, естi, дамы и т.д.), поэтому при добавлении суффикса переходного времени й (ы+й или i+й) образуется суффикс и: қобалжиды – он волнуется (қобалжы+й+ды), ол естидi – он слушает (естi+й+дi) сен ренжисiң – ты обижаешься Мен мектепте оқимын. – Я в школе учусь. Сiз оны танисыз ба? – Вы его знаете? Приведены не все глаголы-исключения, только наиболее употребительные. Все глаголы смотрите здесь: Глаголы-исключения 
Примеры на переходное время, когда оно используется в значении будущего (если говорящий в этом будущем уверен): Мен келер жылы жақсы оқимын. – Я в следующем году хорошо учиться буду. Ол ертең емтихан тапсырады. – Он завтра экзамен сдаёт. Сіздер осы айда үйге ұшасыздар. – Вы в этом месяце домой улетаете. Біз бүрсігүні диктант жазамыз. – Мы послезавтра диктант пишем. Сен келер аптада ауылға жүресің. – Ты на следующей неделе в аул поедешь. Оның бос уақыты қашан болады? – Когда у неё будет свободное время? Спектакль сағат қаншада басталады? – Спектакль во сколько начнётся? Ертен не iстейміз? – Завтра что делать будем? Сен қандай көйлек киесiң? – Ты какое платье оденешь? Iссапарда неше күн боласыңдар? – В командировке сколько дней будете? ✔ Как в разговорной речи, так и на письме, в переходном времени глагола встречается сокращение окончания 1-го лица единственного числамын/мiн до м. Например, бiлемiн=бiлем – я знаю, беремiн=берем – я дам, сүйемiн=сүйем – я люблю. Отрицание Отрицательная форма глагола образуется при помощи отрицательных суффиксов (ба/бе, па/пе, ма/ме), которые присоединяются к корню глагола, затем следует суффикс й и Личное окончание-1: Ол ертең емтихан тапсырмайды. – Он завтра экзамен не сдаёт. Сен келер аптада ауылға жүрмейсің. – Ты на следующей неделе в аул не поедешь. Алқапсыз тау болмайды, Отансыз ер болмайды. – Без долины гор не бывает, без Родины мужчины нет (каз. пословица). Халық та жер тәрiздi, - кәрiлiктi бiлмейді. – Народ, как и земля, старости не знает (каз. пословица). Бүгiн футболға бармаймын. – Сегодня на футбол не пойду. Мен қатты алма жемеймiн. – Я твёрдые яблоки не ем. Бiз лимонмен шай iшпеймiз. – Мы чай с лимоном не пьём. Мен оны бiлмеймiн. – Я его не знаю. Бiзде ауа райы тамаша. Жаңбыр жаумайды, жел соқпайды. – У нас погода хорошая. Дождь не идёт, ветер не дует. К глаголам қою, сою, құю, сүю, жаю, шаю перед отрицательными суффиксами добавляется й: қоймаймын – я не ставлю К глаголам оқу, есту, ренжу, даму, қобалжу, тану, еру, абыржу перед отрицательными суффиксами добавляются ы или i в зависимости от твёрдости или мягкости слова: естiмеймiн – я не слышу, дамымайсыз – вы не развиваетесь, танымайды – он не познаёт 
Важно помнить, что если основа глагола в неопределённой форме заканчивается на согласные г, ғ, б, например, кешiгу – опаздывать, шығу – выходить, тебу – кататься, то при добавлении отрицательных частиц отбрасывается суффикс у и звонкие согласные г, ғ, б переходят в глухие к, қ, п. Например: кешiгедi – опаздывает, кешiкпейдi – не опаздывает шығады – выходит, шықпайды – не выходит тебедi – катается, теппейдi – не катается Вопросительные предложения В переходном времени при образовании вопросительных предложений есть один нюанс: когда задаются общие вопросы (с вопросительными частицами) в 3-ем лице единственного и множественного числа часто не добавляются окончания ды/дi (но могут и добавлятся). Примеры: Алма театрға бара ма? – Алма в театр идёт? Ол ертең емтихан тапсыра ма? – Он завтра экзамен сдаёт? Алмас келер аптада ауылға жүре ме? – Алмас на следующей неделе в аул едет? Ол жұмыстан ерте қайта ма? – Он с работы рано вернётся? Алма дүкеннен азық-түлiк ала ма? – Алма в магазине (из магазина) продукты возьмёт? Олар кешке теледидар көре ме? – Они вечером телевизор будут смотреть? Ол таңғы ас дайындайды ма? – Она обед приготовит? ✔ Иногда в сказках переходное время может выражать прошедшее время, если речь идёт о давних событиях. Кiшкентай қонақ үйге бiр саудагер келедi. – К маленькой гостинице один торговец пришёл. Саудагердiң тауарлары көп болмайды. – Товаров у торговца много не было. Таблицы с примерами:
Отрицание:
жүктеу 9,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|
Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау