Графика. Орфография. Орфоэпия

жүктеу 2,09 Mb.

Pdf просмотр

бет	57/152
Дата	13.09.2023
өлшемі	2,09 Mb.
	#43345
түрі	Монография

1 ... 53 54 55 56 57 58 59 60 ... 152

fce55c58e23c15bef10aa33237001bcc

Айтылуы бойынша жазылатын сөздер.

Түбір сөздердің жазылуы.
Орыс тілінен енген түбір сөздер қазіргі
қазақ орфографиясындағы негізгі қағида бойынша, орыс орфографиясына
сәйкес, өзгертілмей жазылады.
Орыс графикасына негізделіп, қосымша әріптермен толықтырылған
қазақ алфавитінің бекітілген кезінен бері қарай қолданылып келе жатқан бұл
қағида бірден-бір дұрыс ереже болып отыр. Орыс тілінен енген сөздерді осы
қағида негізінде жазу қазақ емлесінде бұрын орын алып келген ала-
құлалықтарды жойып, жазу нормаларын бір ізге түсірді. Және де қазақ әдеби
тілінің сөздік құрамына совет дәуірінде енген орыс тілі сөздері, негізінен,
интернационалдық мазмұндағы және СССР халықтарының көпшілігіне ортақ
терминдік сөздер мен сөз тіркестері; ал терминдік қабаттың ерекшеліктері
үшін де (дефинициялық дәлдігі, ортақ интернационалдық сипатта болуы т.б.)
түбір сөздерді орыс орфографиясымен бірдей, графикалық-фонетикалық
тұрқын бұзбай жазу емлесі орнығуының тиімді жақтары бар. Бұл емлелік
қағида,
біріншіден,
СССР-дегі
ұлт
халықтарының
барлығында
интернационалдық мазмұндағы терминдердің жасалуы мен жазылуында
мүмкіндігінше айырмашылықтар болмау керектігі талабына толық сәйкес
келеді [69, 60б.]. Сонымен қатар қазақ тіліндегі бұл қабатты түпнұсқа қалпын
өзгертпей жазу орыс тілінен және орыс тілі арқылы басқа тілден енген
термин сөздердің дефинициясына нұқсан келтірмей дәл түсінуге көмектеседі;
орыс тілін оқып-үйренуді, жетік меңгеруді жеңілдетеді; жазуда
варианттылық туғызбайды.
Айтылуы бойынша жазылатын сөздер.
Орыс тілінен ауысқан
сөздердің ішінде қазақ тілінің айтылу заңдылықтарына негізделіп, өзгерген
түрінде жазылатын бір топ лексикалық единицалар бар. Бұндай сөздердің
емлесі Негізгі ережелерде көрсетілген: «Дыбысталуы өзгеріп енген сөздер
өзгерген күйінше жазылады:
жәшік (ящик емес), бәтес (батист емес), теңге
(деньги емес), сот (суд емес), бәтеңке (ботинка емес), минут (минута емес),
газет (газета емес), сиса (ситец емес)
т.б.» Дәстүрлі түрде, қазақ тілінде
айтылуы бойынша таңбаланатын, негізгі төркіні орыс тілі болып саналатын
бұндай сөздердің қазақ әдеби тілінің сөздік құрамындағы жалпы саны 70-тен
асады.
Кеңес дәуіріне дейінгі кезеңде орыс тілінен ауысқан сөздердің
көпшілігі – күнделікті тұрмыстық сөздер мен шаруашылық, кәсіп және
құрал-жабдық атауларын беретін лексикалық единицалар. Негізгі қарым-
қатынас функциясында ауызекі тілдің ролі басым болған кезеңдерде енген
мұндай сөздердің түпнұсқа тілдегі графикасын да, айтылуын да сақтау

қажеттілігі болған жоқ, керісінше, ауызекі сөйлеу тілінің әсерімен дыбыстық
жағынан өзгерген түрлерін пайдалану түсінікті, әрі тиімді болды. Сондықтан
алғашқы қазақ жазба тіл үлгілері – тұңғыш баспасөз беттерінде де қазақ
тілінің дыбыстық жүйелеріне сәйкестендірілген тұлғаларын жазу орын
алады. Түпнұсқа тіл мен қабылдаушы тілдің дыбыстың фонетикалық
айырмашылықтары әсерінен апокопа
(болыс – волость, облыс – область),
синкопа (бөрене – бревно), протеза (үстел – стол), эпентеза (сүрек – срок,
бөрене – бревно, күршек – крючок)
тәрізді тілдік құбылыстарға ұшыраған
осындай сөздердің жазылу емлесі қазақ тілі емлелік сөздіктерінде айқын
беріледі. Және де бұндай сөздерде жарыспалылықтың болуы да – заңды
құбылыс. Сондықтан жазу практикасында олардың емле ережелерінде,
сөздіктерде көрсетілген үлгілерін басшылыққа алу орынды (1-қосымша).
Айтылуы әсерінен өзгертіліп жазылатын сөздердің келесі бір тобы –
соңы
-а
дыбысына аяқталатын сөздер. Олардың емлесі туралы қағида Негізгі
ережелерде көрсетілмегенімен «Қазақ орфографиясы мен пунктуациясы
жайындағы анықтағышта» арнайы ұсынылады: «Орыс тілінен енген бірқатар
сөздердің соңғы дауысты дыбысы түсіріліп қалыптасқандықтан, сол
ықшамдалған түрінде жазылады:
газет (газета емес), минут (минута емес),
пар (пара емес), секунд (секунда емес), аптек (аптека емес), гранат
(граната емес), координат (координата емес), цифр (цифра емес), террас
(терраса емес)
»[46].
Қазіргі жазу практикасында бұндай сөздер қатары

жүктеу 2,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 53 54 55 56 57 58 59 60 ... 152