Тақырыбы: Топографиялық карталардың географиялық мазмұны

1. Топографиялық карталардың мазмұны: шартты белгілердің әрбір топтары бойынша классификациясы.

2. Топографиялық картадағы жер бедерінің бейнеленуі.

Мақсаты: Студенттерге топографиялық картаның географиялық мазмұнының ерекшеліктері туралы түсінік беру.

1. Топографиялық картада объектілерді бейнелеу арқылы олардың сұлбасын немесе көрнісін береді. Топографиялық картада табиғи объектілерден: гидрографиялық тор, өсімдік және топырақ жамылғысы, жер бедері, ал әлеуметтік – географиялық объектілерден елді-мекенді пункттер, шаруашылық және мәдени объектілер, жол қатынастары, қанынас құралдары, шекаралар.

Картографиялық бейнелеу құралдарына әр түрлі графикалық белгілер, әріптік және сандық түсініктемелер мен жазулар. Белгілер объектілердің сандық және сапалық ерекшеліктерін және олардың орналасуын конфигурациясын көрсетеді. Объектілердің бір типтік белгінелулері бір текті топтарға біріктірілген, ал ұқсас объектілер картада қосымша және негізгі белгілерді өзгерту арқылы бейнелейді. Бұндай шартты белгілер жолдар, шекаралар, құдықтар және т.б. Шартты белгілердің суреті немесе олардың түстік бояуы картографиялық объектілердің ерекшеліктерін көрсетеді. Бір текті объектілердің немесе басқа да объектілермен тығыз байланысы картада белгілі-бір боялы түспен беріледі. Мысалы, су объектілері көгілдір түспен, ормандар - жасыл, жер бедері қоңыр түспен бейнеленеді және т.б. Картаның түрлі-түспен безендіру картаның көрнекілігін және жергілікті жердің ерекшелігін үлкен дәлдікпен беруге септігін тигізеді.

2. Жер бедерінің ерекшеліктерін картада белгілеу және оның сандық сипаттамаларын көрсетуді қажет етеді. Сондықтан картада жер бедерін көрсеткен кезде көрнекілікті өлшеуге ыңғайлы болуы керек. Бірақ, картада мұның бәрін көрсету мүмкін емес, соған қарамастанжазықтықта өлшемнің үш түрін көрсетуге болады, олар ұзындығын, енін және биіктігі.

Жергілікті жерде биіктік нүктелерін теңіздің орта деңгейінен алынады, оны абсолюттік биіктік деп аталады. Ал жергілікті жердегі екі нүктенің биіктік айырмащылығы салыстырмалы биіктік деп аталады.

Топографиялық картада негізінен жергілікті жердің жер бедері жөнінде әртүрлі дәл өлшемдік сипаттамаларын береді. Осындай сипаттамаларды алу үшін жер бедерін горизонталь әдісімен береді. Осы горизонталь әдісінің көмегі арқылы топографиялық картада жер бедерін бейнелей отырып, жер бедерінің биіктігі, пішіндердің элементтерін әр түрлі белгілермен көрсете алады.

Горизонталь – бұл күрделі қисық сызық, барлық нүктелері теңіз деңгейінен бірдей биіктікте жатады, әрбір горизонтальдарының абсолюттік биіктіктері тұрақты. Егерде белгілі-бір жер бедерінің пішіні горизонтальдық жазықтық арқылы кесіп өтетін болсақ, кескен әрбір сызық тұрақты биіктікке ие болады да, осы кескен сызықтарды горизонтальдар деп атайды. Кесіп өткен жазықтық бірдей аралықтағы биіктікте тұрғызылады және алынған кескен сызықты жалпы жазықтыққа тікелей сәуле арқылы жобалайды.