«геодезия және картография өндірісінің экономикасы және оны ұйымдастыру»

Бұл құрамдас бөліктер өзара байланыста және біртұтас болады. Жоспарлау жобаланған шамалар жөнінде ақпарат береді. Есебке алу іс жүзіндегі шамаларды анықтайды. Бақылау арқылы жаңа жоспарлар мен есебке алу жұмыстары жүргізіледі. Осының бәрі қызмет ету мақсаттарымен байланысты болады.

Осы функцияларды іске асырудың кешенін контроллинг жүйесі деп аталады.

Контроллинг – бұл, ең алдымен, басқарушылық тұжырымдама, ол кәсіпорынның барлық қызмет өрістерін қамтиды: қаржы мен есебке алу, менеджмент және маркетинг, оперативті және стратегиялық мақсаттарға жету үшін әртүрлі бөлімдердің қызметін интеграциялайды және басқарып, ұйымдастырады.

Бұл компанияның қойған міндеттерді сыртқы және ішкі орта өзгерістерініі қарқынды динамикасы жағдайларында орындауға қабілеті.

Контроллинг қазіргі күнде бақылаумен шатастыруға болмайды, сонымен қатар оны басқарушылық есеппен (30-50-шы жылдары болғандай), кәсіпорынға ақпараттық қамтамасыз ету жүйесімен (70-80-шыжылдары) сәйкестендіруге болмайды. Қазіргі кезде контроллингті жалпы кәсіпорынға қолданылатын «басқару жүйесі» түсінігімен байланысьырады.

Жалпы алғанда контроллинг жоспарлауды және бақылауды, жетекшілікті және ақпаратты қамтитын басқарудың интеграцияланған жүйесін атайды.

Контроллинг қызметтері

Контроллинг кәсіпорын экономикасы жайлы ешқандай жаңа білім бермейді, ол экономистерге бақа пәндерден белгілі болатын құрадарды қолданады. Сондықтан да контроллинг туралы айтқанда, белгілі бір білім жүйесі жөнінде емес, кәсіпорынды басқару философиясы немесе идеологиясы туралы айту қажет. Бұл ғылым сандық талдауға негізделген және көп дәрежеде құндық көрсеткіштер жүйесіне және жоспарлы-бақылау есептеулеріне бағытталған.

Контроллинг тұжырымдамасы.

Контроллинг тұжырымдамасы бір қатар базалық ережелерге негізделеді.

1) кәсіпорынды қандай да бір мақсаты бар «күрделі ашық әлеуметтік-техникалық жүйе» ретінде қарастыру. Негізгі мақсат ретінде ұйымның ұзақ мерзімді қызметін қамтамасыз ету және фирма иелерінің тұрмыстық жағдайларын көтеру. Стратегиялық басқаруда бұл мақсат капитал бағасы сияқты көрсеткішке айналады (shareholder value)..

2) контроллинг шектерінде басқару қалауды құру және оны іске асыру процесі ретінде қарастырылады. Бұл процесс белгілі бір фазалар арқылы іске асырылады – мәселені қою, баламаларды іздеу, оларды бағалау, шешімді қабылдау, іске асыру және бақылау. Қарапайым түрде оны фирма қызметін жоспарлау және бақылаудың өзара байланысқан жүйесі ретінде зерттеуге болады. Контроллинг көмегімен интеграция және координация қамтамасыз етіледі. Яғни контроллердің бірден бір жұмысы – жоспарлау болады. Менеджер қызметі жоспарланған көрсеткіштер кешеніне бағдарланған. Жоспарлау барысында мақсаттардың үйлесімділігі өседі және қате шешім қабылдау тәуекелі төмендейді. Сондай-ақғ жоспар икемді де болу керек. Контроллинг сондай-ақ, бақылау жүйесімен де тығыз байланысқан. Мұнда ұйымның жоспарларына бақылау жүргізу көзделеді. Контроллинг «басқару контурында кері байланысты қамтамасыз ететін кәсіпорындағы өзін өзі реттеу механизмі» ретінде болады. Ол басқаруды жаңа деңгейге көтереді. Осыдан үшінші ереже туындайды.

3) контроллинг интеграциялайтын және координация жасайтын жүйе ретінде болады, яғни барлық функциональды салалардың, бөлімдердің жоспарлары біріктіріледі және басқарылады.

Контроллингтің құндылығы әсіресе шаруашылық жүйенің күрделілігіне қарай өседі. Іс жүзінде контроллер барлық функциональды бөлімшелердің қызметін компанияның жалпы міндеттері көзқарасынан тексереді және онда «соңғы шешім қабылдау» құқығы болады (жоспарларды бекіткенде немесе есептеулерде келіспеушілік пайда болса).

4) контроллинг басқару процесіне демеу жасау функциясын орындайды. Контроллер жоспарлаумен, есебке алумен, бақылаумен айналыса алса да, оның ең маңызды қызметі ретінде осы жоспарлау мен бақылау жүйелерінің "архитектурасын" жетілдіру, есептеулер жүргізу әдістерін құрастыру, басқару процесіне қажет ақпаратты анықтау болады. Контроллинг бөлімі жоспарлау объектісін анықтамай, қалай және қашан жоспарлау қажет туралы кеңес береді.

Контроллингтің басты мақсаты – басқарушылық процесті ұйым алдындағы тұрған мақсаттарға бағдарлау.

Суретте графикалық түрде контроллинг тұжырымдамасы пирамида түрінде көрсетілгег, оның ұшы кәсіпорын мақсаттары болса, қырларын басқару жүйесін ұйымдастыруға қойылған талаптарды анықтайтын әртүрлі факторлар құрайды. Бұл факторларды жалпы және арнайы етіп бөлуге болады. Пирмаиданың негізінде басқарушылық шешімдерді қабылдау процесіне қажет ақпараттық база болады, мұнда өндірістік және қаржылық есептің көрсеткіштері көрсетіледі және ұйымның сыртқы және ішкі ортаның сапалық сипаттамалары жазылады. Пирамиданың биіктігі жоспарлар мен есептер жүйесіндегі иерархичлық деңгейлердің санына тәуелді болады. Жоспарлар мен есепте жүйесі контроллингтің зерттеу затын құрайды, пирамиданың ішкі облысын сипаттайды.

Жоспарлы және есепті құжаттар ақпаратты өңдеу процестерінің материалдық «нәтижелері» болып табылады.

Контроллинг құрылымы және мазмұны

Мақсаттарды белгілеу – кәсіпорынның сандық және сапалық белгілерін анықтау.

Жоспарлау – кәсіпорын мақсаттарын жоспарларға айналдыру. Жоспарлаудың бірінші қадамы SWOT- талдау.

Басқарушылық есеп – жоспарды орындау барысында қаржылық-шаруашылық қызметтің сипатталуы. Басқарушылық есеп жетекшілердің ақпараттық қажеттіліктеріне бағдарланған (сыртқы тұтынушыларға емес – бух.есеп сияқты).

Ақпараттық ағындарды ұйымдастыру – ақпаратты жинау, басқаруға ақпараттық демеу жасау.

Мониторинг – ағымдағы уақытта кәсіпорында өтетін барлық процестерді бақылау.

Бақылау – болған фактілерді тіркеу және бағалау

 Контроллинг құралдары

GAP- талдау – жағдайдың іс жүзіндегі дамуы жоспарланғаннан ауытқуын талдау.

Қоржынды талдау – кәсіпорын қаржысына басқару жүргізу (тәуекел мен табыстылықты оңтайлы үйлестіріп).

Маржинальды пайданы есептеу – маркетинг, баға жасау және қаржы өрістерінде шаралардың тиімділігін анықтау үшін қажет.

Салыстырмалы талдау – шаруашылық қызмет нәтижелеріне әсер ететін факторларды және себептерді талдау.

Тақырып 11 Геодезиялық, топографиялық және картографиялық жұмыстарға техникалық сметаларды және шығындар сметаларын құрастыру

Дәріс жоспары:

1. Техникалық жобаларды және сметаларды құрастыру бойынша жалпы ережелер

2. Техникалық жобалардың мазмұны

3. Сметаларды құрастыру

Семинар сұрақтары:

1. Техникалық жоба

2. Кіріспе,

3. Объектінің физикалы-географиялық сипаттамасы;

4. Объектінің топографиялы-геодезиялық зерттелуі

5. Жұмыстарды жобалау, қауіпсіздік техникасы, сметалық есептеулері, қосымшалары

Әдебиет

1. Дәрістер

2. Брыкин П.А. Экономика, организация и планирование топографо – геодезического производства: 3-е изд., перераб и доп. – М.: 1988..

Студенттің өздік жұмысына арналған тапсырма

Студенттер берілген тақырыпқа арналған өздік жұмыс орындау қажет. Өздік жұмыс тақырыбын студент оқытушымен ақылдасып, өзі таңдайды.

Өнеркәсіпте өнімді өңдіру жоспарын құрастырғанда өндіріс көлемі натуралдық бірліктермен есептелінеді. Сонымен қатар, еңбек көрсеткіштері (норма – сағат, станко-сағат, адам-сағат) және ақшалай (құнды) көрсеткіштер қолданылады. Егер топографиялы – геодезиялық кәсіпорын жоспарға, мысалы 1000 триангуляциялық пункт жасау деген тапсырма енгізілсе, онда осы мәліметтер бойынша еңбек шығындарын да, материалдық шығындарды да, тіпті ақшалай шығындарды да анықтауға мүмкіндік болмайды, өйткені мәлімет жеткіліксіз, бізге сондай-ақ, осы пунктердің биіктігін, бір-бірінен ара-қашықтығын, елдің қандай физикалы-географиялық аудандарында салынатындығын, қайда және қандай материалдар қолданылатынын білу қажет.

Егер берілген пунктерді салу үшін кәсіпорынға саны N-ге тең адам-күн жұмсау қажет екені белгілі болса да, оған қарап жұмысшылардың санын анықтау мүмкін емес, өйткені ол үшін дадалық маусымның ұзақтығын да білу керек және т.с.с..

Кәсіпорын осы не басқа объектіде қажет дайын өнімді алу үшін орындайтын жұмыстар көлемін дәл анықтау үшін, оған керек болатын материалдардың санын, көлемін, түрін анықтау үшін техникалық жобаны және шығындар сметасын құрастыру керек. Жұмыстар объектісі ретінде жоспарға немесе тапсырмаға сәйкес топографиялы-геодезиялық жұмыстар жүргізілетін белгілі бір ауданның немесе белгілі бір қашықтыққа созылған трассаның территориясы қарастырылады.

Жобалық-сметалық әдіс орындалатын барлық геодезиялық және топографиялық жұмыстарға қолданылады. Ең алдымен, техникалық жоба құрастырылады және жұмыстарды орындауға сметалар құрылады. Жобаны және сметаны құрастыруға негіз ретінде жобалық тапсырма болады, оның ішінде болашақ жұмыстардың мақсаты анықталады, объектінің шекаралары көрсетіледі, басты жоспарлы-биіктіктер жүйесінің қалыңдығы көрсетіледі. Түсіру масштабы, рельеф кесіндісінің биіктігі, негізгі техникалық талаптар анықталады. Жұмыстардың басталу және аяқталу мерзімдері көрсетіледі. Кейбір жағдайларда техникалық жобаны және сметаны құрастырудың негізі ретінде кәсіпорының тапсырыс берушімен жасасқан келісім шарт болады.

Техникалық жобаларды және сметаларды құрастырғанда кәсіпорын геодезиялық және топографиялық жұмыстарды жүргізуге арналған қазіргі нұсқауларға және ұсыныстарға, сметалық ірілендірілген еңбек бағаларына, ірілендірілген уақыт нормалары бар анықтамалықтарға және басқа да нормативтік құжаттарға сүйенеді.

Геодезиялық және топографиялық жұмыстарды жүргізуге арналған техникалық жобаларда объект шекарасының әкімшілік және географиялық орны белгіленеді, берілген объектіде бұрын орындалған жұмыстардың барлығы және оларды қолдану мүмкіндігі анықталады және шекаралас учаскелердегі жұмыстармен байланыстылықты анықтайды, жұмыстардың ауырлығын сипаттайтын көрсеткіштерді, өнім өңдіру нормаларын, өнімге арналған техникалық талаптарды, дәлдікті, масштабты, рельеф кесіндісін және т.б. белгілейді.

Барлық процестер бойынша жұмыс көлемдері натуралдық, еңбек және ақшалай көрсеткіштермен анықталады. Одан кейін жылдар бойынша жұмыстар графигі құрастырылады және барлық жұмыстарды орындаудың оңтайлы технологиялық циклы есептелінеді, өндірісті, еңбекті ұйымдастырудың негізгі сұрақтары құрастырылады, қауіпсіздік техникасы есебке алынады.

Жұмыстарды жүргізуге арналған техникалық жобаларда қазіргі заманға сай ғылыми-техникалық жетістіктерді, алдыңғы қатарлы технологияларды, жетілді құрал-саймандарды, аспаптарды, есептегіш техниканы, тиімді еңбекті ұйымдастыру әдістерін, жұмыстардың алдыңғы қатарлы әдістерін қолдану көзделеді.

Әр техникалық жобаға шартты шифр қойылады, ол бірнеше цифрдан тұрады, олар кәсіпорынның нөмерін және жұмыстар түрін айқындайды. Техникалық жоба, көбінесе келесі бөлімдерден тұрады:

Кіріспе

Объектінің физикалы-географиялық сипаттамасы

Жұмыстарды жобалау

Жұмыстарды ұйымдастыру және қауіпсіздік техникасы

Сметалық есептеулер

Қосымшалар

Кіріспеде келесі көрсетіледі:

Директивті органдардың шешімдері, болашаққа арналған жоспарлар, тапсырмалар және берілген объектіде топографиялы-геодезиялық пен картографиялық жұмыстарды жүргізуге негіз болған басқа да құжаттар; келісімді жұмыстар бойынша тапсырыстың қысқаша мазмұны мен тапсырыс берушінің техникалық талаптары көрсетіледі, сондай-ақ, жұмыстарды жүргізудің жергілікті мемлекеттік геодезиялық бақылау инспекциясымен келісілуін айқындайтын мәліметтер жазылады;

Жұмыстар объектісінің әкімшілік-территориальды орналасуы, оған жалпы картосхема қосылады. Бұл картосхемада жобаланатын объектінің географиялық орналасуы көрсетіледі және оның басқа бұрын жасалынған немесе жасалынып жатқан шекаралас объектілермен байланысы анықталады, картосхема масштабы объектінің ауданына және өлшеміне қарай таңдалады;

Топогрфиялы-геодезиялық және картографиялық жұмыстардың түрлері және олардың натуралдық өлшемдегі көлемдері көрсетіледі.

Объектінің физикалы-географиялық сипаттамасы

Жобаның бұл бөлігінде қысқа түрде объектінің орналасу ауданының физикалы-географиялық сипаттамасы беріледі. Ол топографиялы-геодезиялық жұмыстар жүргізу әдістерін және оларды дәлелді ұйымдастыру үшін, еңбек шығындарының нормативтерін және нормаларын құрастыру үшін, транспортты таңдау үшін керек. Бұл бөлімде қауіпсіздік техникасын қамтамасыз ету және басқа да ұйымдастырушылық-техникалық сұрақтардың шешімдері қарастырылады..

Қажет жағдайларда, мысалы аз зерттелген аймақтарға техникалық жобаларды құрастырғанда келесі негізгі мәліметтерді жинау қажет: климат, рельеф, гидрография, жер құрылымы, өсімдік беті, аудандағы фауна туралы. Сондай-ақ, ауданның экономикалық сипаттамалары, транспорт жолдары, байланыс және т.с.с.

1. Басқару функциясы – ұйымдастыру

2. Басқару функциясы – уәждеу

3. Басқару функциясы – жоспарлау

Семинар сұрақтары:

1. Менеджменттің негізгі функцияларын атаңыз

2. Ұйымдастырушылық құрылым түрлері, сипаттау

3. Персоналды еңбекке уәждеу әдістері

Әдебиет

1. Дәрістер

2. Кабушкин Н.И. Основы менеджмента. М., 1996.

3 Виханский О.С., Наумов А.И. Менеджмент М., 2000.

4 Мескон М.и др. Основы менеджмента. М., 2002 ж.

Студенттің өздік жұмысына арналған тапсырма

Студенттер берілген тақырыпқа арналған реферат пен эссе орындайды. Тақырыптары оқу-әдістемелік картада көрсетілген.

 Бюрократиялық басқару құрылымдарының түрлері:

2) Функционалды ұйымдар

3) Дивизиональды ұйым.

4) Матрицалық ұйым

• 
  Басты жетекші;
  

• 
  Функциональды және дивизиональды жетекшілер;
  

• 
  Функциональды және дивизиональды жетекшілерге бағынатын жеке ұяның басшысы.
  

1) Эдхократиялық ұйым.

2) Көпөшемді ұйымдар.

• 
  өндірістік процесті қорлармен қамтамасыз ету.
  
• 
  Нақты тұтынушыға, нарыққа немесе территорияға өнімді шығару;
  
• 
  Нақты тұтынушыға қызмет көрсету, нақты нарықты дамыту немесе оған ену, белгілі бір территорияда операциялар жасау.
  

• 
  Қайта құрулар жасаудың қажеттігі туындамайды, өйткені барлық өзгерістерді қорларды қайта бөлу арқылы жасауға болады;
  

• 
  Бөлімшелерді жасауға, жоюға, немесе жаңартуға ешқандай шығын шығарудың қажеті жоқ;
  

• 
  өкілеттілікті бөлуге қолайлы жағдай туындайды;
  

• 
  бұл құрылымға өте нақты тиімділік көрсеткішін қолдануға болады – алынатын пайда. 
  

4) Кәсіпкерлік ұйым.

Жалпы алғанда адамның мотивациясы деп адамның қандай да бір іс әрекеттерді жасауға ішкі және сыртқы себеп ретінде болатын қозғаушы күштердің жиынтығын айтады.

Мотивацияны зерттеудің екі жақты көзқарасы бар. Біріншісі мотивацияның мазмұнды теориясы. Бұл көзқарастың жақтаушылары ретінде американ психологтары Абрахам Маслоу, Фредерик Герцберг және Дэвида МакКлелланд ты атауға болады.

1) А. Маслоудың мотивация теориясы.

Мотивацияның қазіргі заманғы көптеген теорияларының негізінде американ психологы Абрахам Маслоудың (1908-1970) зерттеулері жатыр. А. Маслоудың ойы бойынша адам иерархиялық пирамиданы құрайтын қажеттіліктер сериясын қанағаттандыруға байланысты іс-әрекет етеді. Теорияның мәні – адам қажеттіліктерін зерттеуде. Оның жақтаушылары психологияның зерттеу заты адамның сана сезімі емес, оның іс-әрекеттері болады деп санады. Адамның қажеттіліктерін 5 топқа бөліп қойды:

• 
  физиологиялық қажеттіліктер;
  

• 
  қауіпсіздіктегі және болашаққа сенім болуына қажеттілік,
  

• 
  әлеуметтік қажеттіліктер – басқа адамдармен қатынасу қажеттілігі;
  

• 
  сыртқы ортаның, басқа адамдардың өзіне дұрыс көзқарастың, құрметтің болуына қажеттілік,
  

• 
  өзін-өзі дамытудағы, өзіндік мүмкіндіктерді іске асырудағы қажеттілік.
  

Бұл пирамиданың мағынасы келесі: төменгі деңгейдегі қажеттіктер толығымен қанағаттандырылмаса, олардың адамның мотивациясына әсері ең маңызды орын алады (бірақ абсолютты емес).

Бұл теорияның аса маңызды кемшілігі ретінде адамның жеке дара ерекшеліктері бұл теорияда толық есебке алмайтынын атауға болады.

Жетекшінің басты мақсаты, қол астындағы қызметкерлердің қызметін бақылап, олардың жұмысына ең қатты әсер беретін қажеттіліктің түрін анықтау болады, нәтижесінде осы қызметкердің жұмысын жетілдіруге бағытталған шешімдерді қабылдау мүмкіндігі туады.

2) Фредерик Герцбергтің мотивация теориясы

Бұл теория адам мотивациясына материалдық және материалдық емес факторлардың әсерін анықтау қажеттілігінен пайда болды.

Фредерик Герцберг жұмысқа қанағаттанушылықты көрсететін екі факторлы модель құрды.

Бұл теория бойынша гигиеналық факторлар А.Маслоудың бастапқы қажеттіліктеріне сәйкес болады. Бірақ, мотив жасайтын факторлардың әсер ету механизмі екі теория бойынша айрықшаланады. Маслоу теориясы бойынша қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған ықпалда мотив жасау эффектісі болады. Герцберг бойынша аталған шарттардың шекаралық мәні болады, тек оған жеткеннен кейін ғана олар мотив жасайтын фактор болып қызмет етеді.

2. Мотивацияның процессуальды теориялары

Екінші көзқарас – бұл процессуальды теория. Олар мотивацияны басқа жағынан қарастырады. Мұнда адам қойған мақсаттарға жету үшін өзінің күшін қалай сіңіретіні, қызмет ету жолын қалай таңдайтыны зерттеледі. Бұл теорияларға күтілістер теориясы (В.Врум теориясы), әділдік теориясы және Портер – Лоулер моделі жатады.

1) Виктор Врумның күтілістер теориясы.

Күтілістер теориясы бойынша қажеттіліктің болуы мотивацияның жалғыз шарты ретінде болмайды. Адам, сонымен қатар, өзінің таңдаған қызмет ету жолы қойылған мақсатқа жеткізетініне сену, күту керек..

Бұл модель бойынша күтілістер оқиғаның болу ықтималдылығына баға беру түрінде қарастырылады. Мотивацияны талдағанда үш элементтің өзара байланысы қарастырылады:

-шығындар – нәтижелер;

-нәтижелер – сый ақы;

-валенттілік (сый ақыға қанағаттанушылық).

Врум моделін келесі түрде көрсетуге болады:

Мотивация = (З® Р) * (Р® В) * Валенттілік

мұндағы (З® Р) – іс әрекеттер қойылған нәтиже беретініне байланысты күтілістер;

(Р® В) – нәтижелер сый ақының болуына әкелетініне байланысты күтілістер;

Валенттілік – сый ақының күтілген құндылығы.

Егер осы факторлардың біреуінің мәні төмен болса, мотивация төмен болады.

2) Әділдік теориясы.

Әділдік теориясы бойынша адамдар алған сый ақыны сіңірген еңбек көлемімен және басқа адамдардың алған сый ақылармен субъективті түрде салыстырып, бағалайды. Егер адамдар өздеріне қатысты әділетсіздік болды деген көзқарасқа келсе, олардың мотивациясы төмендейді және олар өзінің жұмыс қарқынын азайтуға тырысады.

3) Л. Портер - Э. Лоулер теориясы.

Бұл теория күтілістер мен әділдік теорияларының элементтерін үйлестіруге негізделген. Оның мәні келісіде: сый-ақы мен жеткен нәтижелер арасында ара-қатыстарды белгілеу.

Л. Портер және Э. Лоулер үш айнымалы енгізді, олар сый ақы мөлшеріне әсер етеді: сіңірген еңбек шығындары, адамның жеке дара қасиеттері мен қабілеттері және өзінің еңбек процесіндегі рөлін түсіну дәрежесі. Күтілістер теориясында сияқты жұмыскер сыйақыны сіңірген еңбекке қарай бағалайды және ол оған сәйкес болуын күтеді. Әділдік теориясы сияқты адамдар берілген сыйақыны басқа қызметкерлер алған сыйақымен салыстырып, оның дұрыстығына, дұрыс еместігіне өздігінен баға береді, осыдан жұмысқа қанағаттанушылық дәрежесі анықталады. Осыдан маңызды қорытынды шығаруға болады: қызметкердің жұмысқа қанағаттанушылығы еңбек нәтижелерінен туындайды, керісінше емес.

Сонымен қатар Выгодский теориясын да атауға болады, оның ойы бойынша адам психикасында дамудың екі параллельды деңгейі бар – жоғарғы және төменгі, олар адамның жоғарғы және төменгі қажеттіліктерін анықтайды және параллельды дамиды. Яғни, бір деңгейдің қажеттілітерін басқа деңгейдің құралдарымен мүмкін емес. Мысалы, адам ең алдымен өзінің төменгі қажеттіліктерін қанағаттандыру керек, сонда алдымен, материалдық ынталандыру пайда болады. Бұл жағдайда адамның жоғарғы қажеттіліктерін тек материалды емес жолмен ғана қанағаттандыруға болады деген сөз. Л.С. Выгодский ойы бойынша аталған қажеттіліктер параллельды және дербес дамып, адамның іс-әрекетін және қызметін жалпы басқарады.

3. Басқару стильдері

Бұрын басқару стиліне баға бергенде ең алдымен адамның жеке қасиеттерін есебке алған болатын. Бұл теорияның басқа аты әйгілі адамдар теориясы болды, яғни ең жақсы жетекшілерде белгілі бір жеке қасиеттер жиынтығы болу керек деп саналды. Егер ондай қасиеттер болса, адам жақсы жетекші бола алады.

Бірақ, тек жеке қасиеттерді зерттеу нәтижесінде қарама-қарсы нәтижелер айқындалды. Адамның жақсы жетекші болуына тек жеке оның қасиеттері ғана емес, сондай-ақ қол астындағы адамдардың жеке қасиеттері, олардың қызметі және міндеттері да әсер ететіні анықталды.

Одан кейін әрекеттесу теориясы пайда болды. Оның арқасында басқару стилінің дұрыс анықтамасы құрылды: яғни басқару стилі деп менеджердің, жетекшінің қол астындағы адамдарға бағытталған практикалық қызмет ету тәсілдерінің, әдістерінің, және формаларының шамамен тұрақты жүйесін атайды және ол басқарылатын адамдарды ұйым мақсаттарына жетуіне мотивациясын қалыптастыруға бағытталған.

Бұл көзқарас та бірақ толық емес болды. Жетекшілік тиімділігіне сонымен қатар ситуациялық факторлардың әсері бар болуы анықталды, мысалы, қол астындағы адамдардың қажеттіліктері, тапсырманың сипаты, ортаның әсері, ақпараттың көлемі және т.с.с., яғни әртүрлі жағдайларда жетекші өзін әртүрлі етіп ұстау қажет.

Жетекшінің соңғы мақсаты, әрине ұйымның мақсаттарына жету болып табылады. Осыдан персоналды басқару стилі, жетекшінің қол астындағы адамдардың ұйым мақсаттарына жетуге қажет мотивациясын өсіруге бағытталған күнделікті қызмет ету манерасы деп анықталады.

Дәстүрлі жіктеу жүйесі бойынша стиль автократты, либеральды (екеуі де қайшылық шамада болады) және ортасында демократиялық болып бөлінеді, немесе жұмысқа бағытталған немесе адамға бағытталған стильдер бар (Дуглам МакГрегор бойынша).

Автократ ең алдымен адамдардың төменгі деңгейлі қажеттіліктеріне әсер етеді.

МакГрегордың “Х” және “Y” теориялары

Дуглас МакГрегор автократты жетекшінің жұмыскерге қарым-қатынасын “Х” теориясы бойынша болады деп санады:

1. Адамдар жұмыс істегісі келмейді және мүмкіндік болса, жұмыстан құтылғысы келеді.

2. Адамдар жауапкершіліктен қорқады және оларды басқарғанды қалайды.

3. Адамдар әсіресе қауіпсіздікті талап етеді.

4. Адамдарды жұмыс істеткізу үшін, оларға бағындыру, бақылау жасау, жазалау жұмыстарын қолдану керек.

Осыған байланысты автократ өзінің жұмысын құрайды.

Бұл құрылымдардағы иерархиялық бөлініс өте қатал, ақпарат жинау каналдары оперативті жұмыс істейді.

Демократиялық стилді қолданатын жетекші “Y” теорияы тұжырымдамаларын қолданады:

1. Еңбек –табиғи процесс. Егер жағдай жасаса, адамдар жауапкершіліктен қашпай, керісінше оны алуға тырысады.

2. Егер адамдар ұйымдық мақсаттарға қатысса, олар өзін-өзі басқаруды және өзін-өзі бақылауды қолданады.

3. Адамдарды басқаруға қатыстыру мақсаттарға жетумен байланысты болатын сыйақы функциясы болып табылады.

4. Мәселелерді шығармашылық тұрғыдан шешу қабілеті жиі кездеседі, ал орташа адамның интеллектуальды потенциалы жарым-жартылай қолданылады.

Демократиялық стиль қолданатын ұйымдар өкілеттіліктің бейорталықтандырылуымен сипатталады. Демократ жетекші адамдардың ең алдымен жоғарғы деңгейлі қажеттіліктеріне сүйенедіү

Жетекшілік стильдерінің тиімділігін зерттеген ғалымдардың ең әйгілісі Курт Левин болған.

Рэнсис Лайкерт және оның Мичиган университетіндегі әріптестері баламалы жүйені құрастырды. Олар еңбек өнімділігі жоғары және өте төмен ұйымдарды бір-*бірімен салыстырды. Олардың ойынша айырмашылық жетекшілік стиліне тәуелді деп санады. Мұнда екі қайшылық ретінде жұмысқа бағытталған (“Х” теориясы) және адамдарға бағытталған стильдерді (“Y” теориясы) атап көрсетті .

Бірінші қайшылыққа негізделетін жетекшіге мысал ретінде Фредерик У. Тейлорды жатқызуға болады.

Екінші стиль адамға бағытталған болады (Эрнст Мэйоның адамдар ара-қатынасы мектебі).

Бір уақытта екі жақта жұмыс істейтін, және бірдей нәтиже беретін жетекші болмайды.

Лайкерт жетекшілік стильдің 4 базалық жүйесін ұсынды

Огайо штатының университетінде Блэйк және Мутон жетекшіліктің 5 стилі бар торды (схеманы құрастырды.