Газет 988 жылдыѓ шiлдесiнен бастап шыѕады №97 (5604), 28 тамыз, сейсенбi, 2018 жыл

28.08.2018.

№97 (5604)

4

almaty-akshamу.kz

almaty-aksham@mail.ru

ЕЛБАСЫ ТАПСЫРМАСЫ

Маѓызды

бастамалардыѓ

бiрi

Елбасы Нџрсџлтан Назарбаев

ќрћашан жарћын бастамалардыѓ

жаршысы  болып келедi. Ћазiргi

ћазаћ жазуында ћолданылып жљр-

ген ќлiпбидi латын ќрiптерiмен

ауыстыру маѓызды бастамалар-

дыѓ бiрi жќне дер кезiнде ћоз-

ѕалып, тiлiмiздiѓ болашаѕы љшiн

жасалѕан ѕылыми маѓызды шара-

ныѓ бiрi деп бiлемiз. Бџл мемле-

кеттiѓ кемелденуiне, рухани жаѓ-

ѕыруына жасалѕан ћарышты

ћадам.

Латын ќлiпбиi – ќлемде еѓ бе-

делдi ќлiпбилер ћатарында.

Бљгiнде ѕаламдыћ аћпараттыѓ,

ћажеттiлiктiѓ денi латын графи-

касына негiзделген ќлiпбимен

байланысты. Заманауи техноло-

гиялар мен инновациялыћ идея-

лардыѓ басым к$пшiлiгi аѕылшын

тiлдi ќлемнен бастау алары аныћ.

Сондыћтан да латын графика-

сына негiзделген ќлiпбиге к$шу –

мемлекеттiк тiлдi жаѓѕыртудыѓ

басты факторы, бiздiѓ рухани

дамуымыздыѓ тетiгi.

Латын жазу љлгiсiн ћолдану,

еѓ алдымен, мектептерде љш тiлде

оћытуды   дамытуѕа, отандыћ ѕы-

лымныѓ жаѓа к$кжиектерiн

ашуѕа, жањандыћ ѕылыми $лшем

базаларына тезiрек кiруге де мљм-

кiндiк туѕызады, ћазаћстандыћ

ѕалымдардыѓ шетелдiк ќрiптес-

терiмен ћарым-ћатынасын жан-

дандыратыны аныћ. Сондыћтан

жалпы бiлiм беру жљйелерiнде,

жоѕары жќне орта арнаулы оћу

орындарында оћитын жас буын

$кiлдерiне бџл шараныѓ мќн-

маѓызын џстаздары жеткiлiктi

деѓгейде айтып, тљсiндiруге тиiс.

Бџл, еѓ алдымен, жастарымыз

љшiн $те ћажет. Олар болашаћћа

дџрыс ћадам басып, отандыћ

ѕылымды жаѓа сапалыћ деѓгейге

к$теру љшiн де осындай тљбегейлi

$згерiстiѓ ћажет болѕанын жан-

жаћты бiле жљрсе, артыћтыћ

етпейдi.

Ћазаћ тiлi мамандары латын

графикасына к$шу – тiлiмiздегi

жат дыбыстарды таѓбалайтын

ќрiптер санын кемiтiп, сол

арћылы оныѓ табиѕи таза ћалпын

саћтауѕа ыћпал ететiнiн айтуда.

Менiѓше, бџл ѕаламдыћ дамудыѓ

жаѓа кезеѓiнде ћажеттiлiк ћана

емес, тiлiмiздiѓ тарихи ерекше-

лiгiн саћтау арћылы ќлемдiк

интеграция, аћпарат алу мљм-

кiндiгiмiздiѓ артуына да к$мек-

теспек. Бiр жаѕынан аталмыш

жоба басћа тiлдерде с$йлейтiн

адамдарѕа бiздiѓ тiлдi жылда-

мыраћ љйренудi ынталандыратын

нџсћа ретiнде де ћарастырылып

отыр. Сондыћтан да жаѓа

графика елiмiз љшiн ћажеттi,

уаћыт талабынан туындап отыр-

ѕан жаѓа атрибут, аса маѓызды

фактор деп санаймыз.

Бiз ћазаћстандыћтардыѓ

рухани $зегi болып табылатын

ћазаћ тiлiне ћатысты бџл

мќселенiѓ наћты жљзеге асып,

барлыћ салада пайдаланылуы

ћажеттiгiн тљсiнемiз. Латын

ќлiпбиi ћазаћ тiлiнде жаѓа

аћпараттыћ технологияларды

меѓгеруде ћолайлылыћ туында-

тады, елiмiздегi рухани жаѓѕыру

баѕдарламасыныѓ $зегiне де ай-

налады деп сенемiз. Сондай-аћ,

Ћазаћстанѕа инвестиция тартуѕа,

халыћаралыћ бизнестi жќне ту-

ризмдi дамытуѕа да ыћпалы

артатынына к$зiмiз жетедi. Ћазаћ

тiлiнiѓ латын ќлiпбиiне к$шуi

2025 жылы аяћталады. Демек,

асыѕыстыћ ж$нiнде ешћандай с$з

болмайды. Ќрине, алдаѕы жетi

жылда ћызу жџмыс жљретiнi аян.

Сондыћтан барлыѕымыз жаѓа

графиканы меѓгеруге ќзiрден

кiрiсуiмiз керек-аћ.

Кќмшат АЙТЕНОВА,

«Тiлдердi оћыту орталыѕы»

Ћордай аудандыћ б:лiмшесiнiѓ

ћазаћ тiлi оћытушысы.

Жамбыл облысы.

Латын – келешек кiлтi

Рахат ШИМАШЕВА,

Алматы ћаласы Тiлдердi

дамыту басћармасыныѓ

басшысы

Мемлекеттiк тiл саясатын

жљргiзудi жаѓѕырту жолдары

кљнделiктi ћолданылатын iс-ћаѕаз љлгiлерiнiѓ

материалдарына сљйенiп жасалуы тиiс. Кќсiби

глоссарийлерден басталатын мџндай салалыћ

ќдебиеттердi  сол саланыѓ ведомство басшылыѕы

бекiткеннен кейiн бљкiл Ћазаћстан аумаѕы

бойынша, еѓ ћџрымаса ћала деѓгейiнде бiр сала

бiр-аћ оћулыћпен оћитын жљйеге жетуiмiз ћажет.

Бiз бџл салада бiрћатар жџмыстар атћардыћ.

Ћаладаѕы ќр басћармаѕа арнап iс-ћаѕаздар

љлгiлерi мен аныћтамалыћ с$здiктер шыѕарылды.

Бџларды сала мамандары ћарап, толыћтырып, ќр

салаѕа арналѕан глоссарийларды бекiтуi ћажет.

Алдаѕы уаћытта осы айтылѕандарды ескерiп,

мемлекеттiк тiлдi деѓгейлеп љйретуге арналѕан

автоматтандырылѕан веб-сервис жќне IТ

инфраћџрылым ќзiрлеудi жоспарлап отырмыз.

Бџл љкiметiмiздiѓ цифрлы Ћазаћстанѕа айналу

жоспарына да сќйкес келедi.

Ћазiр орта мектептерге жаѓартылѕан

баѕдарламаныѓ енуiне байланысты ћазаћ тiлiн

оћытудыѓ ќдiстемесiн жетiлдiру, тiл љйретудiѓ

инновациялыћ технологияларын енгiзу, озыћ

ќдiстемелердi насихаттау, тiл љйрету баѕдарла-

џлт $кiлi, 92% ћазаћ тiлiнде iс жљргiзе алады.

Алдаѕы уаћытта бџл к$рсеткiштi 100%-ѕа

жеткiзудi к$здеп отырмыз.

Iс-шаралар жоспарыныѓ таѕы бiр баѕыты –

мемлекеттiк тiл саясатын насихаттауѕа арналѕан

мќдени-к$пшiлiк iс-шаралар тљрлi таћырыптарда

байћаулар мен оћулар $ткiзу. Алматы ћала-

сындаѕы этномќдени бiрлестiктердiѓ ћатысуымен

«Тiл – татулыћ тiрегi», «Абай оћулары», «Пуш-

кин оћулары», ћазаћ, орыс жќне аѕылшын

тiлдерiн ћатар меѓгерген жастар арасында «Тiл

шеберi», «Тiл дарын», «Тiл парасат» атты бай-

ћаулар џйымдастырылады. Мемлекеттiк тiлдiѓ

ћолданылуын арттыру маћсатында «Мемлекеттiк

тiл – менiѓ тiлiм», «К$ркемс$з оћу шеберлерi»,

«Тiл мерейi», «Ана тiлiм – ардаѕым» атты iс-

шаралар $ткiзу дќстљрге айналѕан. Алайда,

бџћаралыћ iс-шараларды $ткiзудiѓ форматыныѓ

$згеруiне жќне ќлеуметтiк желiлердiѓ белсен-

дiлiгiнiѓ артуына байланысты  мемлекеттiк тiлдi

насихаттау шараларына келесi жылы бiрћатар

$згерiстер енгiземiз.

Мониторинг нќтижесi бойынша Алматы ћаласыныѓ жергiлiктi

мемлекеттiк басћару органдарыныѓ ћџжат айналымындаѕы ћазаћ

тiлiнiѓ љлесi кiрiс хаттары бойынша – 46%, шыѕыс жќне бастамашыл

хаттар бойынша – 70%. Алматы ћаласы ќкiмдiгiндегi  1423

мемлекеттiк ћызметшiнiѓ 95%-ы ћазаћ,  2%-ы орыс, 3%-ы 8зге џлт

8кiлi, 92% ћазаћ тiлiнде iс жљргiзе алады. Алдаѕы уаћытта бџл

к8рсеткiштi 100%-ѕа жеткiзудi к8здеп отырмыз.

Ћазаћстан Республикасыныѓ  Президентi

Н.Назарбаевтыѓ 2018 жылѕы  10 ћаѓтардаѕы

«Т:ртiншi :неркќсiптiк революция жаѕдайындаѕы

дамудыѓ жаѓа мљмкiндiктерi» атты  Ћазаћстан

халћына Жолдауында он басымдыћтыѓ жетiншi

тапсырмасында «Адами капитал – жаѓѕыру

негiзi» жолдарын iздеу ћажеттiлiгiне назар

аударып,  «Ћазаћстандыћтардыѓ болашаѕы –

ћазаћ, орыс, жќне аѕылшын тiлдерiн еркiн

меѓгеруiнде» екендiгiн, ерекше атап к:рсеткенi

мќлiм. Осыѕан орай, Алматы ћаласы Тiлдердi

дамыту басћармасы Мемлекет басшысыныѓ

Жолдауда к:рсеткен межесiне ћол жеткiзу

баѕытындаѕы жџмыстарды жљйелi атћарып келедi.

Ћазаћстан Республикасында тiлдердi дамыту

мен ћолданудыѓ  мемлекеттiк баѕдарламасын

iске асыру ж$нiндегi Алматы ћаласыныѓ 2017–

2019 жылдарѕа арналѕан iс-шаралар жоспары

бойынша 2018  жылѕа жергiлiктi бюджеттен 54

млн. теѓге ћаржы б$лiндi.

2018 жыл басында Алматы ћаласы ќкiм-

дiгiнiѓ ћџрылымдыћ б$лiмшелерiнде тiлдердiѓ

ћолданылу жаѕдайын зерделеу маћсатында

мониторинг жџмыстары жљргiзiлдi. Мониторинг

барысында 8 аудан ќкiмi аппараты мен 23

басћармада iс жљргiзуде мемлекеттiк жќне ресми

тiлдердiѓ ћолданылуы, ћџжаттардыѓ мемлекеттiк

тiлде сапалы ресiмделуi, ћызметкерлердiѓ мемле-

кеттiк тiлдi меѓгеру деѓгейi ћарастырылды.

Ћызметкерлерге ЋР Тiл туралы заѓнама талап-

тары тљсiндiрiлiп, iс жљргiзуде тiлдердi ћолдану

мќселелерi бойынша ќдiстемелiк к$мектер

к$рсетiлдi. Мониторинг барысында жалпы саны

231 ћызметкермен ќѓгiме $ткiзiлiп, тљсiндiру

жџмыстары жљргiзiлдi.

Тiл саясаты  љш негiзге сљйенiп жљргiзiлетiнi

белгiлi. Бiрiншi, тiл саясатыныѓ заѓдыћ негiзi

болуы; екiншi, оны насихаттау; љшiншi, тiлге

ћатысты шараларды ћаржылыћ ћолдау.

Мемлекеттiк тiлдi дамытудыѓ заѓдыћ негiзi бар.

Ата заѓымызда ћазаћ тiлi мемлекеттiк тiл ретiнде

белгiленген. Сондай-аћ, Ћазаћстан Республи-

касы Љкiметiнiѓ 2018 жылѕы 2 шiлдедегi №401

ћаулысымен Ћазаћстан Республикасында

тiлдердi дамыту мен ћолданудыѓ 2011–2019

жылдарѕа арналѕан мемлекеттiк баѕдарламасы

бекiтiлдi. Дейтџрѕанмен, мемлекеттiк тiлдi $з

тџѕырына ћондыру љшiн оны бiлудi мiндеттеудiѓ

ћџћыћтыћ негiзiн кљшейте беруiмiз керек.

Мќселен, 2018 жылдыѓ I жартысында Алматы

ћаласы  ќкiмдiгi бойынша 1179 ћызметкерi

ЋАЗТЕСТ жљйесi бойынша диагностикалыћ

тестiлеуден $ттi.  Бџл 1491 мемлекеттiк ћызмет-

шiнiѓ 80 пайызын ћџрайды. Бiздiѓ басћарма

алдаѕы уаћытта Ћазтест жљйесi арћылы ћыз-

метшiлердi мемлекеттiк тiлдi бiлуге мiндеттеу

шараларын автоматтандырып жетiлдiре

бермекшi.

Елбасымыз Н.Ќ.Назарбаев «Болашаћћа баѕ-

дар: рухани жаѓѕыру» баѕдарламалыћ маћала-

сында ћазаћ тiлiн бiртiндеп латын ќлiпбиiне

к$шiру жџмыстарын бастап, бџл мќселеге

неѕџрлым дќйектiлiкпен тереѓ тљсiнiп, байыппен

ћарау ћажеттiлiгiн айтћан болатын. Латын

ќлiпбиiне к$шу арћылы – ћазаћ тiлiнiѓ халыћ-

аралыћ дќрежеге шыѕуына, халыћаралыћ аћпарат

кеѓiстiгiне кiрiгуге тиiмдi жолдар ашылмаћ.

Латын ќлiпбиiне к$шу арћылы џлт мџратыныѓ

жаѓа бiр белеске $рлеуiне, тљркi тiлдес халыћ-

тардыѓ $зара тiл байланысыныѓ артуына, жаѓа

заман талабына сай $скелеѓ џрпаћтарымыздыѓ

аѕылшын тiлiн меѓгеруiне зор мљмкiндiк туады.

Ћазiр республика к$лемiнде латын ќлiпбиiнiѓ

емле ережелерiн бекiту жџмыстары ћызу жљрiп

жатыр. Бџл салада ћала к$лемiнде де бiрћатар

шаралар белгiленген. Алматы ћаласы ќкiмдiгiнiѓ

ћолдауымен  2018 жылѕы  мамыр кљнi айында

«Ћазаћ ќлiпбиiн латын ћарпiне к$шiрудiѓ $зектi

мќселелерi» таћырыбында конференция $ткi-

зiлдi. Jткiзiлген конференциялардыѓ жџмысына

латын ќлiпбиiне к$шу ж$нiндегi Џлттыћ

комиссияныѓ мљшелерi, филология ѕылымыныѓ

докторы, профессор Ќ.Жљнiсбек,  орфография-

лыћ жџмыс тобыныѓ мљшесi филология

ѕылымыныѓ  докторы З.Базарбаева,  ќдiстемелiк

жџмыс тобыныѓ мљшесi ЋР ЏЅА корреспондент-

мљшесi, профессор, педагогика ѕылымыныѓ

докторы  Ф.Оразбаева, техникалыћ жќне аћпа-

раттыћ сљйемелдеу ж$нiндегi жџмыс тобыныѓ

мљшесi Б.Ћуаныш, т.б танымал ѕалымдар

баянадама жасап, $з пiкiрлерi мен џсыныстарын

бiлдiрдi. Конференцияныѓ материалдары жинаћ

ретiнде шыѕарылып, к$пшiлiкке таратылды. Бiз

ћазаћ ќлiпбиiн латын ћарпiне к$шiруге

байланысты осы жылдыѓ ћазан айына таѕы бiр

ѕылыми конференция, ћараша айына семинар-

кеѓес $ткiзудi жоспарлап отырмыз. Сондай-аћ,

бљлдiршiндердi латын ќлiпбиiне љйрету маћ-

сатында ћазаћ тiлi дыбыстарыныѓ анимациялыћ

форматта љйрететiн мультимедиалыћ баѕдарлама

ќзiрлеудi ћолѕа алдыћ.

Тiл саясатын жљзеге асырудыѓ негiзгi тетiк-

терiнiѓ бiрi мемлекеттiк ћызметшiлердi оћыту.

Осы уаћытћа дейiн курстар «бастауыш, жал-

ѕастырушы жќне тереѓдетiлген» деѓгейлер

бойынша бiр жљйемен оћытылып келедi. Љстi-

мiздегi жылы барлыѕы 1092 мемлекеттiк

ћызметшi, оныѓ iшiнде – 842 тыѓдаушы ћазаћ

тiлiне, 250 тыѓдаушы аѕылшын тiлi  курсына,

Алматы ћаласындаѕы 12 этномќдени бiрлестiк-

терден  148 тыѓдаушы ћазаћ тiлiне, 175 тыѓ-

даушы ана тiлдерi  курсына ћатысуда.

Мен бiлiм жљйесiнде џзаћ жылдар

iстегендiктен, бџл салада тќжiрибем бар. Менiѓ

ойымша тiлдi љзiп-жџлып оћыѕаннан г$рi, тiлдiк

ортаѕа толыћтай енiп љйренген џтымды болмаћ.

Тiл љйренуде мемлекеттiк ћызметшiлер

мемлекеттiк тiлдi $ндiрiстен ћол љзiп оћыса, $те

џтымды болар едi. Мемлекеттiк жќне жергiлiктi

басћару институтына мемлекеттiк ћызметшiлер

$зiнiѓ кќсiби саласы бойынша бiлiктiлiктерiн

арттыруѕа тџраћты тљрде жiберiлiп тџрады.

Мемлекеттiк тiлдi љйрету курсында сондай

жљйеге к$шiрген дџрыс. Jйткенi, тiл љйретуде

тiлдiк орта жќне жалѕастыћ деген екi маѓызды

фактор бар. Аптасына екi реттен 5-6 айѕа

созылѕан курстардан тiл љйренушi жалыѕады жќне

кљнде-кљнде дайындалмаѕан соѓ, тiлдiк ортадан

ћайта-ћайта ћол љзiп, бiр сабаћта бiлгенiн келесi

сабаћта џмытып ћала бередi. Бiр-бiрiмен

байланысты тџтас баѕдарламаны аз ѕана уаћыт

iшiнде меѓгерiп алу, тiл љйренушiнiѓ :зiне деген

сенiмдiлiгiн оятар едi. Мџндай тќжiрибе :зiн-:зi

аћтайды деп сенiммен айтуѕа болады.

Мемлекеттiк ћызметшiге екiншi деѓгейден

бастап кќсiби ћазаћ тiлi ћажет. Жалѕастырушы

деѓгейде заѓгер мен ћџрылысшыны бiр оћу

ћџралмен оћыту мљмкiн емес, $йткенi ќр

саланыѓ $з тiлi бар, соѕан сќйкес ќр саланыѓ

$зiндiк оћу ћџралдары болуы шарт. Ол сол салаѕа

ћатысты ћџрастырылѕан тiлдескiштердiѓ, сол

саланыѓ терминдер с$здiгiнiѓ жќне сол салада

маларын бiрiздендiру жќне љйлестiру жџмыс-

тарын жљзеге асыруымыз керек. Бiздiѓ ойымыз-

ша, республика к$лемiнде белгiленген оћу-

ќдiстемелiк жџмыстар бiрiнен-бiрi  туындап

жатуы керек. Мќселен, ќдiстеменi, оћу баѕдар-

ламаларын жќне ћазаћ тiлiн оћыту технология-

сын жетiлдiруге арналѕан шаралар ќрћайсысы

б$лек-б$лек болмай, бiр-бiрiмен тыѕыз байла-

нысты болѕаны ж$н. Бџл салада сонда ѕана

нќтиже болады. Алматы ћаласында ѕылыми-

ќдiстемелiк орта шоѕырланѕандыћтан, бiз мџндай

шараларды ћала деѓгейiнде жљзеге асыруѕа

ќзiрмiз. Яѕни алдаѕы уаћытта:

а) тiлге ћатысты наћты аудиториясы жоћ

журналдардыѓ орнына «Ћазаћ тiлiнiѓ ќдiстемесi»

журналын шыѕару;

ќ) жалпыны жаппай ћамту љшiн оныѓ

сайттаѕы электронды нџсћасын жасау;

б) журнал арћылы  мониторинг жљргiзiп,

љздiк џсыныстарды (љздiк баѕдарлама, љздiк ашыћ

сабаћ жќне т.б.) сараптау;

в) соныѓ нќтижесiнде Љздiк оћытушыны

таѓдау;

г) журналда к$терiлген мќселелер бойынша

ќдiстеменi, оћу баѕдарламасын, ћазаћ тiлiн оћыту

технологиясын жетiлдiруге арналѕан шаралар

(д$ѓгелек љстелдер, конференция жќне семинар-

лар мен шеберлiк кластарын) $ткiзу, наћты

шешiмдер ћабылдау жџмыстарын жолѕа

ћоймаћшымыз.

Алматы ћаласы к$шелерiндегi деректемелер

мен к$рнекi аћпараттарѕа Ћазаћстан Респуб-

ликасыныѓ тiл туралы заѓнамалары талап-

тарыныѓ саћталуына мониторинг жљргiзiп

отырады.  2018 жылѕы 8 айдыѓ ћорытындысы

бойынша 3068 жарнама эскиздерiнiѓ мќтiндерi

тексерiлдi. Оныѓ 924-не тљзетулер енгiзiлдi.

Алматы ћаласы Алатау, Бостандыћ аудандарын-

даѕы атауы ћайталанатын 164 к$ше $згертiлдi.

Бџл жџмысты автоматтандыру љшiн алдаѕы

уаћытта Almaty-Atau веб сервисiн ќзiрлеу

жоспарлануда. Бџл автоматтандырылѕан

электронды баѕдарлама арћылы жџмыс iстейтiн

IТ ћџрылым тек жалпы аћпарат берумен ѕана

емес, ћажеттi мќлiметтi тауып беру жќне

статистикалыћ мќлiметтердi лезде шыѕарып беру

жљйесiмен де ерекшеленетiн болады.

Мемлекеттiк тiлде iс жљргiзу баѕытында

Алматы ћаласы ќкiмдiгi ћџрылымдыћ б$лiмше-

лерiнiѓ ћџжат айналымындаѕы ћазаћ тiлiнiѓ љлесi

туралы жќне мемлекеттiк ћызметшiлердiѓ џлт-

тыћ ћџрамы жќне ћазаћ тiлiнде iс жљргiзетiндерi

туралы мќлiметтер бойынша мекемелерден есеп

алынып, 2018 жылдыѓ 8 айына сараптама

жасалынды. Мониторинг нќтижесi бойынша

Алматы ћаласыныѓ жергiлiктi мемлекеттiк

басћару органдарыныѓ ћџжат айналымындаѕы

ћазаћ тiлiнiѓ љлесi кiрiс хаттары бойынша – 46%,

шыѕыс жќне бастамашыл хаттар бойынша – 70%.

Алматы ћаласы ќкiмдiгiндегi 1423 мемлекеттiк

ћызметшiнiѓ 95%-ы ћазаћ,  2%-ы орыс, 3%-ы $зге