137
– Сенен көрген қорлығым ба?! Сенің істегенің бе?! Сүйегімнен
өтті ғой! Əй, өлдім-ау, əбден... – деп, ызақорланып, жыларман боп
жүр. Шықпыртып ұра түседі. Ырысбек болса қалың тонмен басын
бүркелей түсіп, оның соққысын шыбын шаққан ғұрлы көрер емес,
қарқылдап көзінен жас аққанша күледі. Екеуінің шаң-шұңына бүкіл
ауыл жиналды. Байдалы шал түтіге тұрып Ырысбектен көрген
қорлығын айтты: қалаға жетісімен Ырысбек дереу өзінің бір қап
асты ғын сатып, ақшасын қалтасына салып апты да, шанасын Байда-
лы шалға тастап, өзі үшті-күйді жоғалыпты, содан дəл Байдалы шал
қайтқалы тұрғанда, бір-ақ келген, бір қап бидайдың ақшасынан бір
тиын жоқ, бəрін араққа салған.
– Онысын да қойшы, – дейді Байдалы шал. – Бұл иттің маған
қай тар жолдағы көрсеткенін айтсаңшы. Əй, қор қылды-ау, енді
қайтейін-ай... Осы ауылға осыдан тірі жетермін бе, жоқ па деп шы-
бын жанымды қу шүберекке түйіп, шаққа келдім ғой. Мынау ма?
Мынау адам емес, жұртым-ау!.. Жын ба, шайтан ба... əйтеу бірдеңе...
Онан арғы оқиға былай бопты: қаладан бері ұзап шыққанша,
Ырысбек Байдалы шалдың ұрысқандарының бəрін үнсіз мойын-
дап моп-момақан боп отырған, бір кезде шанасы тоқтай қалады
(алдыңғы шанада екен), өзі секіріп жерге түсіп, айдалада омбы
қар дың үстінде билей жөнеледі. Қолында екі басты бəкі, жүздері
жалт-жұлт еткен, өзін-өзі əлгі бəкімен ал кеп сұққылайды, қайдағы
бір жын-перілердің аттарын атап шақырып, зікір салып, көзі алақ-
жұлақ етіп қанталап, түсі мүлде адам шошырлық күйге түседі. Со-
дан бір кезде кеп Байдалы шалды алқымға алады, қылғындырып
бауыздамақ болады. Есі шыққан Байдалы шал: «Əкем, Ырысбек, не
болды саған?... Садағаң кетейін-ау, не болды? Жазығым не» – деп
жалынады. «Əлде қарның ашты ма? Мына менің астымдағы шөптің
арасында қап бар еді?..» – деген кезде ғана босатады. Байдалы шал
ауылдағыларға базарлық деп алып келе жатқан азын-аулақ ішімдігі
жəне жұмсақ ақ нан, прəндік, кəмпит бар қаптың аузын шешіп, со-
ларын жайып салып, Ырысбектің шеңгелінен əзер құтылады. Ырыс-
бек ішімдікті ішіп, жұмсақ нанды тойғанша жеп, жол бойы қызара
бөртіп рақатқа батып келеді...
– Адам емес мынау ... адам емес! – деген Байдалы шал əңгімесін
түңіле аяқтап. Сонан бері Ырысбекті көрсе, анадайдан айналып
кетеді. Бригадир Байдалы шалдың өзі сөйткенде, басқаға не жорық.
Амал жоқ, Ырысбектің хатын Нəзира əпкеме өз қолыммен əкеп
138
ұсынам. Нəзира əпкем хатты алады да, бүктеуін де ашпастан қақ
бөліп айырып, ошақтағы отқа тастайды, сонсоң мені жағымнан
шапалақпен тартып-тартып жібереді.
– Жексұрын! – дейді көзі жасаурап.
Рас та. Өз əпкесіне Ырысбектің хатын тасыған іні жексұрын емей
кім? Сөйтіп, екі оттың ортасында жүрген жайым бар.
Əнеу бір күні Ырысбектің хатын Нəзира əпкеме ұсынып тұрып,
шыдай алмай еңіреп жылап жібердім. Менің мүшкіл халімді ұқты-
ау деймін, Нəзира əпкем хатты қолына ұстаған күйде мені ертіп
Ырысбектің үйіне əкелді де, көзінше қақ айырып тастай салды да,
аяғымен таптап езгілей тұрып:
– Мен сіздің хатыңызды еш уақытта оқымаймын да, босқа əуре
боп ендігəрі жазбаңыз, – деді. Өз терісіне өзі сыймай, ызадан жары-
лып кетердей боп түсі бұзылып, түтіге тұрып айтты.
Басқа біреу болса мұндайда Ырысбек көзін алақ-жұлақ еткізіп
тап беретін, ал Нəзира əпкемнің мына істегеніне қызарақтап күле
тұрып:
– Нəзира қалқам, мен... мен... – дей берген тұтығып.
– Анау кезде айтып ем ғой, мен сізге ешқандай да қалқа емеспін
деп. Аулақ жүріңіз менен!
Онан соң мені ертті де, Ырысбектің есігін қатты сарт еткізіп
шығып кеттік.
– Енді хат берсе, алма! – деді маған да түйіле сөйлеп. – Ұратын
болса, айтып кел өзіме, Ырысбек тұрмақ онан зорғы болса да көріп
алайын əуселесін!..
Əрине, Нəзира əпкем шындап ашуланса, кімнен де болса тай-
майды, бірақ заты əйел ғой, оны арқа сүйеп не мұратқа жетермін,
қаншама жер тепсініп, мықтымси сөйлегенімен, жеме-жемге келген-
де Ырысбекке не істей қояр дейсің, құр сөз де.
Кездейсоқ бір жағдай құтқармаса, Ырысбектен оңайшылықпен
құтылу жоқ шығар. Күзден бері өзін военкомат екі рет шақыртты.
Армияға алып кететін шығар, бұл қызылкөз пəледен сөйтіп құтылатын
болармыз деп бүкіл ауыл күткен, əсіресе оның қылжағынан ығыр
болған қыз-келіншектер мен біздер – балалар, шынымен-ақ қуанған-
быз. Бірақ қырсық қылғанда екі ретінде де жарамай қайтып келді,
«өкпем əлі толық жазылмапты», – дейді өзі. Бүкіл ауылды аяғынан
тік тұрғызып зəре-құтымызды ұшырғанда құдай құрлы, тепсе темір
үзетін осы пəленің жазылмай жүрген ол қандай ауру екенін түсіне
139
алмай дал болды ел. Əйтеу, ауданға жүрерден екі-үш күн бұрын екі
көзі шүңірейіп, жағы суалып, түрі сарғыш тартып, алты ай жаз төсек
тартып ауырған адамдай боп қатты жүдеп кетеді де, ал қайтып кел-
ген соң, Зибашты, не Эмманы (ол шақыртқанда, екеуі де тоқтаусыз
жетіп келеді) шақыртып ап, он шақты күндей үйінде жатып айран-
сүт ішіп, сорпа ішіп қалжаланғаннан кейін, өңінің сарғыш тартқаны,
көзінің шүңірейгені кетіп, қайтадан делебесі қозған бурадай құтыры-
нып шыға келеді. Үйіндегі өзін күтіп-баққан əйелді (Зибаш болса
да, Эмма болса да) қуып тастайды да, басқа қыз-келіншектерге хат
жазуын қайта бастайды. Ауылдағы жылт еткен қыз-келіншектен
Ырысбектің көз салмағаны қалмады. Соңынан бес күн түседі, он күн
түседі, ай бойы түседі, ақыры қалай дегеніне жетіп тынады. Бүгін де
Ырысбекке көнбегені кемде-кем-ақ шығар. «Бұл ма, бұл екі дүниеде
көгермейді, – дейді тоқсаннан асқан Қуатбек шал басын шайқап
отырып. – «Жылқыға жау тигенде, жабы құтырар» деген осы да».
Кемпір-шал атаулы Ырысбекті қарғап-сілейді, бірақ оған қыңар
Ырысбек жоқ, қайта құтырына түсетін сияқты. Енді, міне, Нəзира
əпкемнің соңына түскеніне де біраз болды. Ақыры немен тынарын
кім білсін. Əйтеу, осы кез маған оңай тиіп жүрген жоқ. Екі оттың
ортасында шыбын жанды шүберекке түйгендей жайым бар.
– Нəзира əпкем Ырысбектің үйіне мені жетектеп апарып, оған
доңайбат жасап кеткен күннің ертеңіне көшеде Əжібек кездескен.
Қасында – Қайрат пен Бəтен.
– Əй, көксоққан, бері кел! – деді бұйырып.
Бұрын біздерді екі сөзінің бірінде: «Əй, жүгірмек» деп отыратын
Əжібек биыл қыс: «Əй, көксоққан»дегенді шығарған. Мейлі, тіпті
жерсоққан десе де əлімжеттілігін жасап зəбірлемесе екен де.
– Ия, – деп мен қасына келдім.
Басында əкесінен қалған түлкі тымақ, үстіндегі ескі қара тонының
белін қайыс белбеумен қынтитып тұрып буып апты жəне онысын
Ырысбектің жейдесінің етегі құсатып артына қарай ысырып қойған,
сондықтан болар, екі жақ етегі жел кеулегендей делдиіп тұр, аяғында
ақжұлықтанған ескі қонышқа қоңыр көннен бас салып тігілген дөр-
биген үлкен етік, оны солидолмен шылқытып майлап апты, өзі тіпті
мұнда жоқ, жан адамды менсінер емес, паңданып тұр, маған сонау
биіктен, жоғарыдан көзінің астымен ғана қарайды. Бұрын бойы ме-
нен сəл ғана биіктеу көрінуші еді, биыл қыс тіпті сыриып өсіп кет-
кен сияқты. Мұрты біліне бастапты. Бірақ Əжібек қанша паңданса
Достарыңызбен бөлісу: |
