И
75
∑
ИДЕАЛ ГАЗ – ИОНСФЕРА
418
419
Изомерлердің ыдырауы
конверсиялық электрондар (электрондар шығару)
немесе γ-кванттар шығарумен қабаттас өтеді; нәтижесінде сол ядроның өзі пайда
болады, бірақ күйі, энергиясы аз болады. Кейде бета-ыдыраудың болуы да ықтимал.
Ауыр элементтердің изомерлерінің өздігінен ыдырауы мүмкін. Атом ядросының
изомериясы ядроның құрылымына байланысты болады. Изомериялық күй ядроның
аз энергиялы күйінен γ-квант шығару арқылы ауысуы қиын болған жағдайда
пайда болады. Бұл жайт осы күйлердегі ядролар спиндері мәндерінің үлкен
айырмашылықтарына байланысты болады. Егер осы кезде екі күй энергиясындағы
айырмашылық үлкен болмаса, онда γ-кванттың шығу ықтималдығы аз және қозған
күйдің жартылай ыдырау периоды салдар ретінде үлкен болады. Изомерлер масса
санының (А) белгілі бір аймақтарындағы мәндерінде (и з о м е р л е р а р а л д а
р ы н д а) жиі кездеседі.
Атом ядроларының изометриясы – кейбір атом ядроларының негізгі
күйлерімен қатар ұзақмерзімді қозған (метаорнықты) күйлерінің болу құбылысы.
Қозбаған күйге ауысуы γ-сәулелер немесе ішкі конверсия есебінен жүзеге асады.
Ядролық изомерияны 1921 жылы неміс физигі Отто
Ган (1879 – 1968) ашқан.
Молекулалар изомериясы – молекулалық массасы және құрамы бірдей, бірақ
құрылысы немесе атомдардың кеңістіктегі орналасуларына орай қасиеттерінде
айырмашылығы болатын молекулалардың болуы. Осы молекулалар и з о м е р л е
р деп аталған. Молекулалар изомериясын 1823 жылы неміс химигі Юстус
Либих
(1803 – 1873) ашқан. «Изомерия» ғылыми атауын 1830 жылы швед химигі Йенс
Берцелиус (1779 – 1848) ұсынған.
Оптикалық изомерия – кейбір заттардың жарықтың полярлану жазықтығын
қарама-қарсы айналдыру қасиеті.
ИЗОМЕРЛЕР (грекше «изос» + «мерос») – құрамы және молекулалық массасы
бойынша бірдей, бірақ құрылысы немесе кеңістікте атомдарының орналасуна орай
қасиеттері бойынша айырмашылығы болатын химиялық қосылыс.
ИЗОТЕРМА (грекше «изос – теңдей» + «терма – жылу») – күйлердің
термодинамикалық диаграммасында изотермиялық үрдісті өрнектейтін сызықтар.
Идеал газдың изотермиялық теңдеуі: pV-const, мұндағы p – қысым, V – газ
көлемі. Сонымен, p, V координаттарында р, V изотерма гипербола тәрізді болады.
Нақты газ үшін изотерма теңдеуі едәуір күрделі сипатты және тек төменгі қысым
немесе жоғары температура кезінде ғана изотерма теңдеуіне ауысады. р, V коор-
данаттарында изотерма жүрісі әрқашан адиабатадан сәл ғана тіктеу болады.
ИЗОТЕРМАЛЫҚ ҮРДІС – физикалық жүйеде тұрақты температура кезінде
өтетін үрдіс; күйлердің термодинамикалық диаграммасында изотермамен
кескінделеді. Жүйенің изотермалық үрдісін жүзеге асыру үшін термостатқа
И
75
∑
ИДЕАЛ ГАЗ – ИОНСФЕРА
418
419
(тұрақты температура ұстап тұратын құрылғыға) орналастырылады, мұның
жылу өткізгіштігі жоғары, жүйенің температурасы іс жүзінде термостаттың
температурасынан айырмашылығы болмайды. Изотермалық үрдісті өзгеше
де: жылу көздерін немесе жылу ағынын қолдану арқылы жүзеге асыруға бола-
ды. Изотермалық үрдістің мысалына
тұрақты температурадағы сұйықтың
қайнауы немесе қатты дененің балқуы жатады. Идеал газда изотермалық
үрдісте қысымның көлемге көбейтіндісі тұрақты болады (Бойль – Мариот заңы),
Жүйедегі изотермалық үрдіс кезінде, жалпылама айтқанда, белгілі бір
мөлшерде
жылу беріледі (немесе жүйе жылу береді) және сыртқы жұмыс жүзеге асыры-
лады. Идеал газдар үшін осы жұмыс Nk Тln (V
2
/V
1
), мұндағы N – газ бөлшекте-
рінің саны, Т – абсолюттік температура, V
1
және V
2
– үрдістің (процестің) бастапқы
және соңғы кездеріндегі көлемдері. Егер тек фазалық ауысу жүзеге асырыл-
майтын болса, қатты денелерде және көптеген сұйықтарда изотермалық үрдіс
дене көлемін сәл ғана өзгертеді.
ИЗОТОНДАР (грекше «изос – тең, бірдей» + «тонос – кернеу») – нейтрондарының
саны бірдей, бірақ электр зарядтары әр түрлі болатын атом ядролары.
ИЗОТОНИЯ (грекше «изос ... – тең, бірдей» + «тонос – кернеу») – бір еріткішпен
ерітілген әр түрлі заттардың ерітінділерінің осмостық қысымдарының теңдігі.
ИЗОТОПТАР (грекше «изос – бірдей» + «топос – орын») – химиялық
элементтердің атомдар ядроларындағы протондар саны бірдей, бірақ
нейтрондарының саны өзгеше болатын түр өзгешелігі. Элементтердің изотопында
нейтрон санының түрліше болуының шегі бар. Мыс., гелий атомы ядросында 1, 2, 4
немесе 6 нейтрон болуы мүмкін. Протон мен нейтрон санына қарай изотоптардың
ядросының қасиеттері (ядроның тұрақтылығы, ыдырау ықтималдығы, спині,
электрлік және магниттік моменттері т.б. ) әр түрлі болады. Ал электрондық
қабықшалардың құрылымы бірдей
болғандықтан, олардың химиялық
қасиеттері бір-біріне өте ұқсас бо-
лады. Химиялық элементтердің
изотоптары сол элементтің шарт-
т ы б е л г і с і м е н ө р н е к т е л е д і .
Изотоптардың болатындығы туралы
алғашқы тәжірибелік мәліметтер
1906 – 10 жылдары радиоактивтік
элементтердің қасиеттерін зерттеу
кезінде анықталған. «Изотоп» деген
Қарапайым изотоптық генератордың сұлба-
сы: 1 – изотоп; 2 – изотоп қыздыратын іш-
кі контейнер; 3 – жартылайөткізгіштік тер-
моэлектрлік генератордың бөліктері; 4 – ра-
диациялық сәуледен қорғаныштық қабат
