414
415
З
16
∑
ЗАҢ – ЗОНД
414
415
~5 эВ); егер
Ɛ
δ
≤
3 эВ болса, онда – жартылайөткізгіш болады. Егер электроны
бар жоғарғы зона электрондармен ішінара толтырылған болса, онда бұл металл
болады. Әрқилы рұқсат етілген зоналар әлгілермен қабысқан болуы мүмкін (жар-
тылайметалл, саңылаусыз
жартылайөткізгіш).
Сыртқы ықпалдардың (температураның артуы, сәулелеу, мысалы, жарықпен
немесе күшті сыртқы электр өрісімен) электрондарды тыйым салынған зонадан
лақтырып жіберуі мүмкін. Нәтижесінде өткізгіштікті жүзеге асыратын «еркін»
заряд тасушылардың (өткізгіштік электрондар және кемтіктер) пайда болады.
Идеал торлардың жергілікті (локалдік) бұзылуы (мысалы, қоспалы атомдар,
вакансиялар мен
ақаулар) тыйым салынған зоналардың ішінде рұқсат етілген
жергілікті деңгейлер мен жергілікті зоналарды тудыруы мүмкін.
ЗОНД (французша «зонде – байқау, зерттеу») – жер қыртысын, атмос-
фера қабатын зерттеу-
ге арналған және меди-
цинада қолданылатын
аспапт ардың жалпы
атауы.
Акустикалық зонд –
дыбыс қысымын өлшеуге
арналған құрылғы.
Атомдық зонд – талданылатын қатты
заттардың беттерінен жұлынып шыға-
рылған жеке иондарды тіркеуге мүмкіндік
беретін спектрметрлік проекторлардың ком-
бинациясы.
Электрлік зонд – ортаға электр
өрісінің, зарядтың және кеңістіктің әрқилы
нүктелеріндегі токтың сипаттамаларын
анықтау үшін ендірілетін электрод.
Дыбыс қысымын анықтағыш акусти-
калық зондтың сұлбасы: А – жез тү-
тік; В – резина түтік; С – жүн жіп;
D – конденсаторлық микрофонның
капсюлі; Е – ауалық дыбыс өткізгіш
Дыбыс қысымын анықтағыш ультрадыбыстық зонд: 1 –
дыбыс өткізгіш; 2 – оқшаулағыш түтік; 3 – ауалық саңылау;
4 – қабылдағыш пъезоэлектрлік бөлік; 5 – күшейткішке
жалғанғыщҒһ; 6 – акусткалық желі
416
417
ИДЕАЛ ГАЗ (французша: идеал – үлгі, кемел нәрсе) – өз бөлшектерінің
өзараәсерлесуі ескерілмейтін газдың теориялық моделі (бөлшектердің кине-
тикалық энергиясы олардың өзараәсерлесу энергиясынан әлдеқайда артық).
Бұл газ
классикалық және
кванттық идеал газ болып бөлінеді. Классикалық
идеал газдың қасиеттері классикалық физиканың заңдарымен – Клапейрон
теңдеуімен және оның дербес жағдайы:
Бойль – Мариотт заңымен,
Гей-Люссак
заңымен сипатталады. Классикалық идеал газ – бөлшектерінің энергиясы бо-
йынша
Больцманның үлестіруіне сәйкес анықталады. Егер нақты газ жеткілікті
түрде сиретілген болса, ол классикалық идеал газдың моделімен сипатталады.
Егер де Бройль толқындарының ұзындығы жылулық жылдамдық кезінде
бөлшектердің ара қашықтығымен өлшемдес болса, газ температурасы төмендеген
немесе оның тығыздығы артқан кезде идеал газ бөлшектерінің толқындық
(кванттық) қасиеттерінің маңызы арта түседі.
Сонымен қатар
бүтін санды спині болатын бөлшектерден құралған кванттық
идеал газ Бозе-Эйнштейн статистикасымен, ал бүтіннің жартысына тең
спинді бөлшектерден құралған газдың тәртібі Ферми-Дирак статикасымен
сипатталады.
ИДЕАЛ КРИСТАЛЛ – өзінің барлық көлемінде кез келген құрылымдық
ақаулар –
вакансиялар, қоспалы атомдар,
дислокациялар, т.б. жоқ кемел үш
өлшемді-периодты торлы кристалл.
ИДЕАЛ СҰЙЫҚ –
тұтқырлығы болмайды, жылу өткізбейді деп ұйға-
рылған сұйық. Идеал сұйықтың ішкі үйкелісі, яғни көршілес екі қабат ара-
сында жанама кернеуі жоқ, үздіксіз және оның құрылымы болмайды. Гидроэроме-
ханика қарастыратын көптеген жағдайлардағы ағындарды осылайша құрылымдау
қатты денелерді жеткілікті қашықтықта орап ағатын сұйықтар мен газдардың нақты
ағындарын жақсы сипаттайды. Идеал сұйық моделін пайдалану әртүрлі пішінді
арналарда ағатын сұйықтар мен газдар қозғалыстарының теориялық мәселесін
шешуге мүмкіндік береді.
И
75
∑
ИДЕАЛ ГАЗ – ИОНСФЕРА
416
417
ИЗОБАРА (грекше «изоз – тең, бірдей» + «барос – ауырлық») – термодинамикалық
күйлер диаграммасындағы
тұрақты қысым (изобаралық үрдіс)
кезінде өтетін
үрдісті (процесті) кескіндейтін сызық. Идеал газдың изобаралық теңдеуі:
Т/υ =
const, мұндағы
υ – меншікті көлем,
Т – температура.
ИЗОБАРАЛЫҚ ҮРДІС – физикалық жүйеде
тұрақты сыртқы қысым
кезінде өтетін үрдіс; термодинамикалық диаграммада
изобара арқылы өрнек-
теледі. Изобаралық үрдіске
ашық ыдыстағы судың қайнауы, еркін қозғалатын
поршені бар
цилиндрдегі газ көлемінің ұлғаюы қарапайым мысал бола ала-
ды. Екі жағдайда да
қысым атмосфералық қысымға тең. Изобаралық үрдіс
кезіндегі идеал газ температураға пропорционал (Гей-Люссак заңы) болады.
Изобаралық үрдістегі жүйенің жылу сыйымдылығы изохоралық үрдістегіден
(тұрақты көлем кезіндегі) артық болады. Мысалы, идеал газ жағдайында с
p
– c
υ
=k,
мұндағы, c
p
және c
υ
– изобаралық және изохоралық үрдістердегі бір бөлшекке
келетін жылу сыйымдылықтар. Изобаралық үрдіс кезіндегі идеал газ жасайтын
жұмыс p∙∆V-ге тең, мұндағы р – қысым, ∆V – газ көлемінің өзгерісі.
ИЗОБАРЛАР –
нуклондарының саны, яғни массалық саны бірдей және про-
тондар мен нейтрондар сандары әр түрлі болатын атом ядролары. Тұрақты және
радиоактивті изобар көп: мысалы, цирконий-96
, молибден-96
, руте-
ний-96
. Бұлардың барлығының атомдық массалары өзара тең (96), бірақ
атомдық нөмірлері әртүрлі (40, 42 және 44).
ИЗОМЕРИЯ (грекше «изос – тең, бірдей» және «мерос – үлес, бөлік»),
а т о м я д р о л а р ы н ы ң – кейбір атом ядроларында салыстырмалы түрде ұзақ
«өмір сүретін» метатұрақты күйлердің болуы. Кейбір атом ядроларының «өмір
сүру» уақыты әрқилы бірнеше
изомерлік күйлері болады.
«Атом ядроларының
изомериясы» деген ұғымды физика ғылымына 1921 жылы неміс физигі әрі
радиохимигі Отто
Ган (1879 – 1968) енгізген. 1935 жылы кеңес физигі Игорь
Курчатов (1903–1960) бастаған топ бром-80-нің (
80
Br) ядросының изомерлік
күйін ашқан. «Өмір сүру» уақыты Т ½) 10
–6
секундтан мыңдаған жылға созылатын,
ұзақ «өмір сүретін» Нептуний-236 (236 Np) (Т½-5500 жыл) изомері бар.
Кейбір радиоактивті атомдардың ядролары бірдей протондар мен нейтрондардан
құралғанымен, ядро шегінде олар әрқилы орналасатын болады. Осы ерекшеліктің
нәтижесінде ядролар әр түрлі дәрежеде қоздырылған күйде, ал одан кейінгі келесі
ыдырау кезінде әрқилы радиоактивтілікке ие болады, яғни әртүрлі жартылай
ыдырау периодымен бір-бірінен ажыратылады. Мысалы, сурьма-124-тің жасанды
радиоактивті изотопының жартылай ыдырау периоды 1,3 минут, 21 минут және
53,7 тәулікке тең изомерлік қоздырылған күйлері болады.
