Е
15
∑
ЕГІЗДЕР ПАРАДОКСЫ – ЕРІКСІЗ ТЕРБЕЛІСТЕР
314
315
ЕКІНШІРЕТТІК КВАНТТАУ – тәуелсіз айнымалы толқындық функция
ретінде жеке бөлшектердің дара күйлерінің бөлшектер саны – толтыру сандары-
нан құралған кванттық жүйені сипаттау әдісі. Мұны 1927 жылы ағылшын физигі
Поль
Дирак (1902 – 1980) бозондар үшін дамытқан, 1928 жылы американ физигі
Юджин
Вигнер (1902 – 19.1.1995), неміс физигі Паскуаль
Иордан (1902–1980)
фермиондарға қолданған. Екіншіреттік кванттау берілген күйлердегі бөлшектер
санын 1-ге арттыратын және кемітетін (олар
бөлшектердің туу және жойылу
операторлары деп аталады) операторларды ендірумен жүзеге асырылады.
Екінші реттік кванттау әдісі бөлшектер саны өзгермелі жүйелерді сипаттаушы
релятивтік теорияға қажет (өрістің кванттық теориясындағы). Өрістер функци-
ялары (мысалы, электрмагниттік) әсері кванттық өрістердің тууын және жұты-
луын өрнектейтін операторлар ретінде қарастырылады; операторларға арналған
алмастыру қатынастарының түрі осы кванттардың спиндеріне тәуелді.
ЕКІНШІРЕТТІК ЭЛЕКТРОНДАР – екіншіреттік электрондық эмиссия
кезінде бөлініп шығатын электрондар.
ЕКІНШІРЕТТІК ЭЛЕКТРОНДЫҚ ЭМИССИЯ (латынша «эмиссия –
шығару») – қатты және сұйық денелердің (эмиттерлердің) электрондар-
мен атқыланған (соққыланған) кезінде электрондар шығаруы. Біріншіреттік
эмиттердің қалыңдығы біріншіреттік электрондардың еркін жолы ұзындығынан
кіші болған кезде екіншіреттік электрондар соққыланатын жағындағы беттен
де («шағылыстырушы» екіншіреттік электрондық эмиссия), сондай-ақ оның
қарама-қарсы жағындағы беттен де электрондарды «қағып» шығарады. Екінші
реттікэлектрондардың үздіксіз энергетикалық спектрі біріншіреттік электрондардың
энергиясының 0 (нөлден) бастап
0
энергиясына дейінгі энергиясына тең бола-
ды. Денені соққылайтын электрондар – біріншіреттік элект рондар, ал
денеден ұшып шығатын электрондар – екіншіреттік элект рондар деп ата-
лады. Біріншіреттік электрондардың біразы(серпімді шағылысқан біріншіреттік
электрондар) энергия шығынысыз, ал қалған бөлігі (серпімсіз шағылысқан
электрондар) өз энергиясын
жоғары энергетикалық деңгейлерге көшетін
қатты дене электрондарын қоздыруға энергия жұмсай отырып шағылысады.
Егер олардың энергиясы мен импульсі дене бетіндегі потенциалық тосқауылды
жеңуге жеткілікті болса, онда электрондар дене бетінен ұшып шығады (нағыз
екіншіреттік элект рондар). Электрондардың осы үш тобы да екіншіреттік
электрондар ағынын туғызуға қатынасады.
ЕРЕЖЕ – белгілі бір жағдай, заңдылық, тұрақты қатынас, құбылыс т.б.
мәселелер нұсқау түрінде сипатталатын қысқаша тұжырым.
Е
15
∑
ЕГІЗДЕР ПАРАДОКСЫ – ЕРІКСІЗ ТЕРБЕЛІСТЕР
316
317
Бұранда ережесі – берілген электр тогына сәйкес болатын магнит өрісінің
индукциялық сызықтарының бағытын анықтайтын ереже.
Гиббстік_фазалар_ережесі'>Гиббстік фазалар ережесі – термодинамикалық тепе-теңдік жағдайда тұрған
гетерогендік жүйеде, фазалар саны компоненттер санынан екі екіден артық бол-
мауы керек делінген заң. Мұны американ физигі Джозайя
Гиббс (1839 – 1903)
тұжырымдаған.
Кирхгоф ережелері –
күрделі электрлік және магниттік тізбектерді есептеу-
ге арналған әдістер. Бұл ережені неміс физигі Густав
Кирхгоф (1824 – 1887)
тұжырымдаған.
Ленц ережесі – электрмагниттік индукция құбылысы салдарынан пайда бо-
латын индукциялық токтың бағытын анықтайтын ереже. Мұны 1833 жылы орыс
физигі Эмилий
Ленц (1804 – 1865) тұжырымдаған.
Оң қол ережесі – электрмагниттік индукция құбылысы салдарынан пайда
болатын магнит өрісінде қозғалатын түзу сызықты өткізгіштің электр өрісінің
бағытын анықтайтын ереже.
Сол қол ережесі – магнит өрісіндегі ток бөлігіне әсер етуші күштің бағытын
анықтау тәсілі.
Іріктеу ережелері – кванттық жүйенің өзге жүйеге ауысуы кезінде кванттық
сандардың өзгерістеріне қойылатын шарттар.
ЕРКІНДІК ДӘРЕЖЕСІ – физикалық жүйе параметрлерінің өзгерістерінің
нәтижесінде осы жүйе күйінің (дербес жағдайда қалпының) тәуелсіз мүмкін бо-
латын өзгерістерін сипаттайтын параметрлер. Механикадағы еркіндік дәрежесінің
саны жүйені құрайтын бөлшектердің санымен және оған түсірілген механикалық
байланыстармен анықталатын тәуелсіз орын ауыстыруларға сәйкес болатын
параметрлер. Еркіндік дәреже саны классикалық статистикалық механикада
қолданылатын және энергия еркіндік дәрежесі бойынша бірқалыпты таратылған
жағдайда көпатомды газдар мен қатты денелерді жоғары температуралар кезінде
бағалауға мүмкіндік береді. Бірақ әдеттегі (бөлме) температурасы кезінде барлық
еркіндік дәреже көпатомдық газдардың жылусыйымдылығына түгелдей үлес
қоспайды, олардың кейбіреулері «істен шығып қалған», себебі олар тек жеткілікті
жоғары температура кезінде ғана қозады.
Еркіндік дәрежесі кванттық механикада
гамильтониан жүйесін анықтайтын
тәуелсіз координаттарға сәйкес болады. Үздіксіз өрістерді шектеулі еркіндік
дәрежелермен сипаттауға болмайды.
Еркіндік дәрежесі термодинамикада – термодинамикалық тепе-теңдік
жүйенің күйін анықтаушы тәуелсіз термодинамикалық параметрлері болады.
Термодинамикалық тепе-теңдік жүйенің еркіндік дәрежесінің саны (f ) Гиббстің
