Ф и з и к а әож 3. 049. Физика сабақтарында

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы №1(43), 2013
 
 173
 
SUMMARY 
This article deals with the methods of effective usage of irrigaton area and improvement of 
the one year feeding cultures productivity in the way of deepening crops such as watering culture 
as a rape. 
 
 
 
ӘОЖ 633.11: 632.4: 632.911 
БИДАЙ САРЫ ТАТЫН ЖІКТЕЙТІН АМЕРИКАНДЫҚ СОРТТАРДЫҢ 
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ СИПАТТАМАСЫ 
 
Ж.С.Тілеубаева – б.ғ.к., аға оқытушы, Қ.Д.Маселбаева – ізденуші,  
Қ.А.Асқарбаева – оқытушы. (Алматы қ., Қазмемқызпу) 
 
Аннотация:  Оңтүстік  Қазақстан  жағдайында  алғаш  рет  америка  сары  тат  сорт 
жіктегіштері зерттелінді. Жіктегіш сорттардың ауруға тӛзімділігі жасанды індет аясында 
ӛсімдіктердің вегетациялық кезеңдерде бағаланды.  
Түйін сӛздер: Сары тат, Питомник, Тӛзімділік, Сары тат сорт жіктегіш, Зақымдану. 
Сары  тат  (қоздырғышы  -  Puccinia  srtriiformis  f.  sp.tritici)  әлемде  бидай  ӛсірілетін 
барлық егістік аймақтарда кең таралған қатерлі ӛсімдік ауруы.   
Сары  тат  ӛсімдіктің  жапырақ  тақтасын  зақымдап,  ассимиляциялық  әрекетін 
нашарлатады,  осы  себептен  физиологиялық  процестері  бұзылып,  масақ  ұзындығы 
қысқарады, бидай масағындағы масақшалар саны, масақтағы дән саны, дән мӛлшері және 
салмағы  азайып,  бидай  сапасы  және  егін  түсімі  кемиді.  Ӛсімдіктің  тіршілікке 
қабілеттілігін  тӛмендетеді  немесе  оның  функцияларын  бұзады.  Осының  салдарынан 
ӛсімдікте  ассимиляция  процесі  бұзылады,  тамыр  жүйесінің  дамуы,  масақтағы  масақша 
саны, масақтағы дән саны, дән массасы, сабақтың беріктігі кемиді, құрғақшылыққа және 
қысқа тӛзімділігі тӛмендейді [1].  
Сонымен  қатар  зақымдану  салдарынан  ӛсімдік  бойы,  сабағының  жуандығы  және 
тамырының  дамуы  қысқарады,  нәтижесінде  тамырдың  қоректік  заттарды  топырақтан 
сіңіруі  қиынға  айналады.  Індет  неғұрлым  күшті  болғанда  зақымданған  жапырақ  күні 
бұрын ӛліп қалады, ӛсімдіктің ӛсуі және дән түзуі тӛмендеп, егін түсімінің кемуі 70-80%- 
ке жетеді [2].  
Дән  ӛнімінің  қатты  кемуі  сары  таттың  сабақты  зақымдануынан  туындайды.  Әдетте 
бұған  жапырақтың,  жапырақ  түтікшесінің,  масақ  қабықшасының  және  масақ 
қылтанағының  зақымдануы  бастама  береді,  масақ  астындағы  сабақтын  зақымдалуы  егін 
түсімінің  жойылуына  дейін  әсерін  тигізеді  [3,  4].  Тат  ауруларынан  ӛсімдікті  қорғаудың 
экологиялық  жағынан  таза,  экономика  жағынан  тиімді  әдісі  бұл  ӛндіріске  тӛзімді 
сорттарды  ендіру.  Селекцияда  жетістіктерге  жету  үшін  патоген  расасына  немесе  тұтас 
популяциясына қарсы тиімділігі жоғары тӛзімді генді білу керек, сонымен қатар ол геннің 
ұзақ сақталуы жиі қадағаланып тұру қажет [5].  
Материалдар  және  әдістер.  Зерттеу  материалдары  ретінде  америка  сары  тат  сорт 
жіктегіштері  пайдаланылды.  Тәжірибе  институттың  тәжірибелік  танап  жағдайында 
жүргізілді. Танаптық жағдайда әр сорт  тӛрт қатардан ені  1м, қатар арасы 20 см болатын 
мӛлтектерге  қолмен  егілді.  Әр  питомниктің  шеткі  жағасына  індет  кӛзі  ретінде  Богарная 
56,  Стекловидная  24  және  ауруды  қабылдағыш  сорт  Morocco  егілді.  Түптену  фазасында 
бидай сорттарына бүрку әдісі бойынша сары тат уредоспорасы жұқтырылды. Сары татпен 
зақымдануды есепке алу бақылау сорттарында ауру дамыған кезде Гасснер және Штрайб 
кӛрсеткіші бойынша ұпаймен, Петерсон кӛрсеткіші бойынша пайызбен (%) жүргізілді.  
Нәтижелер  және  талқылаулар.Танап  жағдайында  американдық  доктор  Ченнен 
келіп  түскен  сорт  жіктегіштердің  ӛсімдіктің  вегетация  кезеңдерінде  сары  тат  аруына 
тӛзімділігі  зерттелінді.  Зерттелінген  сорт  дифференциаторлар  арасынан  Paha  (Yr  Pa1,  Yr 

174  Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(43), 2013 
 
Pa2,  Yr  Pa3),  Druchamp  (Yr3a,  Dru1,  Dru2,  HTAP),  Riebesel  47/51  (Yr9),  Produra  (Yr  Pr1, 
Pr2)  дамудың  барлық  кезеніңде  ауру  қоздырғышқа  иммунды  болды.  Түптену  және 
сабақтану кезінде тӛзімді болған Heines VII (Yr2, Yr HVII), Moro (Yr10, Yr Mor), Yamhill 
(Yr2,  Yr4a,  Yr  Yam),  Tyee  (Yr  Tyee),  Tres  (Yr  Tr1,  Yr  Tr2)  сорт  жіктегіштер  масақтану 
кезінде  сары  татпен  2/10-2/40  орташа  тӛзімділік  деңгейінде  зақымданды.  Lemhi  Yr21, 
Chinese 166 (Yr1), Lee (Yr7, Yr22, Yr23), Express (HTAP resistance), Yr8, Yr9, Compair (Yr8, 
Yr19) сорт жіктегіштерінің масақтану кезінде патогенмен зақымдануы 3/40-3/80 кӛрсеткіш 
деңгейін  қамтыды.  Fielder  (Yr6,  Yr  Fie)  және  Hyar  (Yr17)  дамудың  барлық  кезеңінде 
ауруға тӛзімсіздік байқатты. Бұл сорт жіктегіштерінің сары татпен зақымдануы масақтану 
кезінде 4 балл, 80-90% болды (1-кесте,1-сурет).   
 
1-кесте 
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
тҥптену
сабақтану
масақтану
за
қ
ым
да
н
уы,
 %
даму кезеңдері
1- Сурет. Америка сары тат сорт жіктегіштерінің даму кезеңдері  аурумен 
зақымдануын анықтау
Lemhi
Chinese 166
Moro
Yamhill
Lee
Fielder
Tyee
Tres
Hyar
Express
Yr9
Compair
 
Американың бидай сары тат сорт жіктегіштерінің ауруға тӛзімділігін 
анықтау 
Аталуы 
Ген 
Зақымдану типі және деңгейі, балл/ % 
түптену 
сабақтану 
масақтану 
Lemhi 
Yr21   
0 
2/5 
3/50 
Chinese 166  
Yr1 
2/5 
3/40 
3/70 
Heinese VII  
Yr2, Yr HVII 
1/5 
2/5 
2/40 
Moro  
Yr10, Yr Mor 
2/10 
2/20 
2/20 
Paha  
Yr Pa1, Yr Pa2, Yr Pa3 
0 
0 
0 
Druchamp 
Yr3a, Dru1, Dru2, HTAP 
0 
0 
0 
Riebesel 47/51  
Yr9 
0 
0 
0 
Produra 
Yr Pr1, Pr2  
0 
0 
0 
Yamhill  
Yr2, Yr4a, Yr Yam 
0 
0 
2/10 
Stephens 
Yr3a, Ste1, Ste2, HTAP 
0 
0 
1/5 
Lee  
Yr7, Yr22, Yr23 
3/10 
3/60 
3/80 
Hyar  
Yr17 
3/10 
4/70 
4/80 
Express  
HTAP resistance 
0 
2/5 
3/40 
Аталуы 
Ген 
Зақымдану типі және деңгейі, балл/ % 
түптену 
сабақтану 
масақтану 
Fielder 
Yr6, Yr Fie 
3/5 
4/70 
4/90 
Tyee  
Yr Tyee 
0 
0 
2/40 
Tres 
Yr Tr1, Yr Tr2 
1/5 
2/10 
2/20 
Yr 8 
Yr8 from Compair in Avocet 
0 
3/50 
3/70 
Yr 9  
Yr9 from Clement in Avocet 
0 
3/40 
3/60 
Clement   
Yr9, Yr Cle 
0 
0 
1/5 
Compair    
Yr8, Yr19   
0 
0 
3/40