76
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
State) болуы мүмкін, мұндай мемлекет сол этностардың ортақ таңдауымен,
қалауымен құрылады (Ресей Федерациясы, Қытай, Австрия, Үндістан, Ұлы-
британия жəне т.б.).
Саяси-аумақтық ұйымдасуы, яғни орталықсыздандыру дəрежесі жағынан
М., жалпы ереже бойынша, унитарлы (біршама орталықтандырылған жəне
біршама орталықсыздандырылған) жəне федеративті болып бөлінеді. Уни-
тарлы М-тің аумағы біртұтас болады, негізгі ішкі бөлімдер - əкімшілік-
аумақтық бірліктер, Мемлекет үшін ортақ азаматтық, бір Конституция,
бірыңғай құқықтық жүйе, бюджет, сыртқы қатынастарды жүзеге асыратын
мемлекеттік жоғарғы органдары да ортақ болады. Мұның ішінде біршама ор-
талықтандырылған М-терде орталық биліктің ұстанымдарын орталық тара-
пынан арнайы тағайындалған (жекелеген жағдайларда сайланатын) лауазым-
ды тұлғалар (Франция, Германия, Польша жəне т.б.) жергілікті жерде жүзеге
асырады, ал біршама орталықсыздандырылған М-терде тікелей басқаруы
(вертикаль) болмайды, кей елдерде сонымен қатар автономиялы құрылым да
(Ұлыбритания, АҚШ-тағы штаттар жəне т.б.) болады; аумақтық автономия-
ның (ұлттық-аумақтық) болуы унитарлы мемлекеттердің қарапайым жəне
күрделі болып бөлінуіне негіз болады.
Федеративті М-тер сипаты – мемлекеттік биліктің мемлекеттің орталығы
мен жекелеген бөліктері, яғни Мемлекет белгілеріне ие федерация субъек-
тілері (ұлттық-аумақтық немесе аумақтық-мемлекеттік) арасындағы орта-
лықсыздандырудың жоғары деңгейде болуы: ел аумағы федерация субъек-
тілерінің аумағынан тұрады, бірыңғай азаматтық белгіленеді, соған орай фе-
дерация субъектілерінің азаматтары федерацияның да азаматы болып сана-
лады, федеративті конституциямен қатар конституциялар немесе федерация
субъектісінің арнайы мəртебесі ықпал етеді, федерация субъектілерінде өзін-
дік ерекшеліктері бар құқықтық жүйе, бюджеттер, құқық қорғау қызметтері,
ішкі қатынастар құқығына дейін тиісті өкілдіктерге бөлінген мемлекеттік
жоғары органдар жұмыс жасайды. Федерацияны жекелеген түрлерге ұлттық
белгіге негізделген этностық сипатына қарай жəне құрылу негізінде басқа се-
бептердің болуына қарай жіктеледі, мəселен, құрылу тəсілі жағынан – шарт-
тық жəне конституциялық, құрамы жағынан бірыңғай реттегі субъектілерден,
тек қана М. жəне түрлі субъектілерден, яғни мемлекеттерден, автономиялық
бірліктер мен аумақтық бірліктерден тұратын, федерация мен оның субъек-
тілері арасындағы құзыретті бөлісетін жəне дербестікке берілетін кепілдік-
тердің шамасына қарай құрылатын т.с.с. М-тер болады.
Субъектілерде елеулі ерекшеліктердің болуы аралас түрлердің пайда бо-
луына əкеледі, мысалы, өңірлік мемлекеттер унитарлы мемлекеттерге өтеді,
бұлардың аумағы қатаң түрде орталықтандырылған мемлекеттік биліктегі
автономиялық аумақтан ғана немесе «унитарлы федерациялардан» тұрады.
М. билігін жүзеге асыруда қолданылатын əдістер бойынша, мемлекеттер
демократиялық, авторитарлық немесе тоталитарлық болуы мүмкін. Мұн-
77
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
дайда конституционализм, адам мен азамат құқығының жəне бостандығы-
ның шынайылығы, саяси партиялардың, бұқаралық ақпарат құралдарының
жұмыс істеуі, мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқарудың сай-
лауға негізделуі, оппозициялық институттардың болуы жəне наразылық қа-
тынастарды жүзеге асыру мүмкіндіктерінің болуы басты критерийлер боп
саналады. М-тердің аталған бірнеше түрі ынталандыру (мадақтау), рұқсат,
қорғау, талап жəне тыйым сияқты формалар мен əдістерді қолдану арқылы
бірдейлестірілуі мүмкін. Биліктің ортақтығы мен бірнешеге бөліну қағи-
датын, оның заң шығарушы жəне атқарушы тармақтары арасындағы тең-
герімді, Президент, Парламент жəне үкімет, конституциялық бақылау инсти-
туты мен соттар, прокуратура органдары мен жергілікті мемлекеттік басқару
жəне өзін-өзі басқару мен А.Қ.Ө. (президенттік, парламенттік, министрлік,
полициялық, дуалистік жəне т.с.с.) рөлін қоса алғанда саяси режимнің мем-
лекеттік режимге дейін, яғни М-тің өз шегіне дейін, тарылуы да мүмкін.
М-тер дінге қатысы жағынан төмендегіше бөлінеді:
- зайырлы М. (secular State), М. дін мен діни бірлестіктерден бөлек бо-
лады, діни бірлестіктер мен азаматтар дінге деген қатынасына қарамастан
заң алдында тең саналады, ешқандай дін мемлекеттік немесе міндетті бо-
лып бекітіле алмайды, білім мен тəрбие беру жүйесі діннен жəне діни бір-
лестіктерден бөлек болады жəне зайырлы сипат иеленеді, жеке тұлғалардың
азаматтық құқығының дінге байланысты бұзылуына немесе олардың діни
сезімдерінің кемсітілуіне, қандай да бір дінді ұстанушылар құрмет тұтатын
заттарды, ғимараттар мен орындарды қорлауға жол берілмейді, əркім діни
немесе басқа да нанымдарды ұстануға, діни бірлестіктер өткізетін шараларға
қатысуға жəне миссионерлік қызметпен айналысуға құқылы болады, өзінің
діни нанымына бола жалпыазаматтық міндеттерді орындаудан бас тартуға
ешкімнің құқығы болмайды;
- шіркеулік М. (church State), нақты бір діни (конфессия) наным ресми түр-
де мемлекеттік деп танылады, мемлекет басшысы мемлекеттік дінді ұстана-
тын тұлға болуы мүмкін болса да, діннің құқықтық мəртебесі мен шынайы
рөлі дінді формалды түрде мемлекеттік деп қана мойындаудан басқаша бо-
луы мүмкін. М-тің өзі шіркеуге материалдық жағынан қолдау жасап отыра-
ды, жоғарғы діни лауазымдарды мемлекет басшысы тағайындайды;
- теократиялық мемлекеттерде, шын мəнінде, кейде, тіпті, заңды түрде
мемлекеттік билік шіркеулік иерархияға тиесілі болады немесе конституция
(бар болған жағдайда), ағымдағы заңнама жəне басқа да заң шығарушы орын-
дарымен қоса толықтай соның бақылауында болады. Заң шығаруға нақты са-
лалар мен қатынастарды діни ұйғарымдар қамти алмайтындықтан ғана жол
беріледі.
Құқық пен адам мүддесі құндылықтарының маңыздылығы тұрғысынан
М-тер құқықтық (legal State) жəне əлеуметтік (social State) болып бөлінеді.
Құқықтық М-те шынайы конституционализм, адам құқықтары мен бостан-
Достарыңызбен бөлісу: |
